DÚAS NOVELAS GALEGAS CON RECENDO A SALITRE

MONTE LOURO, DE LUÍS REI NÚÑEZ

Unha peripecia vital transoceánica

Editouse en 2009 da man da colección de Narrativa das Edicións Xerais de Galicia, a novela gañadora da vixésimo sétima edición do Premio de Novela Longa Eduardo Blanco Amor, organizada polo Concello de Burela. Trátase de Monte Louro, da autoría de Luís Rei Núñez (A Coruña, 1958), presentada ao certame baixo o lema "Arcadia bis" e merecedora do citado galardón por decisión unánime do xurado.

O autor, ben coñecido xa pola súa brillante biografía do rianxeiro Rafael Dieste (A travesía dun século), por poemarios como A rolda invisible e Alma mareira e por obras narrativas como Expediente Artieda, A estrela dos polisóns, Toda a vida ou O señor Lugrís e a negra sombra e pola súa recente participación como cabeza da candidatura municipal da Marea de Pontevedra ofrece neste seu Monte Louro unha novela de enorme alento e calidade, moi ambiciosa do punto de vista estrutural e argumental, escrita nun galego rico e pulcro e, por iso mesmo, chamada a se converter nunha referencia imprescindíbel no panorama da narrativa galega da nova centuria.

Monte Louro reconstrúe en catro grandes capítulos a complicada peripecia dun individuo desde a súa infancia no Muros da inmediata posguerra a carón da súa pobre nai, "viúva de vivo", e do seu avó Domingos, que lle ensina a pescar, ata o seu internamento nun psiquiátrico bonaerense nos anos setenta, onde o acabará atopando en 1983 unha filla cuxa existencia el propio ignoraba.

Ao longo da novela, o protagonista verase impelido a fuxir en varias ocasións (de Muros a Barcelona, primeiro; de Barcelona a Bos Aires, despois) e terá que mudar mesmo de nome e apelidos varias veces (Delio, Artemio, Yago...). Irá así medrando, coñecendo os resortes máis profundos da conduta humana, gozando dalgúns grandes amores e enfrontándose a todo tipo de reptos e desafíos, sempre coa paisaxe de Monte Louro como ancoraxe espiritual necesaria para non derramar a propia identidade.

Os amantes da cultura marítima, coidamos, toparán especialmente celmosas e significativas moitas das páxinas desta grande novela, nomeadamente da súa primeira parte, "O fillo da robinsona", en que se recrea con trazo maxistral o ambiente mariñeiro do Muros de antes e despois da guerra do 36. Retrátanse aquí, efectivamente, as marcantes diferenzas sociais entre proletarias da conserva, reghateiras e fillas de patróns e armadores (os Artaza, os Romaní, etc.) e as evolucións e loitas da rillotería masculina criada na ribeira. Tamén se evocan o espertar, auxe e desfeita posterior do societarismo mariñeiro no porto muradán (representado na obra polo personaxe Xacobe), algunhas traxedias no mar e mesmo os baños nas praias da contorna das humildes "poubanas".

Páxinas brillantes, emotivas e ben escritas, que tornan máis máxico, se couber, o perfil xa de seu inesquecíbel do Monte Louro real.

IRIA, DE ANXO ANGUEIRA

Navegacións, afogamentos e rebeldías

O escritor Anxo Angueira (Manselle-Dodro, 1961), que fai parte destacada da intelectualidade galega dos nosos días por múltiplas razóns (profesor na Universidade de Vigo, investigador e ensaísta, membro das Redes Escarlata, presidente da Fundación Rosalía de Castro, activista da cultura marítima...), deu ao prelo no pasado 2012 a súa novela Iria.

Lembramos aínda unha conversa co autor hai algúns anos en Cerdedo, durante un acto de homenaxe ao Dionisio Pereira, sobre a relativamente escasa presenza do mar na nosa narrativa e sobre a valía, como friso histórico, dalgunha das obras que fan de excepción a esa regra, como é o caso de Antón e os inocentes, de Méndez Ferrín. Lonxe estábamos entón de imaxinar sequera que lle buligase no cerebro ao autor de Fóra do sagrado e O valo de Manselle a idea desta magnífica narración editada por Xerais e que vai dedicada aos colegas da A.C. Dorna da Illa de Arousa e mais á propia Federación Galega pola Cultura Martítima e Fluvial.

Ambientada na década dos 60 do pasado século, desenvólvese en terras e augas do Ulla final, na ría de Arousa e nos vales fértiles da veiga padronesa (escenario que xa visitara o autor na súa novela anterior Pensa nao, 1999), para ofrecer mediante a súa trama unha visión crítica do desarrollismo franquista, disfraz da corrupción empresarial e política reinante naquel rexime (el non virán de aí os lodos actuais?) e, ao mesmo tempo, un retrato de tonalidades épicas do traballoso labor de articulación na clandestinidade da resistencia popular galega antifraquista, personificada na tripulación do galeón que dá nome á novela e nos legoeiros das obras de construción dunha absurda, por inútil, canle de regadío.

En contrapunto a estes dous ámbitos, mariñeiro e proletario, a novela vai ofrecendo unhas manuelantonianas “historias de afogados”, que se intercalan pautadamente no relato e permiten captar a bivalencia simbólica (vida e morte) que adquire o propio río para as xentes que moran nas súas ribeiras.

Mais a novela de Angueira engade a estes elementos argumentais algúns outros valores, que fan da súa lectura un intensificado gozo, subliñado polo ritmo pausado da dicción, que evoca automaticamente o propio fluír da navegación a vela do galeón protagonista. Salientemos un saboroso dicir léxico e fraseolóxico tirado da fala popular arousá e ullá, un pormenorizado percurso de grande potencia evocadora polo mapa microtoponímico da ría de Arousa e do Ulla, un constante diálogo coa tradición literaria galega (Rosalía, Castelao, Manuel Antonio, Rafael Dieste coa súa fiestra valdeira, as cantigas medievais....) e unha constante homenaxe, en fin, ao saber e ao indómito resistir do pobo, “soia e verdadeira xente do traballo no noso país”.

A ACADEMIA GALEGA NAS DÉCADAS DE PREGUERRA

Académicos na sesión de ingreso de Amador Montenegro. Compostela, 1910

A definitiva fundación da Academia Galega o 30 de setembro de 1906 significaba a culminación dun grande esforzo de institucionalización e dotación de referentes simbólicos (bandeira, himno...) levado a cabo polo Rexionalismo, con Manuel Murguía á cabeza, que se fixo co impagábel apoio, económico, publicístico e moral dalgúns núcleos conscientizados da comunidade galega emigrada en Cuba (Fontenla Leal, Chané, Curros Enríquez...).

Concibida como unha entidade de “varóns notábeis”, con amplos obxectivos na promoción e na investigación histórica e cultural, que non como Academia da Lingua (aínda que entre os seus fins figurasen o de elaborar unha gramática e un dicionario), a Corporación comezou a súa andaina marcada, para ben e para mal, pola personalidade de Murguía, veterano líder dun esforzado agrupamento, alcumado despectivamente como “Cova Céltica”, en que figuraron Lugrís Freire, Carré Aldao, Tettamancy, Florencio Vaamonde, Eladio Rodríguez...

