DA TRADICIÓN MUSICAL DE VIVEIRO (I)

O acervo folclórico popular e a música de raíz

O pasado mércores día 3 de agosto de 2016 inaugurouse nos locais do Conservatorio de Viveiro a exposición “Musiqueando. Unha ollada retrospectiva ao acervo musical viveirés”, froito do traballo de recompilación de Antonio Navarrete. Tivemos a honra de participar no acto inaugural desa exposición cunha necesariamente breve disertación sobre as múltiplas vertentes da tradición musical de Viveiro. Queremos compartir  aquí un texto, que publicamos orixinariamente no Heraldo de Vivero, en que nos debruzamos con algún pormenor sobre ese mesmo tema.

Unha das moitas cualidades que adornan Viveiro como colectividade ao longo da súa historia é, sen lugar a dúbidas, o seu acendrado amor pola música. A presenza constante desta faceta cultural alimentou a existencia na nosa vila de numerosas agrupacións musicais de todo tipo: gaiteiros solistas e grupos de gaitas, rondallas, comparsas e murgas de antroido, coros, corais e orfeóns, orquestras de pulso e puga, bandas de música, charangas, orquestras e conxuntos músico-vocálicos, cantautores...

No discorrer cotián da vila do Landrove ao longo dos séculos, a música cumpriu, efectivamente, numerosas e variadas funcións, que a fixeron parte esencial e insubstituíbel da súa vida social.

En primeirísimo lugar, a música acompañou desde tempo inmemorial os ingratos traballos e o vivir esforzado das humildes xentes do agro e da ribeira para facelos algo máis levadeiros, creando así o tesouro do noso folclore popular, recollido en parte en Cancioneiros como os de José Pérez Ballesteros, a finais do século XIX, Bal y Gay e Eduardo Torner, nos anos 20 do pasado século e Dorothé Schubart e Antón Santamarina, nos finais do século XX, respectivamente.

No segundo destes cancioneiros citados, por exemplo, hai dúas ducias de pezas recollidas na Terra de Viveiro, entre as que figuran estas dúas:

“Eu ben vin, virirín,

estar un corvororó

na pola dun castiñeiro,

cunha subela na mao, marramiau,

deprendendo a zapateiro”

*

“Pasei a ponte da vila,

paseina de madrugada.

Topei un anillo d'ouro:

é pra ti, miña namorada”

En 1992, a filóloga Salomé Díaz Muñiz fixo para o Arquivo Sonoro de Galicia unha nutrida recolleita folclórica no Centro de Servizos Sociais de Viveiro, valéndose de nada menos que corenta persoas informantes. Con refráns, adiviñas, coplas, romances, vilancicos, cancións infantís, cantares de cego, nanas, ensalmos curativos, fórmulas oracionais, contos, etc. resulta o repertorio máis completo de folclore viveirés vivo do que temos constancia e contén pezas simpáticas, picarescas e mesmo un algo irreverentes, como estas que nos resistimos a non citar:

“Padre Nuestro capuchín

fun ó ceo e volvín,

encontrei a meu padriño

cargadiño de touciño

e pedinlle un cachiño,

deume con el no fuciño.

Pasei por un carreiro torto

e encontrei un carneiro morto

e víronme os ladrós

e arrancáronme os collós”.

*

“Cando o Ruso toca a gaita

con tamboril e roncón,

as rapaciñas de Bravos

acarreiran pa o balcón”.

*

“- Viveiriño, Viveiriño

con tódolos seus arredores.

- Non me chames Viveiriño,

chámame xardín de flores”.

Entre as moitas manifestacións dese tesouro de música folclórica cómpre sinalar especialmente dúas: as chamadas “parrandas mariñeiras”, de especial celebración no porto de San Cibrao polo San Andrés (patrón das xentes do mar en moitos portos galegos antes de que se instaurase o padroado oficial da Virxe do Carme, en 1903) e os “Maios”.

