A ACADEMIA GALEGA NAS DÉCADAS DE PREGUERRA

Académicos na sesión de ingreso de Amador Montenegro. Compostela, 1910

A definitiva fundación da Academia Galega o 30 de setembro de 1906 significaba a culminación dun grande esforzo de institucionalización e dotación de referentes simbólicos (bandeira, himno...) levado a cabo polo Rexionalismo, con Manuel Murguía á cabeza, que se fixo co impagábel apoio, económico, publicístico e moral dalgúns núcleos conscientizados da comunidade galega emigrada en Cuba (Fontenla Leal, Chané, Curros Enríquez...).

Concibida como unha entidade de “varóns notábeis”, con amplos obxectivos na promoción e na investigación histórica e cultural, que non como Academia da Lingua (aínda que entre os seus fins figurasen o de elaborar unha gramática e un dicionario), a Corporación comezou a súa andaina marcada, para ben e para mal, pola personalidade de Murguía, veterano líder dun esforzado agrupamento, alcumado despectivamente como “Cova Céltica”, en que figuraron Lugrís Freire, Carré Aldao, Tettamancy, Florencio Vaamonde, Eladio Rodríguez...

Á hora de pór en marcha a entidade, Murguía repartiu designacións de numerarios e correspondentes seguindo pulsións ben transparentes: acoller todo aquel que tivese feito, no foro, na prensa ou no libro, profesión de fe rexionalista, latu sensu; atraer figuras do ámbito internacional para prestixiar a nova entidade (Teófilo Braga, Leite de Vasconcelos, Joseph Cornu...) e, finalmente, marxinar propositadamente algúns persoeiros e eruditos galegos (García de la Riega, Leopoldo Pedreira, Leandro Saralegui...) que lle foran e eran hostís, ben desde a vertente política, como furibundos antirrexionalistas, ben desde a historiográfica, como acérrimos detractores do celtismo.

E semellante aposta tivo, como era de agardar, o seu custe inmediatamente. Arredor da figura do “pretendente” José Mª Riguera Montero, erudito nado en Muras, formado no Seminario mindoniense e na emigración uruguaia e preboste na sociedade coruñesa na altura (membro do consello de administración de La Voz de Galicia, presidente de distintas entidades benéficas e sociais...), diversos sectores despregaron unha intensa campaña de cuestionamento da pertinencia (“¿Para qué más Academia que la Matritense?”, diría Santiago Abella), dos fins (“¿A qué querer fomentar un dialecto oscuro, teniendo un idioma nacional resplandeciente y extendido por el mundo”?, insistiría o citado autor) e da composición da Academia, tomando como alvo preferente dos ataques a propia figura de Murguía, quen mesmo chegou a ser acusado de malversar os fondos pecuniarios que lle chegaban desde a colonia galega en Cuba.

A esta campaña contra unha Academia que García de la Riega denominaría “última contorsión de un regionalismo vergonzante” sumáronse numerosos individuos e cabezallos de prensa de todo o país, con significacións variadas como o republicanista Tierra Gallega da Coruña, o satírico focego Guau...Guau, o católico-conservador El Norte de Galicia de Lugo, o Diario Ferrolano que dirixía Wenceslao Fernández Flórez e un longo etcétera de publicacións locais.

Dependencias da Academia Galega, en 1934

Tanta hostilidade amosada desde tan diversos, conspicuos e poderosísimos sectores conduciu a Murguía e o seu núcleo de fieis a adoptar dúas decisións tácticas intencionalmente “defensivas” de grande transcendencia para o devir da entidade. Por unha banda, colocar a Corporación baixo o patrocinio simbólico (e por engadido, económico, através das subvencións do Ministerio correspondente) do monarca español, solicitando o título de “Real”. Semellante aposta mal podía sentar en amplos segmentos da cidadanía herculina, pois a cidade era un auténtico bastión do republicanismo nesa altura, e talvez axude a explicar renuncias á cadeira numeraria como a de Manuel Leiras Pulpeiro. Por outra banda, procurar apoios, a xeito de “escudos protectores”, entre determinados segmentos elitistas da sociedade coruñesa, outorgando o título de numerario a individuos (sempre varóns, nótese) que, se ben gozaban de certo prestixio como eruditos ou prebostes do tinglado político restauracionista, estaban ben lonxe de compartir o espírito e os fins primixenios, inequivocamente galeguizadores, da entidade.