Á hora de pór en marcha a entidade, Murguía repartiu designacións de numerarios e correspondentes seguindo pulsións ben transparentes: acoller todo aquel que tivese feito, no foro, na prensa ou no libro, profesión de fe rexionalista, latu sensu; atraer figuras do ámbito internacional para prestixiar a nova entidade (Teófilo Braga, Leite de Vasconcelos, Joseph Cornu...) e, finalmente, marxinar propositadamente algúns persoeiros e eruditos galegos (García de la Riega, Leopoldo Pedreira, Leandro Saralegui...) que lle foran e eran hostís, ben desde a vertente política, como furibundos antirrexionalistas, ben desde a historiográfica, como acérrimos detractores do celtismo.

E semellante aposta tivo, como era de agardar, o seu custe inmediatamente. Arredor da figura do “pretendente” José Mª Riguera Montero, erudito nado en Muras, formado no Seminario mindoniense e na emigración uruguaia e preboste na sociedade coruñesa na altura (membro do consello de administración de La Voz de Galicia, presidente de distintas entidades benéficas e sociais...), diversos sectores despregaron unha intensa campaña de cuestionamento da pertinencia (“¿Para qué más Academia que la Matritense?”, diría Santiago Abella), dos fins (“¿A qué querer fomentar un dialecto oscuro, teniendo un idioma nacional resplandeciente y extendido por el mundo”?, insistiría o citado autor) e da composición da Academia, tomando como alvo preferente dos ataques a propia figura de Murguía, quen mesmo chegou a ser acusado de malversar os fondos pecuniarios que lle chegaban desde a colonia galega en Cuba.

A esta campaña contra unha Academia que García de la Riega denominaría “última contorsión de un regionalismo vergonzante” sumáronse numerosos individuos e cabezallos de prensa de todo o país, con significacións variadas como o republicanista Tierra Gallega da Coruña, o satírico focego Guau...Guau, o católico-conservador El Norte de Galicia de Lugo, o Diario Ferrolano que dirixía Wenceslao Fernández Flórez e un longo etcétera de publicacións locais.

Dependencias da Academia Galega, en 1934

Tanta hostilidade amosada desde tan diversos, conspicuos e poderosísimos sectores conduciu a Murguía e o seu núcleo de fieis a adoptar dúas decisións tácticas intencionalmente “defensivas” de grande transcendencia para o devir da entidade. Por unha banda, colocar a Corporación baixo o patrocinio simbólico (e por engadido, económico, através das subvencións do Ministerio correspondente) do monarca español, solicitando o título de “Real”. Semellante aposta mal podía sentar en amplos segmentos da cidadanía herculina, pois a cidade era un auténtico bastión do republicanismo nesa altura, e talvez axude a explicar renuncias á cadeira numeraria como a de Manuel Leiras Pulpeiro. Por outra banda, procurar apoios, a xeito de “escudos protectores”, entre determinados segmentos elitistas da sociedade coruñesa, outorgando o título de numerario a individuos (sempre varóns, nótese) que, se ben gozaban de certo prestixio como eruditos ou prebostes do tinglado político restauracionista, estaban ben lonxe de compartir o espírito e os fins primixenios, inequivocamente galeguizadores, da entidade.

Da man do núcleo rexionalista e mercé a un regulamento que consagraba a cooptación como medio de elección de novos membros, van sendo propostos e entrando na Academia persoeiros como Ozores de Prado, Ponte Blanco, Rey Soto, Estrada Catoira... O seu prestixio nas elites sociais da época e a súa influencia mediática apagan o fervor da campaña contra Murguía, é certo, mais o seu españolismo e conservadorismo declarados e o seu desleixo cara aos fins primixenios da Academia hipotecan gravemente o labor desta e desvirtúan a súa función. Velaí un dos porqués do fracaso na tarefa de confección do dicionario e da gramática e tamén unha das razóns da “coruñesización”, se val a expresión, que experimenta a nómina de académicos, en detrimento da representación doutros núcleos intelectuais do país. Boa parte deses novos membros de número non cumpriron, desde logo, ningunha das hipotéticas funcións benefactoras polas que foron designados e actuaron máis ben como un auténtico “cabalo de Troia” na Academia, reforzando nela o pendor conservador, aristocratizante e pasatista e contribuíndo poderosamente, ademais, para ancorala nunha práctica e nun discurso aínda máis diglósicos, se cadra, cós que xa imperaban, en realidade, desde a súa propia fundación.

Con efecto, gravísima é desde o inicio a deriva que toma dentro da Academia a cuestión do uso e defensa do galego. Reducido xa desde a cerimonia de constitución a sermo de uso poético, o noso idioma está ausente na vida interna, nas actas, no boletín, na práctica totalidade dos discursos de ingreso, nas respostas a eses discursos, na correspondencia, nos diplomas, na vida pública e privada de case todos os numerarios... Só a biblioteca-arquivo constitúe unha perenne satisfacción na vida da entidade, pois reúne desde moi axiña abundantes materiais de primeiro interese sobre temática galega.

Villar Ponte retratado por Ramón Peris

Así chegamos a 1916, ano en que da man dos irmáns Villar Ponte de Viveiro se fundan as Irmandades da Fala, que poden ser consideradas unha “superación” da Academia, en tanto que conseguen co seu discurso e coa súa praxe dar novo pulo á causa da dignificación e ampliación de usos do noso idioma. Algúns artigos iniciais en A Nosa Terra, como "A bandeira ergueita" de Antón Villar Ponte, ponderan, precisamente, o que de “salto cualitativo” tiña a nova entidade a respecto da plataforma alentada polo Rexionalismo. Non é difícil imaxinar, nese sentido, a escasa compracencia con que non poucos dos membros da Academia acollerían algúns parágrafos dos irmandiños máis novos en que se facía de maneira explícita cuestionamento das súas actitudes e estratexias no inmediato pasado, porque, como resume o profesor Mariño Paz, “cando menos no dominio público, o nacionalismo resolveu en xeral as contradiccións entre o discurso ideolóxico e a práctica lingüística que caracterizaran a fase rexionalista”.

A pesar de certas desavinzas previas entre os seus dos seus respectivos cabezaleiros, Murguía e Villar Ponte, por mor do apoio que o de Viveiro demandou sen éxito do presidente da Academia para unha Diada catalanista en defensa da lingua en xaneiro de 1916, existiu á partida unha boa sintonía entre ambas as dúas entidades, que se pon de manifesto na presenza de varios académicos no acto fundacional da Irmandade coruñesa, na súa frecuente colaboración co boletín A Nosa Terra e na cesión do local da Corporación (entón sito en Rego de Auga, 38-1º) para o desenvolvemento dalgunhas actividades. Mais a medida que os cada vez máis numerosos e espallados núcleos irmandiños profundizaron no seu discurso nacionalista e na súa praxe monolingüe, foise producindo un paulatino distanciamento entre eles e o groso da Academia.