Conta Lois Tobío nas súas Décadas (p. 29) que nos tempos do Seminario de Estudos Galegos, o seu amigo Filgueira Valverde quedou moi impresionado coa melodía do “maio” de Viveiro (“Maio, maio, / entra de crego /, non revolvas o tempo / xurando. Maio, maio, / na cruz da Mariña. / Bótennolo maio, / señores caballeros, / se non teñen maio / bótennos diñeiro. / Aí vén o Maio / pola calle do Sol, / aí vén o maio / de roubar a Valledor....”), que lle recordaba o derradeiro movemento da novena sinfonía de Beethoven, e que certo día, durante unha misa maior en Compostela, Tobío e Filgueira escoitárono interpretado polo órgano da catedral, “ennobrecido pola arte, solemne e grandioso”.

Chumín de Céltigos

Nesta mesma perspectiva cómpre situar a figura do gaiteiro Chumín de Céltigos (Juan Gómez de Andrade, natural das Negradas-O Vicedo, 1823-1911), retratada por Antón Villar Ponte en varios artigos e poemas e por Xoán Pla Zubiri, Ramón Canosa e Chao Espina en prosa; a de Rosario, a cega do violín, evocada por Tobío nas súas Décadas (p. 49) e a de Emilio Caxete Lamelas (O Rabeno), cantor popular irrepetíbel, cheo de enxeño e graza non exenta de crítica, do Viveiro das primeiras décadas do século XX. Con aire de habaneira compuxo en 1926, como recolleu José Nistal Anécdotas e personaxes dun Viveiro que se foi (p. 159) as famosas estrofas:

“-Plaza de Abastos:

que vas facer?

- Vou poñer puestos

para vender.

O primeiro puesto ha de ser

para Antonia d'a Paraña,

que ten un barco na Coruña

cargado de tela... de araña”.

Ben coñecida é a rivalidade que enfrontou no seu tempo Chumín de Céltigos co famoso gaiteiro de Ventosela (Xoán Míguez González, 1847-1912), a quen o das Negradas descualificaría en mordaces versos de copla (“Ventosela… Ventosela… / moita chavería na canaveira…”) por empregar chaves de clarinete na gaita para conseguir interpretar así os bemoles e sostenidos…

“Os Trintas” de Trives, dirixidos por Ricardo Courtier, visitan Viveiro no verao de 1907. Ao seu exemplo nacerá o cuarteto local “Os Montes” (inicialmente barallaron chamarse “Os Corentas en bastos”, por darlle irónica réplica ao nome dos triveses...). Estaba formado por Antón da Costa (Antonio Soto), Salaverri, Juan Latorre e Eugenio González (o Madono). En 1908 viaxaron a Cuba e animaron na colonia viveiresa emigrada na Illa o espírito que levaría pouco despois á fundación da sociedade de instrución “Vivero y su Comarca”.

Máximo representante da música tradicional galega en Viveiro nos mouros anos do franquismo foi o quinteto “Brisas do Landro” (de Ramón Bermúdez Fernández, “Pepe Randa”, e os seus fillos Pepe, Rasputín, Moncho, Gilberto e César), número musical imprescindíbel da romaría do Naseiro e das festas patronais durante varios lustros.

Falando de Naseiro, é ben coñecido que grupos de gaitas como “Os Montes” de Lugo, “Os Rosales” de Rianxo e “Os Campaneiros” de Vilagarcía de Arousa encheron de música tradicional a romaría nos anos 50, 60 e 70, na compaña do grupo local xa citado dos Pepe Randa.

José Travieso Quelle, "Jotraque"

Do xornalista e compositor viveirense José Travieso Quelle é a autoría dunha peza, “Catro vellos mariñeiros”, que xa fai parte por dereito propio do acervo das cancións populares galegas máis cantadas e coñecidas de todos os tempos. 

A agrupación “Bágoas da Terra” promoveu durante anos unha Mostra Folklórica Internacional que trouxo a Viveiro bailes e músicas de todas as latitudes. 

Na actualidade, o noutrora fundador do grupo de gaiteiros “Nova Semente” Javier Pena Louzao (Bossa) e o director da escola de música “O son do Sor” do Barqueiro, David Bellas, fan virtuosismo coa gaita, o noso instrumento tradicional máis emblemático.

Inscrito no movemento da “nova canción galega” que espertou á calor da loita antifranquista a finais dos 60 e durante os anos 70 está o viveirense Jei Noguerol (Xosé Antonio González Noguerol), con discos como “Denantes dos vinte anos” (1976), “Cantigas de Fradería” (1978) e “Lúa nova” (1997) e temas como o celebérrimo “Señor Ministro, por favor”, “Cabaleiros” e “Polo Atlántico Norte”.

