ARREDOR DO CONTRIBUTO POÉTICO GALEGO DE LUEIRO REY.

No rodicio da vida e da poesía, moitas voltas leva dado xa o mundo desde que o escritor e militante comunista Manuel Lueiro Rey (Fornelos de Montes, 1916- Ogrove, 1990) deixou de estar corporeamente entre nós. E o certo é que sobre a súa figura veñen actuando, desde entón, dúas forzas tan teimosas como contrapostas, nun singular combate silente e titánico.

Unha delas, a da desmemoria, tenta arrombar cada día que pasa o seu nome a un eco que se apaga máis e máis, a unha simple nota de rodapé dos manuais de historia literaria galega, opacado por outros nomes de aparente máis brillo ou relevancia (poñamos por caso os de Celso Emilio Ferreiro, Díaz Castro, Carvalho Calero ou Xosé Mª Álvarez Cáccamo, dentro da súa mesma “quinta”, a da chamada “xeración do 36”) ou sepultado, entre ignorancias e descoñecementos máis ou menos involuntarios, debaixo dunha etiqueta cómoda e tópica, a da “poesía social”, que se ben puido dar algún lustre e sona en tempos do que el propio denominou “Transición intransigente”, ten agora, en tempos de apoteose ideolóxica neoliberal, connotacións mesmo pouco positivas.

Outra, a da reivindicación, enarborada na acción e na palabra por grandes admiradores do escritor como, entre outros, Francisco Lores (que nos deixou en datas recentes), Xesús Alonso Montero, Antonio Chaves Cuíñas, Gustavo Luca de Tena, Modesto Hermida, Mª Xesús Vidal e Ramón Nicolás Rodríguez (“A persoa que máis ten feito, como editor e estudoso, pola obra literaria de Lueiro”, en xusta e acertada caracterización do xa citado Alonso Montero) teima felizmente en manter acesa a chama daquel lume, recompilando novos textos, publicando inéditos, ilustrando, traducindo, estudando e rememorando desde ángulos diversos as facetas plurais daquel loitador da cultura e da clase obreira que foi o Lueiro Rey, sempre amigo de chamarlle ao pan, pan e ao viño, viño en todas as vertentes da súa traxectoria.

Nós queremos contribuír humildemente a engrosar esta segunda corrente, a que reivindica o valor, interese e mérito do seu legado literario, ideolóxico e humano, proxectándoo como unha luz de faro no rudo presente adverso. E queremos facelo revisitando e reflexionando con ollada limpa sobre os versos galegos que escribiu, que foron recollidos, como é ben sabido, en tres monllos sucesivos, de aparición máis ben serodia e, no caso do derradeiro, mesmo póstuma: Escolma ferida (Eds. do Castro, Sada, 1977), Nova escolma ferida (Eds. do Castro, Sada, 1988) e Derradeira escolma ferida (Eds. Xerais, Vigo, 2003).

A primeira consideración a facer é, precisamente, a que nos leva a reivindicar que, por debaixo desa etiqueta de “poeta social” con que Lueiro Rey foi taxidermizado habitualmente xa en vida, e que parecería connotar de maneira apriorística a súa produción con determinados esquematismos temáticos e ata con presuntos desleixos formais, corre en realidade un río de poesía diversa, rica en matices e esteticamente nada descoidada, aínda que, iso si, adrede diáfana. Unha poesía que afinca en vivencias moi intensas e que, nese senso, expresa valores e verdades esenciais do ser humano, sentimentos e pulsións de carácter universal que están ben lonxe tanto da poesía concibida como “consigna” e “slogan” como, tamén, da instalada nunha baleira artificiosidade verbalista.

Lueiro Rey foi un poeta do humano, da memoria e do sufrimento, da loita e do fracaso, da carraxe indignada e do íntimo desánimo, pero non foi nunca un panfletario. Quer falase desde o “eu”, quer desde o “nós”, houbo sempre unha chama de sinceridade expresiva e de autenticidade cordial ardendo en cada verso seu. El mesmo reivindicou ese trazo libérrimo do seu estro no poema “Xa sabedes”, cando sinalou: “hei seguir cantando o que me peta, / botando fóra o que me morde o peito”.