Da man do núcleo rexionalista e mercé a un regulamento que consagraba a cooptación como medio de elección de novos membros, van sendo propostos e entrando na Academia persoeiros como Ozores de Prado, Ponte Blanco, Rey Soto, Estrada Catoira... O seu prestixio nas elites sociais da época e a súa influencia mediática apagan o fervor da campaña contra Murguía, é certo, mais o seu españolismo e conservadorismo declarados e o seu desleixo cara aos fins primixenios da Academia hipotecan gravemente o labor desta e desvirtúan a súa función. Velaí un dos porqués do fracaso na tarefa de confección do dicionario e da gramática e tamén unha das razóns da “coruñesización”, se val a expresión, que experimenta a nómina de académicos, en detrimento da representación doutros núcleos intelectuais do país. Boa parte deses novos membros de número non cumpriron, desde logo, ningunha das hipotéticas funcións benefactoras polas que foron designados e actuaron máis ben como un auténtico “cabalo de Troia” na Academia, reforzando nela o pendor conservador, aristocratizante e pasatista e contribuíndo poderosamente, ademais, para ancorala nunha práctica e nun discurso aínda máis diglósicos, se cadra, cós que xa imperaban, en realidade, desde a súa propia fundación.

Con efecto, gravísima é desde o inicio a deriva que toma dentro da Academia a cuestión do uso e defensa do galego. Reducido xa desde a cerimonia de constitución a sermo de uso poético, o noso idioma está ausente na vida interna, nas actas, no boletín, na práctica totalidade dos discursos de ingreso, nas respostas a eses discursos, na correspondencia, nos diplomas, na vida pública e privada de case todos os numerarios... Só a biblioteca-arquivo constitúe unha perenne satisfacción na vida da entidade, pois reúne desde moi axiña abundantes materiais de primeiro interese sobre temática galega.

Villar Ponte retratado por Ramón Peris

Así chegamos a 1916, ano en que da man dos irmáns Villar Ponte de Viveiro se fundan as Irmandades da Fala, que poden ser consideradas unha “superación” da Academia, en tanto que conseguen co seu discurso e coa súa praxe dar novo pulo á causa da dignificación e ampliación de usos do noso idioma. Algúns artigos iniciais en A Nosa Terra, como "A bandeira ergueita" de Antón Villar Ponte, ponderan, precisamente, o que de “salto cualitativo” tiña a nova entidade a respecto da plataforma alentada polo Rexionalismo. Non é difícil imaxinar, nese sentido, a escasa compracencia con que non poucos dos membros da Academia acollerían algúns parágrafos dos irmandiños máis novos en que se facía de maneira explícita cuestionamento das súas actitudes e estratexias no inmediato pasado, porque, como resume o profesor Mariño Paz, “cando menos no dominio público, o nacionalismo resolveu en xeral as contradiccións entre o discurso ideolóxico e a práctica lingüística que caracterizaran a fase rexionalista”.

A pesar de certas desavinzas previas entre os seus dos seus respectivos cabezaleiros, Murguía e Villar Ponte, por mor do apoio que o de Viveiro demandou sen éxito do presidente da Academia para unha Diada catalanista en defensa da lingua en xaneiro de 1916, existiu á partida unha boa sintonía entre ambas as dúas entidades, que se pon de manifesto na presenza de varios académicos no acto fundacional da Irmandade coruñesa, na súa frecuente colaboración co boletín A Nosa Terra e na cesión do local da Corporación (entón sito en Rego de Auga, 38-1º) para o desenvolvemento dalgunhas actividades. Mais a medida que os cada vez máis numerosos e espallados núcleos irmandiños profundizaron no seu discurso nacionalista e na súa praxe monolingüe, foise producindo un paulatino distanciamento entre eles e o groso da Academia.