 
No seu ronsel cabe citar o grupo “Xistra”, formado por Caxete, Atadell e Andrés, que musicou poemas de Noriega Varela, Bernardino Graña, Celso Emilio Ferreiro e Rosalía, entre outros, e gañou en 1982 o Festival da Música Galega en Vigo e en 1984 e 1986 o certame musical de Bergantiños. Editou nos anos 90 a cassete Xurdindo do mar, en que aparecen dous dos seus temas máis fermosos, ao noso humilde parecer: “Temporal” e “Os velliños de Celeiro”. O seu segundo e derradeiro disco titulouse Mistura na ialba (1993).

MIRO CASABELLA: SUMÁNDONOS A UNHA HOMENAXE NECESARIA E REPARADORA

A figura do músico Miro Casabella, que foi obxecto este venres 6 de xuño de 2014 dunha merecida homenaxe en Viveiro á que queremos sumarnos cordialmente con estas liñas, ten o seu valioso e imprescindíbel quiñón nese fenómeno musical, cultural e ao mesmo tempo cívico e político que ficou nos libros da nosa historia co nome de Nova Canción Galega ou movemento de Voces Ceibes.

O movemento musical do tardofranquismo

A finais dos anos 60 e comezos dos 70, no chamado “tardofranquismo”, unha xeración de mozos activos e concienciados empuñará a guitarra e botará man dos versos para reivindicar Galiza como pobo libre e a fin dunha ditadura interminábel e cruel, que agonizaba politicamente matando (Grimau, Ruano, Amador e Daniel, Baena, Reboiras...). Era cando Fraga Iribarne impuña a súa censura sobre a prensa (humilde Heraldo de Vivero incluído), cando o TOP (Tribunal de Orde Público) perseguía con saña calquera exercicio dos dereitos democráticos elementais (manifestación, expresión, opinión, reunión...), cando cada convocatoria de folga polos dereitos dos traballadores era seguida dunha declaración do estado de excepción.

A marxinación e a represión do uso do galego nesa altura era continua e rabiosa. Estaba totalmente excluído do ámbito escolar, da Igrexa (a pesar do aprobado no Concilio Vaticano II), do aparello administrativo do Estado, da Xustiza e da única canle de televisión estatal entón existente (só a partir de 1974 nacería o programa pioneiro “Panorama de Galicia”)... No discurso oficial, a lingua de Rosalía continuaba sendo un “dialecto”, propio de “incultos” e “paletos”, incapaz para as máis refinadas funcións comunicativas. Mais desde 1963 unha data emblemática, o Día das Letras Galegas, viña servindo de punto de encontro simbólico e catalizador para a reivindicación dos dereitos lingüísticos dos galegofalantes e para a promoción e difusión da cultura galega. Deuse así unha eclosión do teatro, da música, do cinema e da literatura feita en galego, impulsada por un crecente tecido asociativo cultural popular, do que “Sementeira”, coas súas luces e as súas sombras, foi clara mostra entre nós.

Nese contexto xurdirán unha pléiade de cantautores que seguen o ronsel dun fenómeno músico-reivindicativo con puntos de referencia en variadas latitudes: os Brassens e Moustaki da Franza, os Silvio Rodríguez e Milanés de Cuba, a Mercedes Sosa en Chile, os Dylan e Joan Báez de EE.UU, os Luís Cilia e José Afonso do Portugal da “revolucão dos cravos”, os Raimon, Lluís Llach ou Joan Manuel Serrat do ámbito catalanófono, os Mikel Laboa e Benito Lertxundi do País Vasco, os Paco Ibáñez, Labordeta ou Aute no ámbito hispano...

Foi o concerto do valenciano de Xátiva Raimon en Compostela, en 1967, a espoleta que fixo eclosionar o fenómeno da Nova Canción Galega, que se prolongaría ata mediados dos anos 70, moitas veces inmerso, iso si, nas desputas políticas fratricidas entre esquerdistas “nacionalistas” da UPG e esquerdistas “españolistas” do PCE. Desde 1968, co Maio francés en pleno estoupido, dan os seus primeiros concertos e gravan co selo discográfico barcelonés EDIGSA os seus primeiros traballos, mercé ás xestións que realiza en tal sentido o poeta Manuel María, cantautores galegos como Benedito García, Vicente Araguas, Xavier González del Valle, Xerardo Moscoso, Guillermo Rojo, Xaime Barreiro Chuspe, Tino Álvarez, Suso Vaamonde, Bibiano...