Non por acaso o substantivo que elixiu para caracterizar o conxunto da súa produción poética na nosa lingua foi o de “ferida”: o poema, “latexar do corazón ferido”, exposto como unha radiografía que nos amosase cicatrices internas, o verso como un esconxuro íntimo lanzado ao vento contra as dores e as escoriacións da propia alma, o lirismo como un tenaz exercicio contra a desmemoria, a palabra como unha ferramenta de soerguemento e afirmación, como poñen ben de manifesto poemas seus titulados “Pumariños tenros”, “Herdanza”, “Campá do meu soño” e “Deixar amósegas no tempo”. Por iso o definiu Herminio Barreiro nalgunha ocasión, ben atinadamente, como “poeta esencial”, engadimos nós na antítese da banalidade, da superficialidade e da autocompracencia.

Unha segunda consideración lévanos a salientar a profunda influenza que sobre a súa ética e a súa estética exerceron, efectivamente, poetas e artistas profundamente admirados, comprendidos e mesmo tratados persoalmente por el: Antonio Machado, Miguel Hernández, Rafael Alberti, Pablo Neruda, Luís Seoane, Lorenzo Varela, Rafael Dieste, Arturo Cuadrado... Poetas todos eles de vida e lira marcada polos avatares do devir histórico en propia carne, que pagaron con exilio, prisión e mesmo morte a fidelidade a uns ideais dignificadores da condición humana, a coherencia entre palabra e acto, a altísima autoesixencia ética, nunha verba, o “compromiso”.

Nesta perspectiva, coidamos que na consideración da poesía de Lueiro Rey á luz do contexto histórico e estético do seu tempo terá que ocupar sempre un lugar preferente, por revelador, o poema “Cantiga do mar da Arousa”, que o seu propio fillo Geno Lueiro, Francisco López Chesqui e outros mozos de Ogrove cantaban sen medo co grupo “Ritmo Joven” a mediados da década dos 70 e que o catedrático cambadés Francisco Fernández Rei estudou ben a fondo.

Non é só que Lueiro levantase nese concreto poema acta da miseria, da fame, do medo, da intolerancia represiva e da grisallenta atmosfera social e cultural do franquismo máis mouro, senón que, asemade, rebentou empregando as súas mesmas armas expresivas e formais a estética do “neotrobadorismo”, unha proposta que nacera en tempos de preguerra do abraio diante do tesouro da nosa lírica medieval mais que, a partir do 36, ficara convertida en recurso socorrido de poetas “escapistas”, “diletantes”, “descomprometidos” ou directamente “instalados” nas poltronas culturais do réxime franquista.

Hai, en terceiro lugar, un motivo poético concreto na obra galega de Lueiro Rey que nos resulta conmovedor en extremo, o da vida truncada e estragada pola guerra e pola ditadura subseguinte, ese “saco de flores ao lombo podrecendo”, en expresión de Celso Emilio Ferreiro, co que tiveron que cargar os mozos poetas a quen o 36 colleu en pleno espertar vital e creativo, abrindo diante das súas propias traxectorias literarias e humanas un abismo longo e escuro, imposíbel de encher. O noso poeta proclamará a súa amargura: “Dende entón eu sei que me roubaron / corenta anos de tempo do meu tempo”, e, noutro poema, constatará con resignada lucidez: “Tocoume un tempo podre que vivire, / e fun mordendo a anguria do silenzo”.

Reler sen prexuízos estéticos nin ideolóxicos eses poemas “confesionais” e introspectivos de Lueiro Rey, sen lugar a dúbidas, obriga a asolagarse nun baño de dor humana auténtica que non pode deixar indiferente e que dá a medida xusta da honestidade e profundidade do noso poeta. Vibra a corda con tanto padecemento dentro que o afeite e o adorno non poderían ser interpretados aquí máis que como impostura. De aí esa dicción directa, sobria e intimista ao mesmo tempo, que se proxecta sobre a persoa lectora como unha confidencia dolorosa en voz baixa, soletreada no silencio da alta noite, máis que como un berro de rebeldía lanzado en plena rúa ou á luz do día. Neses poemas (poñamos por caso os titulados “Ausencias”, “Meio século” e “Agardando”), Lueiro Rey parece chorar desconsolado nun ombreiro imaxinario por tantas esperanzas vitais que resultaron tronzadas de súpeto, e non podemos imaxinalo entón máis lonxe de calquera espírito pueril de “propaganda” nin máis afastado de calquera tentación de maniqueísmo ou “pose”. Como anotou Basilio Losada, o autor de Manso escribiu decote “sen caer na simpleza ou na trivialidade”.