Un dos feitos que mellor exemplifican esa deriva diverxente é o apoio decidido que significativos vultos da Academia emprestan en 1918 ao entón alcalde liberal coruñés, Manuel Casás Fernández (futuro presidente da, propia Academia, na posguerra), cando este pon en marcha un “Intituto de Estudios Gallegos” co que pretendía contrarrestar a crecente influencia ideolóxica e cultural do nacionalismo galego, que celebra nese mesmo ano, en Lugo, a súa Primeira Asemblea. Ben significativo é que, agás Banet Fontenla e Vega Blanco, ningún numerario da Galega envíe a súa adhesión ao “Manifesto” saído desa transcendental xuntanza... Desde as páxinas do boletín Nós, Antón Villar Ponte describía en xaneiro de 1921, con enérxico e incisivo trazo, o ambiente espiritual reinante no areópago académico:

“Os galegos que máis galegos parescen (académicos, eruditos, arqueólogos) adícanse ó estudo das cousas vellas da nósa Terra, com'as d'un país finado, morto, cuia persoalidade sulagouse no castelanismo estéril. Si fan un dicionario danlle xeito de panteón da nósa língoa. Si fan un boletín convírtenno en eco morto de cousas pretéritas. Somente miran pra atrás, c'unha friaxe tan tolledora, que calquera diciría que se trocaron, com'a muller de Loth, en estátuas de sal. Fáltalles o atopárense a sí mesmos. Fáltalles o sentimento qu'é consustancialización da i-alma propia c'o meio natural. Infruenciados por cinco séculos de colonización castelán, xa non teñen máis que o viviren na Galizia [sic]. Perderon o sangue do espírito qu'é a língoa natural, perderon a autonomía dos sentimentos que só a língoa propia mantén acesa, e fican trocados en turistas na sua terra, que van percorrendo guiados por unha cultura fría que lembra ós antipáticos cicerones, tod'o que foi”.

Con todo, a crise interna das Irmandades, que se resolverá coa súa escisión na Asemblea de Monforte (febreiro de 1922), complicou a dialéctica entre a organización nacionalista e a Corporación académica, na medida en que levou ao enfrontamento fratricida a elementos que compartillaban, en derradeira instancia, a visión galeguizante desa institución.

As propostas ortográficas etimoloxistas e lusistas que colocou Xoán V. Viqueira nas páxinas de A Nosa Terra en 1917 e o intento posterior de A. Villar Ponte de as aplicar no boletín desagradou a un número importante de asinantes do decenario, capitaneados polo numerario e futuro autor da Gramática do idioma galego, Lugrís Freire. Tamén os debates no seo do “Conservatorio Nazonal do Arte Gallego” promovido pola Irmandade herculina afastaron a “renovadores” (partidarios do abandono do teatro feito polos Lugrís, Galo Salinas, etc.) e “conservadores”. Finalmente, un sector de irmadiños coruñeses vencellados á Academia (Lugrís, Carré, Eladio Rodríguez, Florencio Vaamonde...) logra purgar a Antón Villar Ponte da dirección de A Nosa Terra e este, como resposta, alenta a Manuel Antonio e Álvaro Cebreiro para que critiquen con acritude os “Vellos” no manifesto Máis alá...

Divididas así as súas entón limitadas forzas, o nacionalismo galego non poderá impedir que na Academia exerzan hexemonía de aquí en diante os sectores menos comprometidos co idioma e a cultura do país, que son os que após terse producido en febreiro de 1923 o falecemento de Murguía, levan sucesivamente a Andrés Martínez Salazar, primeiro (se ben por breve tempo ao falecer axiña o noutora promotor da “Biblioteca Gallega”) e ao enxeñeiro e político turnista Francisco Ponte Blanco, despois, á Presidencia da entidade.

Se a presenza do Patriarca á fronte da Corporación tiña servido de freo a unha crítica máis incisiva da Academia Galega por parte do nacionalismo, a súa desaparición física, sumada á deriva que vimos comentando, faina agromar con toda a forza durante a ditadura primorriverista. Tanto a Irmandade coruñesa como a ING risquiana verterán continuos reproches sobre a entidade, quer a respecto da súa dinámica interna (acceso á presidencia de Ponte Blanco, política de novos nomeamentos, redacción do boletín e das actas integralmente en español, enfoque arqueoloxizante dos artigos, praxe e filosofía idiomática antitéticas ao sentido primixenio da entidade por parte de non poucos dos seus membros, etc.), quer a respecto da súa incapacidade ou indolencia para dar cabo a algúns dos principais fins para os que tiña sido concibida e creada no seu momento (gramática e dicionario).

Barcia Caballero

O propio xornal A Nosa Terra chegaría a demandar en 1924 “a clausura difinitiva da Academia por noxenta, ridícula e antigalega ademais de ser unha coveira de caciques”. Pouco tempo despois engadiría que “ou modifícase d'unha vez para sempre, ou é mester considerala xa definitivamente coma cousa inútil, morada única de ostentación fachendosa de testas valeiras da que deben de se retirare os poucos galegos de valer que ainda hai n-ela”. En contraste, algúns membros fundadores, como Barcia Caballero, non perdían ocasión nesta época para opoñerse ás demandas do nacionalismo galego, cualificando de “peligrosas” e “abominables” as súas propagandas e denunciado que atacaban “al principio fundamental y más hondo de nuestra nacionalidad, a la intangible unidad de la patria española” (El Pueblo Gallego, 30.8.1925).

Paralelamente, non atinará tampouco a Academia nestes anos á hora de poñer ramo a empresas que, levadas doutro xeito, poderían ter axudado ao seu prestixiamento. A polémica do numerario Lugrís Freire co directivo Estrada Catoira, a finais de 1925, por mor da xestión duns diñeiros destinados a honrar a memoria de Pondal, provoca que o de Sada abandone o proxecto de ordenar e editar Os Eoas. Así mesmo, a negativa da Academia a outorgar directamente o proxecto de monumento a Curros Enríquez na Coruña ao escultor cambadés Francisco Asorei levanta unha formidábel polémica pública en que o nacionalismo recrimina á entidade a súa actitude. Paralizado o traballo de confección do seu dicionario desde 1911, a Academia contempla impertérrita como aparecen achegas gramaticais e lexicográficas en que ela, como tal, ningún papel xoga: o Vocabulario popular galego-castelán publicado en 1926 como folletín de El Pueblo Gallego; o Diccionario Galego-Castelán (1928) da editora “Lar”... No colmo do “ninguneo”, o recén elixido académico da Española, Armando Cotarelo Valledor, propugna en 1928 que sexa esta e non a Galega quen elabore as normas do noso idioma...