Superando todo tipo de obstáculos (censura previa das cancións, multas, prohibicións de concertos, suspensións...), todos eles despregan unha proposta artística claramente connotada de antifranquismo que xunta o xenuíno afán de expresión musical coa visitación dos textos da nosa poesía máis combativa e contestataria (Curros, Rosalía, Cabanillas, Celso Emilio Ferreiro, Pimentel, Bernardino Graña, Lois Diéguez, Alfredo Conde, Marica Campo...).

O 9 de xaneiro de 1970 un festival celebrado a beneficio da obra de San Xoán de Deus no cine Orfeo, coa actuación dos Voces Ceibes Xavier, Benedito, Araguas, Moscoso e Álvarez Pena e tamén do grupo local “Nenos tristes”, deu cumprida mostra tamén na vila do Landrove desta onda reivindicativo-musical á que nos estamos referindo.

En todo esta eclosión (á que cabería engadir aínda moitos outros referentes, como Xoán Rubia, Luís Emilio Batallán, Amancio Prada, etc.), dous nomes moi directamente vinculados á nosa xeografía comarcal deben ser salientados. Un, o de Jei Noguerol (Covas, 1950), con traballos como “Denantes dos vinte anos” e “Señor ministro, por favor”. Outro, o do valadourés que recibiu en Viveiro a homenaxe da asociación Pensamento e Sementeira.

A traxectoria

Ramiro Casabella López (1946) pasou a infancia en Ferreira do Valadouro, fixo o bacharelato por libre no instituto de Lugo e emigrou a Barcelona en 1964. Levaba consigo a inquedanza musical, pois xa aprendera a tocar a guitarra co médico José Mel e xa animara na súa vila natal con Enrique Cancio e Laureano Lorenzo o chamado “Trío Soberano”.

Na capital catalá Miro remata o bacharelato e comeza estudos de aparellador. Ademais de frecuentar o Centro Galego barcelonés, onde traba amizade co poeta Xoán Manuel Casado, co profesor Basilio Losada, co escritor Xavier Costa Clavell e con outras figuras referenciais da colonia galega máis activa, entra axiña en contacto c0n músicos da “Nova Cançó” e fai amizade con diversos compoñentes do grupo musical “Els Setze Jutges”. 

En 1968 coñece ao poeta chairego Manuel María, que o pon en contacto co selo discográfico EDIGSA. Miro grava así os seus primeiros catro temas, baixo o rótulo de Miro canta as súas cancións: “Ti Galiza” (con letra de Costa Clavell), “O labrego”, “Soia” e “No desterro”. Poucas semanas despois fica no terceiro posto do I Festival Internacional da Canción de Barcelona, por detrás de Lluís Llach e Dolores Lafitte. A finais de 1968 viaxa ata Compostela e participa no mítico concerto de Voces Ceibes no Teatro Capitol, onde é presentado por Manuel María. Ao ano seguinte pon na rúa o segundo traballo discográfico, Cantigas de Escarnho e de Mal Dizer, con textos de trobadores medievais (Afonso X, Joam Romeu de Lugo) e de Celso Emilio Ferreiro, como o famoso “Olla meu irmán honrado...”. Grande sona e difusión nos círculos do antifranquismo galego acada Miro Casabella entón co seu romance de cego “Castrelo de Miño”, inspirado na loita popular que se desenvolve contra a expropiación forzosa das terras para a construción dun encoro de FENOSA nesa localidade ourensá, nas terras do Ribeiro.