Un dos feitos que mellor exemplifican esa deriva diverxente é o apoio decidido que significativos vultos da Academia emprestan en 1918 ao entón alcalde liberal coruñés, Manuel Casás Fernández (futuro presidente da, propia Academia, na posguerra), cando este pon en marcha un “Intituto de Estudios Gallegos” co que pretendía contrarrestar a crecente influencia ideolóxica e cultural do nacionalismo galego, que celebra nese mesmo ano, en Lugo, a súa Primeira Asemblea. Ben significativo é que, agás Banet Fontenla e Vega Blanco, ningún numerario da Galega envíe a súa adhesión ao “Manifesto” saído desa transcendental xuntanza... Desde as páxinas do boletín Nós, Antón Villar Ponte describía en xaneiro de 1921, con enérxico e incisivo trazo, o ambiente espiritual reinante no areópago académico:

“Os galegos que máis galegos parescen (académicos, eruditos, arqueólogos) adícanse ó estudo das cousas vellas da nósa Terra, com'as d'un país finado, morto, cuia persoalidade sulagouse no castelanismo estéril. Si fan un dicionario danlle xeito de panteón da nósa língoa. Si fan un boletín convírtenno en eco morto de cousas pretéritas. Somente miran pra atrás, c'unha friaxe tan tolledora, que calquera diciría que se trocaron, com'a muller de Loth, en estátuas de sal. Fáltalles o atopárense a sí mesmos. Fáltalles o sentimento qu'é consustancialización da i-alma propia c'o meio natural. Infruenciados por cinco séculos de colonización castelán, xa non teñen máis que o viviren na Galizia [sic]. Perderon o sangue do espírito qu'é a língoa natural, perderon a autonomía dos sentimentos que só a língoa propia mantén acesa, e fican trocados en turistas na sua terra, que van percorrendo guiados por unha cultura fría que lembra ós antipáticos cicerones, tod'o que foi”.

Con todo, a crise interna das Irmandades, que se resolverá coa súa escisión na Asemblea de Monforte (febreiro de 1922), complicou a dialéctica entre a organización nacionalista e a Corporación académica, na medida en que levou ao enfrontamento fratricida a elementos que compartillaban, en derradeira instancia, a visión galeguizante desa institución.

As propostas ortográficas etimoloxistas e lusistas que colocou Xoán V. Viqueira nas páxinas de A Nosa Terra en 1917 e o intento posterior de A. Villar Ponte de as aplicar no boletín desagradou a un número importante de asinantes do decenario, capitaneados polo numerario e futuro autor da Gramática do idioma galego, Lugrís Freire. Tamén os debates no seo do “Conservatorio Nazonal do Arte Gallego” promovido pola Irmandade herculina afastaron a “renovadores” (partidarios do abandono do teatro feito polos Lugrís, Galo Salinas, etc.) e “conservadores”. Finalmente, un sector de irmadiños coruñeses vencellados á Academia (Lugrís, Carré, Eladio Rodríguez, Florencio Vaamonde...) logra purgar a Antón Villar Ponte da dirección de A Nosa Terra e este, como resposta, alenta a Manuel Antonio e Álvaro Cebreiro para que critiquen con acritude os “Vellos” no manifesto Máis alá...

Divididas así as súas entón limitadas forzas, o nacionalismo galego non poderá impedir que na Academia exerzan hexemonía de aquí en diante os sectores menos comprometidos co idioma e a cultura do país, que son os que após terse producido en febreiro de 1923 o falecemento de Murguía, levan sucesivamente a Andrés Martínez Salazar, primeiro (se ben por breve tempo ao falecer axiña o noutora promotor da “Biblioteca Gallega”) e ao enxeñeiro e político turnista Francisco Ponte Blanco, despois, á Presidencia da entidade.

Se a presenza do Patriarca á fronte da Corporación tiña servido de freo a unha crítica máis incisiva da Academia Galega por parte do nacionalismo, a súa desaparición física, sumada á deriva que vimos comentando, faina agromar con toda a forza durante a ditadura primorriverista. Tanto a Irmandade coruñesa como a ING risquiana verterán continuos reproches sobre a entidade, quer a respecto da súa dinámica interna (acceso á presidencia de Ponte Blanco, política de novos nomeamentos, redacción do boletín e das actas integralmente en español, enfoque arqueoloxizante dos artigos, praxe e filosofía idiomática antitéticas ao sentido primixenio da entidade por parte de non poucos dos seus membros, etc.), quer a respecto da súa incapacidade ou indolencia para dar cabo a algúns dos principais fins para os que tiña sido concibida e creada no seu momento (gramática e dicionario).