Como corrente de fondo en todo este período da Academia que estamos comentando hai que mencionar, ademais, a tendencia ao “vaciamento”, isto é, a que a entidade non cubrise as vacantes que se ían producindo no seu seo, o que agravaba as súas insuficiencias e aumentaba a súa parálise. Semellante tendencia fica clara á vista dalgúns datos como os seguintes: de 40 escanos ocupados no momento de se fundar en 1906, hai 25 cando as Irmandades celebran a Asemblea de Lugo, que son os mesmos que cando morre Murguía. A finais de 1926, 21 asentos están ocupados, mentres que en 1933, son só 20. Cando efectivizan, en 1934, o seu ingreso A. Villar Ponte e Castelao, só 18 asentos tiñan titular e, pouco despois, no intre do infeliz estoupido da guerra, 21...

Así as cousas, non é estraño que o nacionalismo galego emprestase cada vez maior atención e arroubo a unha entidade nada en 1923 por iniciativa dun grupo de escolares composteláns (Tobío, Filgueira Valverde, Bouza Brei...), o “Seminario de Estudos Galegos”, na medida en que practicaba e exemplificaba as virtudes e firmes compromisos galeguizadores de que carecía, ao seu ver, a Academia: “¡Canto ten que adeprender d'esta entusiasta e galeguísima institución esa Real Academia Galega que conta con tantos e tan brilantes académicos que nada fan!”, sentenza A Nosa Terra en outubro de 1925. Abonda ver a listaxe de directores de sección do “Seminario” (Tobío, Cuevillas, Otero Pedraio, Risco, Castelao...) para se decatar do grao de entrega e compromiso da “intelligentzia” nacionalista coa nova entidade...

Eladio Rodríguez (con chapeu)

O acceso de Eladio Rodríguez González á presidencia da Academia, en novembro de 1926, supuxo unha solución de compromiso entre os dous sectores que a configuraban nese intre: o que podemos denominar “non galeguista” (hexemónico) e o “galeguista” (minoritario). Durante o mandato do autor de Oraciós campesiñas, as designacións de novos numerarios semellan respostar á pauta de non romper o equilibrio reinante: catro persoeiros, Jaime Solá, Manuel Casás, Fernando Martínez Morás e Alejandro Barreiro, pasan a engrosar as fileiras de numerarios electos que nin no seo da Academia mesma, nin na palestra pública ou privada usan e defenden nunca o galego, mentres que outros dous, Otero Pedraio e Vicente Risco, contrapesan coa súa militancia na causa da lingua esas incorporacións...

Mais a presidencia de D. Eladio, por máis que revitalizase o boletín académico, por máis que fomentase a celebración de diversos actos conmemorativos de figuras do pasado (Vicetto, Añón, Murguía..) e por máis que fallase en 1930 con coherencia galeguista o preito sobre a verdadeira bandeira galega colocado polo erudito Couceiro Freijomil, que cuestionaba a franxiceleste, non serviu, en realidade, para corrixir a máis seria contradición que a Academia arrastraba desde as súas orixes. Con efecto, o xornalista Roberto Blanco Torres, nun artigo intitulado "Por el prestigio de la Academia", publicado en marzo de 1929 en El Liberal de Madrid, denunciaba que nas reunións da docta Corporación "se habla un idioma distinto al que le da su razón de ser", que a maioría dos académicos "no usan del idioma gallego en la vida de relación, no lo emplean ni emplearán en su obra literaria, si alguna tienen", e, finalmente, que as "comunicaciones y publicaciones oficiales son escritas en una lengua diferente de la gallega".

Ingreso de Otero Pedraio na Academia (1929)

O conservadorismo ideolóxico de D. Eladio e da maior parte da Academia casou mal coa mudanza de réxime que se verifica o 14 de abril de 1931 e a Corporación, a diferenza doutras entidades como o “Seminario de Estudos Galegos”, que si se lanzou decididamente á arena pública en demanda de autogoberno co seu “Anteproxecto” estatutario, permaneceu aletargada e silenciosa mesmo en asuntos de tanta relevancia para o porvir da lingua como os debates sobre a súa posíbel oficialización. A demisión de Eladio Rodríguez como presidente da Corporación foi presentada en xaneiro de 1934 alegando pretextos de saúde, mais debeuse en realidade, como ten revelado Victoria Álvarez de Ojeda, á incomodidade do autor de Oraciós campesiñas coa situación interna da entidade e, engadimos nós, coa crecente presión que para virar en redondo o rumo da entidade viña exercendo, desde dentro e desde fóra, o galeguismo.

Non é estraño que fose este movemento, por boca do entón editorialista de El Pueblo Gallego, Xerardo Álvarez Gallego, quen explicitase con maior claridade as súas esperanzas a respecto da Corporación tralo acceso á presidencia de Lugrís Freire, en xuño de 1934. Tratábase, en síntese, de acabar co “espectáculo de una Academia letárgica y como inexistente”; de modificar o regulamento para facer máis áxil o seu funcionamento; de pór fin a un “localismo suicida”; de retomar os traballos para a elaboración da gramática e do dicionario; de dar orientacións sobre a ortografía e sobre a toponimia; de reanudar a edición do boletín; de cubrir axiña as vacantes e de celebrar novamente actos públicos. Todas estas reivindicacións serían asumidas publicamente polo propio Lugrís Freire, unha vez tomou pose do seu cargo, engadindo aínda outras como colaborar na inauguración do monumento a Curros na Coruña ou reeditar as obras de Pondal.

Manuel Lugrís Freire

Na xestión de Lugrís Freire á fronte da Academia hai, sen lugar a dúbidas, xunto a actividades de certa relevancia como os preparativos do primeiro centenario de Pondal (1935), un intre verdadeiramente emblemático: o de celebración de senllas sesións consecutivas para os respectivos ingresos dos históricos dirixentes galeguistas Antón Villar Ponte e Castelao, o 24 e o 25 de xullo de 1934, respectivamente. O de Viveiro, após ler o discurso O sentimento liberal na Galiza, pasaba a ocupar a vacante deixada polo arcebispo Lago González; o de Rianxo, pola súa vez, substituía Ozores de Prado lendo o discurso As cruces de pedra na Galiza. Dous discursos en galego, con senllas respostas na mesma lingua, en datas ben simbólicas do galeguismo e arroupados ademais pola edición, da man de Ánxel Casal, de tres obras mestras saídas do caletre dos protagonistas do evento: Os evanxeos da risa absoluta, Os dous de sempre e A romeiría de Xelmírez.

No entanto, dentro da Corporación as ansias renovadoras chocaron coa dura realidade. Os afáns do sector galeguista axiña se estrelaron coas inercias inmobilistas, coa precariedade de recursos, coa xorda e fechada oposición, por motivos ideolóxicos, dun sector considerábel dos socios (Martínez Morás, Estrada Catoira, César Vaamonde, Narciso Correal, Fernández Diéguez...) e co precario estado de saúde do veterano Lugrís, quen presentaría por tal motivo a renuncia en agosto de 1935.