O noso músico actúa en París por esta época en varias ocasións: en 1969, no Palais de la Mutualité do barrio latino, na compaña dun debutante Amancio Prada, de Paco Ibáñez e de Xerardo Moscoso, entre outros; en 1971 na festa do Partido Comunista Francés en La Courneuve, diante de máis de 600.000 espectadores e na compaña de Joan Báez, Mikis Teodorakis, Paco Ibáñez e Guy Béart. Tamén realiza unha xira por varias universidades na Península (Sevilla, Madrid, Granada, Barcelona, Compostela...) na compaña do cantautor portugués Luís Cilia, daquela exiliado. A “mili” fai que Casabella bote unha tempada residindo na Coruña, cidade onde perfecciona os seus coñecementos musicais. En 1972 sae o seu terceiro traballo, un “single” con dous poemas musicados do escritor galego afincado en Barcelona Xoán Manuel Casado: “O meu país”, talvez a canción máis popularizada de Miro Casabella, e “Coma os vellos troveiros”.

 

Tras casar en 1973 coa moza belga Mónica Vancrayelynghe, emprende con Paco Ibález unha xira polo sur da Franza, ofrecendo concertos en localidades como Aix en Provence, Toulouse, Limoges, Bayonne, etc. Ao mesmo tempo traballa como aparellador no estudo de seu irmao Xosé Manuel. Numerosas vilas do noso país coñecen nestes anos de efervescencia política a súa música en concertos organizados por agrupacións culturais ou entidades de diferente índole cívica, mais tamén colabora en montaxes teatrais do seu compatriano Manuel Lourenzo ou no Zardigot de Euloxio R. Ruibal, que gañaría o Premio na Primeira Mostra de Teatro Abrente, en Ribadavia. En 1975 incorpórase ao chamado Movemento Popular da Canción Galega, con grupos e artistas como Fuxan os Ventos, Pilocha, Emilio Cao, Jei Noguerol e o dúo Antón Seoane e Rodrigo Romaní (futuros impulsores de Milladoiro).

En 1977, Miro Casabella edita o long play intitulado Ti Galiza, con doce cancións inspiradas en textos de X.M. Casado, Celso Emilio, Cabanillas, Costa Clavell, Pimentel, García-Bodaño e Uxío Novoneira. Ao ano seguinte, da man da casa discográfica Ariola, aparece o denominado Treboada, onde intervén nos arranxos o cantautor portugués Zé Mario Branco e onde revisita textos poéticos de Cabanillas e de García-Bodaño. En novembro de 1979 participa en Madrid nun festival en homenaxe ao poeta Celso Emilio Ferreiro e compón e grava a música do disco de contos infantís Cando os animais falaban, con guión e interpretación de Manuel Lourenzo. A partir de entón, e con ducias e ducias de recitais individuais ás costas, Miro Casabella intégrase no grupo “Doa”, co que edita O son da estrela escura. Quen escribe estas liñas lembra con moita emoción a escoita deste grupo e das pezas dese disco nun concerto celebrado a comezos dos anos 80 no salón de actos da Maestría (actual Instituto María Sarmiento) durante un festival das Letras Galegas...

Despois de abandonar “Doa”, en 1983, Miro estivo ausente durante unha longa tempada dos escenarios, aos que regresou non obstante a partir de 2002, á calor do compromiso e da axitación cultural inmensa que acompañou as mobilizacións do Nunca Máis pola catástrofe do “Prestige”. Desde entón, a súa presenza faise frecuente en concertos, encontros musicais, discos de grupos amigos, discos colectivos e homenaxes a escritores, músicos e artistas dos que se honrou coa súa amizade (Manuel María, Isaac Díaz Pardo, José Afonso, Bernardino Graña...). En 2004 grava un novo disco, Orvallo, con doce cancións entre as que se inclúen unha cantiga medieval de Airas Nunes, unha versión do “Negra sombra” rosaliano e o poema “Adeus” de Salvador García-Bodaño.

Coda

Cando, en datas recentes, no concello de Valadouro os munícipes de certo partido disque popular impediron co sentido do seu voto que Miro fose recompensado simbolicamente cunha distinción honorífica, sentimos que se facía certa unha vez máis, por desgraza, aquela máxima que sinala que ninguén é profeta na súa terra, mais para corrixir ese agravio outra terra de seu acolledora, como é a de Viveiro, berce do Pastor Díaz que puxo a primeira pedra do Rexurdimento literario, dos Villar Ponte que convocaron a loitar pola Fala e do Lois Tobío que traduciu o mellor da literatura universal para a nosa lingua, deu o paso da man da asociación Pensamento e Sementeira e tributou a homenaxe que Miro Casabella se merecía como verdadeiro artista e como galego de lei. Beizóns!