Barcia Caballero

O propio xornal A Nosa Terra chegaría a demandar en 1924 “a clausura difinitiva da Academia por noxenta, ridícula e antigalega ademais de ser unha coveira de caciques”. Pouco tempo despois engadiría que “ou modifícase d'unha vez para sempre, ou é mester considerala xa definitivamente coma cousa inútil, morada única de ostentación fachendosa de testas valeiras da que deben de se retirare os poucos galegos de valer que ainda hai n-ela”. En contraste, algúns membros fundadores, como Barcia Caballero, non perdían ocasión nesta época para opoñerse ás demandas do nacionalismo galego, cualificando de “peligrosas” e “abominables” as súas propagandas e denunciado que atacaban “al principio fundamental y más hondo de nuestra nacionalidad, a la intangible unidad de la patria española” (El Pueblo Gallego, 30.8.1925).

Paralelamente, non atinará tampouco a Academia nestes anos á hora de poñer ramo a empresas que, levadas doutro xeito, poderían ter axudado ao seu prestixiamento. A polémica do numerario Lugrís Freire co directivo Estrada Catoira, a finais de 1925, por mor da xestión duns diñeiros destinados a honrar a memoria de Pondal, provoca que o de Sada abandone o proxecto de ordenar e editar Os Eoas. Así mesmo, a negativa da Academia a outorgar directamente o proxecto de monumento a Curros Enríquez na Coruña ao escultor cambadés Francisco Asorei levanta unha formidábel polémica pública en que o nacionalismo recrimina á entidade a súa actitude. Paralizado o traballo de confección do seu dicionario desde 1911, a Academia contempla impertérrita como aparecen achegas gramaticais e lexicográficas en que ela, como tal, ningún papel xoga: o Vocabulario popular galego-castelán publicado en 1926 como folletín de El Pueblo Gallego; o Diccionario Galego-Castelán (1928) da editora “Lar”... No colmo do “ninguneo”, o recén elixido académico da Española, Armando Cotarelo Valledor, propugna en 1928 que sexa esta e non a Galega quen elabore as normas do noso idioma...

Como corrente de fondo en todo este período da Academia que estamos comentando hai que mencionar, ademais, a tendencia ao “vaciamento”, isto é, a que a entidade non cubrise as vacantes que se ían producindo no seu seo, o que agravaba as súas insuficiencias e aumentaba a súa parálise. Semellante tendencia fica clara á vista dalgúns datos como os seguintes: de 40 escanos ocupados no momento de se fundar en 1906, hai 25 cando as Irmandades celebran a Asemblea de Lugo, que son os mesmos que cando morre Murguía. A finais de 1926, 21 asentos están ocupados, mentres que en 1933, son só 20. Cando efectivizan, en 1934, o seu ingreso A. Villar Ponte e Castelao, só 18 asentos tiñan titular e, pouco despois, no intre do infeliz estoupido da guerra, 21...

Así as cousas, non é estraño que o nacionalismo galego emprestase cada vez maior atención e arroubo a unha entidade nada en 1923 por iniciativa dun grupo de escolares composteláns (Tobío, Filgueira Valverde, Bouza Brei...), o “Seminario de Estudos Galegos”, na medida en que practicaba e exemplificaba as virtudes e firmes compromisos galeguizadores de que carecía, ao seu ver, a Academia: “¡Canto ten que adeprender d'esta entusiasta e galeguísima institución esa Real Academia Galega que conta con tantos e tan brilantes académicos que nada fan!”, sentenza A Nosa Terra en outubro de 1925. Abonda ver a listaxe de directores de sección do “Seminario” (Tobío, Cuevillas, Otero Pedraio, Risco, Castelao...) para se decatar do grao de entrega e compromiso da “intelligentzia” nacionalista coa nova entidade...