Desde esa renuncia do autor de Noitebras, ocupou a presidencia interina da Academia un significado detractor do nacionalismo, o matemático Fernández Diéguez (quen había de se distinguir, segundo ten rememorado Jenaro Marinhas del Valle, nas purgas e queimas de libros levadas a cabo na Coruña polos franquistas a partir do “Alzamiento”) e a actividade corporativa reduciuse até tal punto que mesmo se interrompeu novamente a publicación do seu boletín. As únicas incorporacións de numerarios antes do fatídico 18 de xullo de 1936, a do director de La Voz de Galicia, Alejandro Barreiro, o día 12 de marzo dese ano, e mais a do ex-alcalde herculino, Manuel Casás, que se verifica un día despois, non viñeron senón reforzar precisamente as fileiras dos regionalistas sanos y bien entendidos, agora ademais antirrepublicanos, na Corporación.

Jaime Solá

Precisamente Barreiro e Casás xogarían un papel destacado na difícil continuidade da Academia durante os primeiros compases do franquismo, pois, a diferenza do que aconteceu co “Seminario de Estudos Galegos”, brutalmente expoliado e logo disolto no sucedáneo do “Padre Sarmiento”, a Corporación fundada en 1906 conservou intacto o seu arquivo-biblioteca e puido recompoñerse sen excesivas modificacións baixo a ollada (sempre unha miga desconfiada, todo hai que dicilo) das novas autoridades. Rematada a contenda que encheu de sangue galeguista e esquerdista as cunetas do país, a Academia, baixo a presidencia interina de Casás Fernández, acordou designar presidente de honra ao “Generalísimo” e procedeu a unha rápida renovación de integrantes, dando entrada sen máis trámites, isto é, obviando a presentación de discurso de ingreso e desprezando o feito de que moitas “vacantes” pertencían a exiliados aínda vivos, a toda unha serie de académicos electos (Narciso Correal, Lisardo R. Barreiro, Jaime Solá, Noriega Varela...) e acelerando a provisión dun total de dezanove vacantes máis, destinadas fundamentalmente a elementos de pasado galeguista (Bouza Brei, Cuevillas, López Abente, V. Taibo...), eruditos confesamente dereitistas (Vázquez Seijas, Couceiro Freijomil...) e sacerdotes máis ou menos cultivados (Portela Pazos, Xesús Carro, Pedret Casado, Samuel Eiján...).

Desta arte a Academia, fundada en 1906 con inequívoco selo galeguizador, ficaba así pronta para contribuír a lexitimar desde a súa perspectiva a ominosa Ditadura franquista e, de pasaxe, desimular, co seu boato inofensivo e coa súa actividade irrelevante, que todo un trebón destrutivo e virulento tiña pasado por riba da cultura galega, obrigándoa a resistir no exilio e a volver a comezar practicamente desde cero, no interior, como un Prometeo redivivo.

RETRATO ÉPICO DUNHA MALPICA MARIÑEIRA INSUBMISA AO FASCISMO

O bibliotecario e investigador pontevedrés Francisco Xavier Redondo Abal, que xa nos tiña ilustrado con ensaios sobre a peripecia das bibliotecas públicas e privadas de Galiza durante o trebón do 36, tanto de xeito xeral (O fulgor e as tebras, 2009) como fixándose en casos concretos emblemáticos (a biblioteca pontevedresa de Castelao, a coruñesa de Casares Quiroga...), concorreu á palestra pública en 2012 da man das Edicións Laiovento para ofrecernos o traballo O mar e a memoria. O expediente Armesto, que se presentou cun conciso pero ao mesmo tempo substancioso e revelador prólogo de Dionisio Pereira. 

Tomando como base os informes redixidos para o Goberno Civil da Coruña entre 1937 e 1938 polo tenente da Garda Civil José Armesto Anta, destinado ex professo á vila de Malpica para investigar as razóns da actitude de rexeitamento masivo que a súa poboación amosaba cara ás autoridades do novo réxime implantado tralo 18 de xullo de 1936, Redondo Abal procede a facer unha pormenorizada reconstrución histórica das condicións de vida, relacións e conflitos políticos e sociais que se desenvolveron no citado porto bergantiñán durante o primeiro terzo do século XX.

O proceso de autoorganización da clase mariñeira e a consolidación do sindicato anarquista “El Despertar Marítimo”; a loita contra as redes do cacicato local encarnado polo industrial Mariano Grela e polo deputado conservador José del Moral; o entusiasmo esperanzado de amplos sectores populares durante a xeira republicana; o papel destacado do deputado da ORGA Emilio González López na consecución do ansiado porto refuxio; o trebón represivo que se abate sobre Malpica a partir do verán de 1936 e a, non por soterrada, menos potente resistencia ao novo réxime, que coroan tres impresionantes fugas masivas por mar, son os eixos que vertebran as demoradas e rigorosas exposicións que compoñen os capítulos deste libro, verdadeiramente recomendábel.

Precisamente ás tres citadas fugas está dedicada toda a terceira parte do ensaio, intitulada “Cara á liberdade”, e unha boa parte dos materiais que figuran no Apéndice. Redondo Abal relata as evasións protagonizadas polas motoras Ciudad de Montevideo (27 ao 28 de xuño de 1937, con 11 tripulantes, que arriban ao porto bretón de Douarnenez), San Adrián (27 de xuño de 1938, con vinteseis evadidos, que chegan tras 52 horas de travesía a Audierne) e Rocío (31 de agosto de 1938, con vintenove evadidos e o porto de Brest como destino), mais tamén concede importancia ao proceso de represión subseguinte que as autoridades franquistas levaron a cabo na vila por mor desas fugas.

Da man do investigadoir pontevedrés, nomes como os de Bernardino Garrido Carrillo O Xudío, Eulogia Villar Pérez, Cándido Carrillo Cousillas, Dolores Pombo Villar, Cándido Rodríguez Villar, José Carril, Manuel Castro Bilacha e un longo etcétera saen por fin do inxusto silencio a que estiveron sometidos e pasan a facer parte, por dereito propio, dese monumento intanxíbel que cómpre continuar erixindo día tras día á memoria da resistencia antifascista no noso país.

AS TERRAS DO SALNÉS NA OLLADA DE MANUEL MURGUÍA

 

Manuel Martínez Murguía (Arteixo, 1833-A Coruña, 1923), esposo de Rosalía de Castro, ocupa un lugar central cando da cultura galega do século XIX falamos. Intelectual polifacético (xornalista, literato, crítico, político, pedagogo, folclorista...), fecundo e, cómo non, amiúde polémico (dígano Sánchez Moguel, Valera, Pardo Bazán ou Vicetto), non só teorizou, fronte ao abafante centralismo daquela reinante, un galeguismo rexionalista de corte liberal (en contraste co máis conservador de Alfredo Brañas), senón que entregou moitos anos da súa vida ao paciente resgate, estudo e interpretación de valiosa documentación arquivística, que lle posibilitou deseñar os primeiros capítulos verdadeiramente científicos sobre a nosa Historia.

O difícil labor de historiar 

 

Murguía está considerado, efectivamente, o mellor dos historiadores galegos do século XIX. O seu quefacer resulta culminación de todo o labor precedente realizado pola escola historiográfica romántica galega, en que se inclúen autores como o santiagués Verea e Aguiar, o tudense Leopoldo Martínez Paadín e o ferrolán Benito Vicetto.