Por outra banda, a solidariedade humana (“saberse sempre ó pé dos demais homes”) é un sentimento permanente na obra de Lueiro. Unha solidariedade que se envolve en franqueza expresiva e que non está exenta, ás veces, de coloracións tristes, coma laios diante da dor, do sufrimento e da inxustiza flagrante. O Chile de Allende, de Neruda e de Jara, martirizado física e espiritualmente polos sanguinarios comandados polo xeneral Pinochet, ocupa un lugar moi relevante neste universo temático do militante internacionalista Lueiro Rey (en poemas como “Loitando, sempre loitando”, “Canto pra unha cidade triste”, “A derradeira cantiga de Víctor Jara”, “Canción pra un pobo irmán”, etc.), canda o Portugal de Abril (“Poema de urxencia pra un pobo en marcha”) e a Nicaragua sandinista (“O son da vida nova”), como tamén o ocupa, contrastivamente, a constante e irada denuncia contra todos os Caíns, os tres “irmáns siameses” (Hitler, Mussolini, Franco), os morcegos, os ratos, os alacráns e os avutres, en definitiva, esa fracción do xénero humano entregada á pérfida causa de medrar “ó lombo / dos osos da fame e da inxusticia” e perpetuar así o mal, o medo, o abuso e toda caste de infamias e ignominias.

Tamén espertará algúns versos solidarios no Lueiro Rey a epopea anónima da emigración galega (véxase o poema “Carta escrita que non ten resposta”, enderezado a Castelao), unha emigración que el propio coñecerá de primeira man durante sucesivas viaxes á Arxentina e ao Uruguai, convidado pola “Sociedad Unión Hijos del Grove”: 1968, 1972, 1978, 1985... O contacto cunha parte moi relevante do exilio republicano galego (Seoane, Varela, Cuadrado...) durante eses periplos suramericanos supuxo para el unha especie de “segundo nacemento”, que acabou traducíndose nun abrazo decidido á lingua de noso como ferramenta literaria e nunha reafirmación máis férrea, se couber, no ideario de esquerdas e na loita a prol dos “pobres do mundo”.

“Cantar a verdá do noso tempo”. Este verso seu, que escribiu no seu día como homenaxe a Antonio Machado, resume de vez a intención última coa que Lueiro Rey afrontou todo o seu quefacer como escritor. Foi a súa poesía, por iso mesmo, voz para a esperanza nun mellor porvir para as clases populares, berro de alento nas loitas xusticeiras, consolo nos inevitábeis retrocesos dunha historia concibida dialecticamente, campá de denuncia diante de innúmeras lacras antihumanistas en todas as latitudes do mundo, recriminación de incoherencias e acomodacións persoais e colectivas terxiversadoras, que tinxiron de indignada amargura e decepción os derradeiros anos vitais deste incansábel loitador.

No remate destas liñas, atrevémonos a lanzar un interrogante que quere ser aberto e xeneroso convite a visitar de novo a súa figura e obra, tendo moi presentes palabras que o propio autor de Ogrove estampou nun artigo en 1986, desexando que a data en cuestión fuxise para sempre “desa falsa xeitura de xogos florais, que máis que arrequecer a nosa cultura, o que fai é dar lugar a un exercicio ocioso onde medran os mitos, que sempre foron quen tiveron á nosa terra fundida nun neboeiro elitista”: Para cando un merecido Día das Letras Galegas ao poeta, narrador e xornalista Manuel Lueiro Rey?

[Publicado orixinariamente no número 24 da revista Aunios (maio de 2019), editada pola A. C. Pineiróns, de Ogrove]

LIBROS NO TAMBUCHE (VI)

  Revista Galega de Educación, núm. 72. Monográfico sobre servizos complementarios (Nova Escola Galega)

Prosegue a andaina da xa veterana Revista Galega de Educación, editada por Nova Escola Galega e dirixida por Xesús Rodríguez, coa edición dun número 72 que presenta como tema monográfico o dos Servizos Complementarios (comedor e transporte escolar).