Eladio Rodríguez (con chapeu)

O acceso de Eladio Rodríguez González á presidencia da Academia, en novembro de 1926, supuxo unha solución de compromiso entre os dous sectores que a configuraban nese intre: o que podemos denominar “non galeguista” (hexemónico) e o “galeguista” (minoritario). Durante o mandato do autor de Oraciós campesiñas, as designacións de novos numerarios semellan respostar á pauta de non romper o equilibrio reinante: catro persoeiros, Jaime Solá, Manuel Casás, Fernando Martínez Morás e Alejandro Barreiro, pasan a engrosar as fileiras de numerarios electos que nin no seo da Academia mesma, nin na palestra pública ou privada usan e defenden nunca o galego, mentres que outros dous, Otero Pedraio e Vicente Risco, contrapesan coa súa militancia na causa da lingua esas incorporacións...

Mais a presidencia de D. Eladio, por máis que revitalizase o boletín académico, por máis que fomentase a celebración de diversos actos conmemorativos de figuras do pasado (Vicetto, Añón, Murguía..) e por máis que fallase en 1930 con coherencia galeguista o preito sobre a verdadeira bandeira galega colocado polo erudito Couceiro Freijomil, que cuestionaba a franxiceleste, non serviu, en realidade, para corrixir a máis seria contradición que a Academia arrastraba desde as súas orixes. Con efecto, o xornalista Roberto Blanco Torres, nun artigo intitulado "Por el prestigio de la Academia", publicado en marzo de 1929 en El Liberal de Madrid, denunciaba que nas reunións da docta Corporación "se habla un idioma distinto al que le da su razón de ser", que a maioría dos académicos "no usan del idioma gallego en la vida de relación, no lo emplean ni emplearán en su obra literaria, si alguna tienen", e, finalmente, que as "comunicaciones y publicaciones oficiales son escritas en una lengua diferente de la gallega".

Ingreso de Otero Pedraio na Academia (1929)

O conservadorismo ideolóxico de D. Eladio e da maior parte da Academia casou mal coa mudanza de réxime que se verifica o 14 de abril de 1931 e a Corporación, a diferenza doutras entidades como o “Seminario de Estudos Galegos”, que si se lanzou decididamente á arena pública en demanda de autogoberno co seu “Anteproxecto” estatutario, permaneceu aletargada e silenciosa mesmo en asuntos de tanta relevancia para o porvir da lingua como os debates sobre a súa posíbel oficialización. A demisión de Eladio Rodríguez como presidente da Corporación foi presentada en xaneiro de 1934 alegando pretextos de saúde, mais debeuse en realidade, como ten revelado Victoria Álvarez de Ojeda, á incomodidade do autor de Oraciós campesiñas coa situación interna da entidade e, engadimos nós, coa crecente presión que para virar en redondo o rumo da entidade viña exercendo, desde dentro e desde fóra, o galeguismo.

Non é estraño que fose este movemento, por boca do entón editorialista de El Pueblo Gallego, Xerardo Álvarez Gallego, quen explicitase con maior claridade as súas esperanzas a respecto da Corporación tralo acceso á presidencia de Lugrís Freire, en xuño de 1934. Tratábase, en síntese, de acabar co “espectáculo de una Academia letárgica y como inexistente”; de modificar o regulamento para facer máis áxil o seu funcionamento; de pór fin a un “localismo suicida”; de retomar os traballos para a elaboración da gramática e do dicionario; de dar orientacións sobre a ortografía e sobre a toponimia; de reanudar a edición do boletín; de cubrir axiña as vacantes e de celebrar novamente actos públicos. Todas estas reivindicacións serían asumidas publicamente polo propio Lugrís Freire, unha vez tomou pose do seu cargo, engadindo aínda outras como colaborar na inauguración do monumento a Curros na Coruña ou reeditar as obras de Pondal.