 

No prólogo ao 1º tomo da súa Historia de Galicia (1865), Murguía ponderaría o penoso punto de partida que estaba obrigado a afrontar quen, coma el, quixese reconstruír nesa época o pasado da nosa terra: 

 

"Sin un archivo general en donde todo cuanto tocase a Galicia fuese guardado con esmero, sin un museo arqueológico en el cual se recogiese la moneda y la lápida que apenas descubierta fuese objeto de sabias consideraciones, el historiador se vé obligado á escribir su libro después de costosísimos y continuados afanes y sin quedar nunca tranquilo, no de haberlo visto todo, sino de haber conocido lo necesario [...] Los archivos particulares cerrados con cien llaves, los de las comunidades religiosas aniquilados y perdidos para siempre, los de los municipios, escepto honrosas escepciones, en el más completo abandono, pero casi todos ellos pobrísimos en toda clase de instrumentos, los de las catedrales esquilmados por la mano ininteligente de la desamortización, hé aquí lo que halla en nuestro país el historiador que pretende penetrar en la obscuridad de los siglos medios".

 

O labor de Murguía oriéntase invariabelmente a procurar en documentos, lendas e outras fontes de información a maior cantidade posíbel de datos que lle permitisen unha reconstrución fidedigna do pasado histórico de Galiza e que, ao mesmo tempo, deixasen ben patente o seu carácter de entidade plenamente nacional. Neste senso, pódese afirmar que é un historiador rigoroso, serio e científico, pero en absoluto imparcial. El mesmo deixa moi clara a motivación patriótica do seu traballo, o seu "partidismo" pro-galaico, ben distinto ao dos "falsificadores" de glorias patrias hispánicas coetáneos: 

 

"Galicia es un país cuya historia nos muestra claramente que sus desgracias tienen profundas raíces y vienen de muy atrás. Todo aquel que la ame con el intenso amor de un hijo, no podrá asistir impasible á su largo y doloroso martirio. Gócense enhorabuena otros escritores en referir ciertas glorias ni probadas ni probables, y en levantar hasta las nubes el nombre de su país y el de sus pretendidos triunfos; nos parecen ridículas esas vanidades que jamás han logrado seducirnos. Pero no sentir sus dolores, no llorarlos, no indignarse ante la iniquidad y la injusticia, esto es lo que no podremos hacer en la vida. [...] En lo que toca á los hechos, creemos se tiene derecho á exigir del historiador una narración clara, completa, exacta; pero, cuando se trate de deducir de esos mismos hechos las naturales consecuencias, el historiador queda en completa libertad para apreciarlos y lo único que debe pedirse es que sean legítimas sus conclusiones". 

 

Partindo desa base, Murguía compuxo numerosos traballos ensaísticos sobre Historia, quer en forma de artigos, quer en forma de libros. De todos eles, imos salientar e glosar aquí concretamente dous, polas numerosas referencias ás terras e xentes do Salnés que encerran: o tomo primeiro da Historia de Galicia e mais o volume Galicia. 

 

Do Salnés máis antigo 

 

O primeiro tomo da Historia de Galicia de Murguía foi estampado na imprenta de Soto Freire en Lugo, no ano 1865, e contén, ademais dun prólogo e un discurso preliminar, os capítulos relativos á prehistoria e o pasado céltico e pre-romano da Galiza. Para levar adiante a recompilación de materiais para este volume, Murguía valeuse dunha rede de informadores locais, en que figuran Ramón Valle Bermúdez (pai de Valle Inclán), que lle forneceu datos precisamente sobre a comarca da Arousa; Ramón Segade, que fixo o propio sobre Compostela; Xosé Bieito Amado, en Pontevedra; Paz Nóvoa, en Ourense, etc.

 

As referencias ás terras do Salnés que achamos neste tomo encádranse, en primeiro lugar, nas argumentacións de Murguía para afirmar a importancia da presenza fenicia e grega na Galiza. O faro da Lanzada debíase, segundo o noso historiador, á fábrica dos fenicios, pobo comerciante que fundou Cádiz, inzou a costa peninsular de pequenas factorías e frecuentou as nosas costas á procura de estaño. Da mesma maneira, entendía Murguía que boa parte da poboación de vilas como Muros, Noia ou Arousa tiña as súas orixes étnicas nas colonias gregas da Antigüidade que asentaran no noso territorio: 

 

"A orillas de nuestros mares acamparon, pues, aquellos que habían oido en la tierra natal los hermosos versos de Homero, y quizás las hallaron comparables á las que acababan de abandonar, y los campos que las rodeaban más fértiles que los de la Arcadia, puesto que aun viven sus hijos en los lugares que amaron y escogieron por morada. Hemos visto las estatuas que el cincel ateniense había animado, y sorprendimos en su frente serena, en la magestuosa apostura, en la suave calma de todo su ser, la belleza y la gracia de una raza á quien conocíamos desde nuestra niñez. ¡Muros la risueña, Noya la gótica, ondas de la ría de Arosa que hemos celebrado en los días de nuestra juventud, vosotras veis todavía vagar por esas risueñas riberas á los descendientes de aquellos que os enseñaron el amor á las artes y la música de la palabra!". 

 

Noutro lugar, comentando as diversas tipoloxías raciais presentes na poboación galega, na que a celta era, ao seu ver, a predominante, sinalaba Murguía que "el tipo fenicio y cartaginés se vé en algunos pueblos de la ría de Arosa, el griego se halla más esparcido, y se encuentra en Noya y especialmente en Muros, notándose, sin embargo á su lado el más perfecto tipo celta". 

 

Na breve descrición dos accidentes xeográficos máis destacados do territorio galaico incluída neste tomo, sinala Murguía a existencia de illas como Cortegada, Arousa, Sálvora ou A Toxa, "entre la península del Grobe [sic] y Cambados, célebre por sus preciosos baños termales". 

 

Reproduce ademais, na páxina 421, unha gravura da torre de San Sadurniño, en Santo Tomé, asinada polo artista Bertránd. A curiosidade desta ilustración, como pode comprobar o lector, é que presenta no alto da ruína da torre, moi claramente, un pináculo de pedra hoxe inexistente. Contrastando con algunha foto vella do monumento no volume Cambados:dos tempos idos, hai unha do ano 1934 en que tampouco se ve xa o citado pináculo... Licenza do artista? Elemento arquitectural perdido? Quen sabe!...

 

Finalmente, mencionando neste primeiro tomo da súa Historia exemplos de toponimia galaica que podería vencellarse ás raíces célticas e logo de repasar nomes de ríos como Arnoia, Suarna, Sar, Tambre, etc., Murguía trae a colación o caso cambadés, con estas palabras: "Si de los ríos nos estendemos al agua en general, hallaremos entre otros Cambais, en irlandés corriente tortuosa, y en Galicia Cambados".