Manuel Lugrís Freire

Na xestión de Lugrís Freire á fronte da Academia hai, sen lugar a dúbidas, xunto a actividades de certa relevancia como os preparativos do primeiro centenario de Pondal (1935), un intre verdadeiramente emblemático: o de celebración de senllas sesións consecutivas para os respectivos ingresos dos históricos dirixentes galeguistas Antón Villar Ponte e Castelao, o 24 e o 25 de xullo de 1934, respectivamente. O de Viveiro, após ler o discurso O sentimento liberal na Galiza, pasaba a ocupar a vacante deixada polo arcebispo Lago González; o de Rianxo, pola súa vez, substituía Ozores de Prado lendo o discurso As cruces de pedra na Galiza. Dous discursos en galego, con senllas respostas na mesma lingua, en datas ben simbólicas do galeguismo e arroupados ademais pola edición, da man de Ánxel Casal, de tres obras mestras saídas do caletre dos protagonistas do evento: Os evanxeos da risa absoluta, Os dous de sempre e A romeiría de Xelmírez.

No entanto, dentro da Corporación as ansias renovadoras chocaron coa dura realidade. Os afáns do sector galeguista axiña se estrelaron coas inercias inmobilistas, coa precariedade de recursos, coa xorda e fechada oposición, por motivos ideolóxicos, dun sector considerábel dos socios (Martínez Morás, Estrada Catoira, César Vaamonde, Narciso Correal, Fernández Diéguez...) e co precario estado de saúde do veterano Lugrís, quen presentaría por tal motivo a renuncia en agosto de 1935.

Desde esa renuncia do autor de Noitebras, ocupou a presidencia interina da Academia un significado detractor do nacionalismo, o matemático Fernández Diéguez (quen había de se distinguir, segundo ten rememorado Jenaro Marinhas del Valle, nas purgas e queimas de libros levadas a cabo na Coruña polos franquistas a partir do “Alzamiento”) e a actividade corporativa reduciuse até tal punto que mesmo se interrompeu novamente a publicación do seu boletín. As únicas incorporacións de numerarios antes do fatídico 18 de xullo de 1936, a do director de La Voz de Galicia, Alejandro Barreiro, o día 12 de marzo dese ano, e mais a do ex-alcalde herculino, Manuel Casás, que se verifica un día despois, non viñeron senón reforzar precisamente as fileiras dos regionalistas sanos y bien entendidos, agora ademais antirrepublicanos, na Corporación.

Jaime Solá

Precisamente Barreiro e Casás xogarían un papel destacado na difícil continuidade da Academia durante os primeiros compases do franquismo, pois, a diferenza do que aconteceu co “Seminario de Estudos Galegos”, brutalmente expoliado e logo disolto no sucedáneo do “Padre Sarmiento”, a Corporación fundada en 1906 conservou intacto o seu arquivo-biblioteca e puido recompoñerse sen excesivas modificacións baixo a ollada (sempre unha miga desconfiada, todo hai que dicilo) das novas autoridades. Rematada a contenda que encheu de sangue galeguista e esquerdista as cunetas do país, a Academia, baixo a presidencia interina de Casás Fernández, acordou designar presidente de honra ao “Generalísimo” e procedeu a unha rápida renovación de integrantes, dando entrada sen máis trámites, isto é, obviando a presentación de discurso de ingreso e desprezando o feito de que moitas “vacantes” pertencían a exiliados aínda vivos, a toda unha serie de académicos electos (Narciso Correal, Lisardo R. Barreiro, Jaime Solá, Noriega Varela...) e acelerando a provisión dun total de dezanove vacantes máis, destinadas fundamentalmente a elementos de pasado galeguista (Bouza Brei, Cuevillas, López Abente, V. Taibo...), eruditos confesamente dereitistas (Vázquez Seijas, Couceiro Freijomil...) e sacerdotes máis ou menos cultivados (Portela Pazos, Xesús Carro, Pedret Casado, Samuel Eiján...).

Desta arte a Academia, fundada en 1906 con inequívoco selo galeguizador, ficaba así pronta para contribuír a lexitimar desde a súa perspectiva a ominosa Ditadura franquista e, de pasaxe, desimular, co seu boato inofensivo e coa súa actividade irrelevante, que todo un trebón destrutivo e virulento tiña pasado por riba da cultura galega, obrigándoa a resistir no exilio e a volver a comezar practicamente desde cero, no interior, como un Prometeo redivivo.