 

A carón deste tomo 1º da Historia de Galicia, outra das obras saídas da pluma de Murguía en que resultan constantes as referencias ás terras e xentes da nosa bisbarra é a monumental Galicia, un groso volume de perto de 1.200 páxinas, editado en 1888 pola casa Daniel Cortezo & Cía, de Barcelona, que facía parte dunha serie ampla intitulada "España: sus monumentos y artes, su naturaleza e historia". Murguía asina esta obra en Iria (Padrón) o 20 de agosto de 1885, apenas un mes despois de se producir o óbito da súa compañeira Rosalía. Por ese motivo é especialmente conmovente a dedicatoria que estampa ao comezo do volume, enderezada á propia escritora e aos seus fillos, "para unir con un mismo lazo y un mismo y piadoso recuerdo, cuanto amé, cuanto amo, cuanto amaré toda mi vida, esto es, esposa, hijos, patria".

 

A obra centra a súa atención fundamentalmente nas vilas capitais das antigas provincias do reino galego e naqueloutras, que sen selo, tiñan maior relevancia demográfica, monumental ou económica na época de redacción. Así, logo de dous capítulos introdutorios, Murguía dedica o 3º á Coruña; o 4º, a Santiago; o 5º, a Pontevedra, Padrón, Noia e a bisbarra da Arousa; o 6º a Baiona, Tui e Ribadavia; o 7º a Ourense, Ribas de Sil, Celanova e Monforte e o 8º e derradeiro a Lugo, Mondoñedo, Monfero, Betanzos e Ferrol. Compón así un magnífico, aínda que parcial, retábulo do noso país.

 

A presenza do Salnés no volume Galicia é, desde logo, relevante. Case unha decena de páxinas do capítulo 5º conságranse en exclusiva a falar da comarca, pero ademais, ao longo do resto da obra, aparecen moitas outras referencias puntuais. Nese capítulo 5º menciona Murguía algunhas edificacións importantes, tanto civís como relixiosas, de Carril, Vilagarcía e Vilaxoán. Alude a Fefiñáns, Cambados e Santo Tomé, "tres distintas poblaciones que se unen y dan la mano para formar una sola". Logo de referir algúns datos do licenciado Juan Sarmiento Valladares, enterrado na igrexa de Fefiñáns, e de aludir á casa dos Figueroa, propietarios do pazo, prosegue dicindo: "Cambados fué en su tiempo gran villa y puerto, tuvo convento de franciscanos muy bien situado, y arruinada y en lamentable abandono tiene al presente la notable iglesia de Santa Marina, completa y cariñosamente descrita por nuestro amigo Sr. [López] Ferreiro".

 

Despois de reproducir a descrición que da igrexa de Santa Mariña fixo o mentado López Ferreiro na súa obra Galicia en el último tercio del siglo XV, finalizaba Murguía a súa referencia cambadesa con estas palabras: 

 

"Pone término á tan dilatada playa, que involuntariamente trae á la memoria el recuerdo de la bahía de la Coruña, Santo Thomé con su palacio greco-romano de los marqueses de Montesacro, con la vieja torre que continuaba á lo largo de la costa la serie de vigías y faros á la vez, que desde muy remotos tiempos resguardaban estos mares, y con el dilatado playal en donde se recogen á millones los berberechos, alimento diario de la gente pobre, apetecido de la rica, que lo mismo que los hombres lacustres que por estes lugares y en la cercana Lambriaca moraron, gustan todavía del cordium eduli que de tan pródiga manera se produce en estos arenales". 

 

A tentar ubicar esa cidade antiga, sitiada e rendida polo xeneral romano Bruto, dedica Murguía algúns parágrafos. Fronte á idea do Padre Fita, que identificaba "Lámbrica" con Pontevedra, Murguía coida que esta cidade antiga tivo que estar situada na desembocadura do Umia ou en lugar pouco distante, tal vez nos arredores de Noalla e das súas saíñas, entre A Lanzada e Vilalonga. Agardaba o noso historiador que algún día fose posíbel resgatar de debaixo do limo e da area acumulados durante séculos as trazas desta cidade prehistórica. 

 

Vilagarcía lacustre 

 

Entre as referencias puntuais ao Salnés que contén o volume Galicia, cómpre salientar especialmente as relativas ao poboado lacustre prehistórico que, en opinión de Murguía, debeu de existir nunha parte do territorio en que asenta a actual Vilagarcía: 

 

"Un descubrimiento fortuito, y por desgracia perdido para la ciencia y para Galicia, viene á decirnos que hasta en los lugares en que faltan los recuerdos romanos y es nula la tradición, hay motivo, a veces, para pensar que existió allí y durante largo tiempo el hombre primitivo [...] Al salir de Villagarcía, marchando con dirección á Cambados y á escasa distancia del convento de agustinas de aquella villa, se halló no hace muchos años, en un terreno de aluvión, un gran depósito de conchas, entre las cuales se veían mezclados huesos de animales, constituyendo el todo un verdadero kjoekkenmoedding ó restos de cocina. Cubiertos con una capa de tierra y guijarros, apenas los peones empezaron á atacar la brecha y llenar las carretas, cuando apareció el depósito, en el cual dominaban las conchas de ostra, y le seguían en importancia las del berberecho y mixillón. Á cada momento aparecían huesos que por sus dimensiones pudieron desde luego creerles pertenecientes á los grandes paquidermos extintos, y también se hallaban restos de cerámica. Por último, la presencia de un cráneo humano vino á completar la importancia, verdaderamente excepcional para nosotros, del depósito á que nos referimos".

 

Unha porción desas osamentas animais, segue informando Murguía, estaban perforadas e fendidas como para lles extraer a cana e outras presentaban raias lonxitudinais e sinais evidentes de teren sido raspadas con toscos útiles de pedra. Non se acharon no depósito citado instrumentos de sílex, mais si noutros xacementos próximos. Este depósito formaba, segundo explicaba o noso historiador, "una faja no muy estensa, pero de espesor desigual por presentarse en declive. En su parte superior tenía el corte 6 metros y 1 metro en su base". 

 

O descubridor deste depósito, segundo informa Murguía, foi D. Ramón Valle Bermúdez, o pai do coñecido escritor Ramón Mª del Valle-Inclán. O noso historiador acrecenta que nas páxinas do xornal La Voz de Arosa, Ramón Valle deu a voz de alerta sobre o perigo de destrución deste depósito, finalmente consumada. Tamén explica que o depósito "descubrióse por casualidad y con motivo de la construcción del nuevo muelle de Villagarcía, pues buscando tierra para el relleno se acometió el desmonte del terreno que encerraba estos restos de nuestras primitivas antigüedades. La rapidez que en sus trabajos pone la codicia propia de la moderna industria, las ocupaciones que cercaban á nuestro amigo, y el vivir lejos de aquellos lugares, no le dieron tiempo para más que salvar, como más curioso, el cráneo á que hacemos referencia". 

 

O que aconteceu logo con ese cranio é unha historia ben pavera, digna do creador do "esperpento" e que coloca ao autor de Divinas palabras como un caso de "patrimonicida" durante a súa infancia... Conta Murguía, con efecto, que "amante del país, el Sr. Valle, que siempre nos profesó un gran cariño, trató de conservarle para nosotros: mas habiéndolo guardado en un cajón, fué víctima de los juegos infantiles de los hijos de nuestro amigo. Cosa fácil, cuando, según nos aseguró, era de débil consistencia por su mucha antigüedad y mucha humedad del terreno en que se encontró". Non lle gardou Murguía rancor ao mozo Valle pola destrución dese cranio presuntamente prehistórico achado en Vilagarcía, pois tempo despois prologaría o primeiro libro poético do xenial escritor vilanovés: Femeninas (1895).

 

No volume Galicia (1888), menciona Murguía diferentes achados arqueolóxicos de moedas e armas verificados na bisbarra arousá. Concretamente fala dun depósito de máis de 60 moedas encontradas en Cambados, do que unha parte estaba en mans de particulares, outra fundírase e unha terceira parte se conservaba naquel entón (non sabemos se aínda hoxe), na "Sociedad Económica de Amigos del País" de Santiago. A análise destas moedas daba un 16% de chumbo na aleación, dato que, ao seu ver, "indica ya una época más civilizada, tal vez un bronce romano".

 

A toponimia da comarca tamén volve estar no punto de mira do noso historiador. Se no tomo primeiro da súa Historia de Galicia aludira Murguía á semellanza do nome da vila do Albariño co irlandés Cambais, 'corrente tortuosa de auga', agora no volume Galicia refírese novamente a Cambados, especificando nunha paréntese aclaratoria que tal nome significa literalmente casa de auga ou morada na auga. Para facer esta afirmación toma como base o dito por un filólogo francés apelidado Pictet nun seu Essai sur quelques inscriptions en langage gauloise. Noutro lugar desta mesma obra, vencella a raíz do topónimo Cambados ao céltico can, que significaría "lago", "estanque". Non dubida tampouco en vencellar o topónimo Castrelo, parroquia cambadesa na marxe do Umia, aos poboados célticos.

 

Por outra banda, ao se referir á existencia de torres-faro circulares, menciona, valéndose como fonte do pseudo-Servando, unha na nosa comarca, "la de la Harouza" [sic], aclarando "que así pronuncian en el país, por más que conozcamos esta isla á la manera castellana con el nombre de Arosa". Tamén fai mención na súa obra Murguía das ruínas da Torre da Lanzada, que "merecen bien el aprecio en que se las tiene". Tomando os datos ofrecidos polo ilustrado Padre Sarmiento en 1754, informa de que moi perto desa torre "se descubrieron con una avenida nueve sepulcros juntos y paralelos, con división de un tabique con fuerte argamasa y finísimo ladrillo. Dentro había nueve esqueletos de estatura regular, pero mirando todos al poniente y tendidos los brazos paralelos al cuerpo. No se encontró, añade, letrero alguno [..] Caso de que estos restos humanos no pertenezcan a los tiempos medios - reflexiona Murguía - fácil sería, y aun justo, pensar que por el sitio en que se hallan -un extenso playal que cubre diariamente las arenas del mar- esqueletos y sepulturas son propios de un pueblo de los primeros dólmenes".

 

Valéndose da autoridade do cóengo e historiador compostelán López Ferreiro, autor de novelas como A tecedeira de Bonaval, Murguía especula coa hipótese de que o castro lupario mencionado unha e outra vez na Historia Compostelana como retiro da raíña dona Urraca sexa "el que existió en Lobeira, cerca de Villagarcía".

 

Hai tamén referencias de Murguía na obra que citamos aos ritos relixiosos ou máxicos pre-romanos, entre os que destaca o culto ás chamadas pedras de abalar, mencionando expresamente, xunto ás máis famosas de Muxía, Carnota (Pindo), Meixide (Viana do Bolo) ou Castro Maior (Terra Chá), a de Santa María de Paradela, na bisbarra arousá.

 

Aparece igualmente mencionada polo noso historiador a probábel existencia dun cromlech en Catoira, non moi lonxe das ruínas do castellum honesti, pois alí "se levantan unos cuantos cruceros, cuya edad y disposición á voces dicen que ocupan el lugar de un cromlech famoso. Los rasgos arqueológicos de las citadas cruces, no permiten llevar su construcción más allá del siglo XVI; pero sean del tiempo que quiera, lo esencial para el caso es que se hallan dispuestas en círculo, rasgo sobrado significativo para que pase desapercibido. En medio de aquellas soledades, son todavía la viva representación del antiguo monumento al cual reemplazaron. Nada falta para ello, ni siquiera el crucero central que le da como quien dice el último toque. Circunstancia tan extraordinaria, pues no conocemos cosa igual ni en el resto de Galicia, ni en parte alguna, concede gran importancia al cromlech derribado, y pone de manifiesto su indubitable destino religioso. Ni se engañara quien vea en el un nemeton, un verdadero santuario, ni menos quien crea que por los tiempos en que fueron colocadas las cruces, las piedras en círculo eran sagradas para nuestros campesinos, sagrado también el recinto que cerraban. Al reemplazar con la cruz los viejos monolitos, se cambió su representación sensible, mas no el símbolo". 

 

A lenda do Meco grobense estaría relacionada en derradeira instancia, segundo opina Murguía, co culto a unha divinidade celto-galaica, "Eiduorio", asimilada posteriormente a Hermes, deus do comercio e protector dos camiñantes da mitoloxía romana. De feito, o nome que reciben as antigas vías célticas que atravesan o Franco Condado é o de Meuchi ou Mechi, e é raro que non exista arredor desas vías algunha historia que aluda á morte tráxica a mans da colectividade dun vendedor ambulante. A lenda do Meco constituía, para o noso historiador, un testemuño literario popular dun antigo culto fálico, presente tamén na Galia romana. O feito de que as mulleres grobenses tivesen pendurado o cadavre do Meco dunha figueira era un detalle que, para Murguía, "da definitivamente á la tradición el imborrable carácter fálico de que toda ella está impregnada, pues la higuera fué venerada en la antigüedad como árbol antropogónico, generador y nutricio por excelencia". 

 

Finalmente, tamén menciona o noso historiador como de orixe céltica e como tradición aínda viva na Irlanda do seu tempo o rito fertilizador do baño das nove ondas, na praia da Lanzada.

 

Para este Murguía que traballou arreo na reconstrución do pasado histórico galego e que non deixou de achegar, como puxemos de manifesto, referencias, noticias e materiais sobre as etapas pretéritas da nosa bisbarra, escribiría o poeta cambadés Ramón Cabanillas, en sinal de homenaxe e recoñecemento, o seguinte soneto, co que fechamos o noso traballo: 

 

No teu escudo, seu blasón, seu sello,

tral-o rudo loitar, pon a Vitoria.

¡Xa te agarima baixo as áas a Groria,

mestre e patriano, nobre e santo vello!

Ó teu xigante esforzo e san consello

debe a Terra gallega súa historia,

i-ondequeira que d'Ela haxa memoria

teus estúdeos serán fonte i-espello.

Miña y-alma, pasmada do tesouro

d-unha vida cuaxada en libros d'ouro

que forxa a cencia i-o talento adoba

chega hastra tí, saúdate e, incrinada,

bica as mans que na Suevia esnaquizada

puxo os cimentos da Galicia nova!