Ofrécense nel dous traballos sobre a evolución e a situación xeral destes servizos en Galiza e noutras dúas comunidades autónomas, outros traballos sobre dúas experiencias de xestión de comedor escolar marcadamente distintas (Samos e Ames), un artigo sobre os criterios que deberían rexer a oferta de produtos alimentarios e o enfoque nutricional dos comedores escolares e outro máis sobre a preocupante deriva normativa que ameaza o sistema de xestión das cafetarías dos centros escolares.

A abordaxe das diversas problemáticas actuais do transporte escolar acompáñase noutro dos artigos cunha batería de propostas de racionalización. Desde “Anpas galegas” reivindícase a gratuidade deses servizos complementarios e a necesidade de que contribúan á conciliación da vida laboral, escolar e familiar.

O número achega, ademais, interesantes materiais nas súas outras seccións habituais: Editorial;  Entrevista (sobre a avaliación que docentes, familias e alumnado fai dos materiais didácticos dixitais); A Lingua (cun traballo de Silvia Raña sobre adquisición e uso de léxico galego no alumnado castelanfalante); Experiencias (“Iconografía de xénero nos váteres” do IES Pedra da Auga e “A vida no acuario”, do CEIP Plurilingüe Serra de Outes); Pensar o Ensino (“A verdade sobre o nivel da educación e dos estudantes”, de Vázquez Freire); As Outras Escolas (sobre a Aula Geológica de Robles de Laciana, León); Investigación (sobre o Proxecto ELISA - Estudo Lonxitudinal para unha Infancia Saudable -); Educación social e Escola (cun artigo de Ana M. Amigo); Xoguetainas e Brinquetainas (cun traballo de Barreiro Ínsua que percorre a historia dos encontros escolares de xogos tradicionais); Recursos do Contorno (cun artigo de Xosé M. Malheiro sobre Museos e Centros de Interpretación nas beiras do río Miño); Panoraula (co seu compendio elaborado por Antón Costa e Xosé Ramos de novas de actualidade educativa, iniciativas, encontros, xornadas, publicacións, recursos e un pequeno e por desgraza inevitábel obituario en lembranza de figuras como Benedito Villar, Elixio Villaverde, Xabier P. Docampo, Xosé M. Rodríguez Abella ou Juan Llauder); Panoraula Dixital (con novas sobre experiencias, ferramentas e páxinas da Rede de interese para a acción pedagóxica que ofrecen Denébola Álvarez-Seoane e Ana Rodríguez-Groba); Recensións (sobre aspectos da narrativa “robinsoniana” de Defoe e Tournier) e Outras lecturas (cun duplo comentario de Pilar Sampedro sobre dúas novidades editoriais vinculadas á figura da pedagoga galega Antía Cal: O arte e a súa historia e mais O libro dos nenos, esta última xa comentada pola nosa compañeira Branca Guerreiro no Aulas Libres 11).

·     Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia, de Montse Pena Presas (Ed. Laiovento)

Estabelecer un corpus teórico que permita pór de manifesto a vinculación entre o feminismo e os estudos de literatura infantil e xuvenil (LIX) no contexto galego, visibilizar o papel que os grupos feministas e de mestras tiveron na procura dunha educación igualitaria e analizar como os textos literarios infanto-xuvenís do ámbito galego se viron influenciados en maior ou menor medida polo movemento feminista son os tres grandes obxectivos deste ensaio de Montse Pena Presas, que bebe directamente da súa tese de doutoramento, dirixida por Dolores Vilavedra e Bieito Silva.

Profesora de Didáctica da Lingua e da Literatura na USC, a autora divide o seu ensaio en dous grandes apartados. No primeiro, baixo o título de “Movemento feminista, coeducación e crítica da literatura infantil e xuvenil”, comeza debullando algúns aspectos metodolóxicos (achegando, por exemplo, unha breve caracterización de publicacións galegas como A Saia, Festa da Palabra Silenciada, Fadamorgana e Revista Galega de Educación). Sinala, a seguir, algúns dos trazos que particularizan os feminismos en Galiza (un capítulo breve e simplificador de máis, ao noso humilde entender), achégase ao labor pioneiro de colectivos feministas e grupos de mestras a prol da coeducación (con mención expresa da Asemblea de Mulleres de SGTE, primeiro, e de STEG, despois), repasa diversas experiencias coeducadoras pioneiras entre nós e, finalmente, analiza a relación entre feminismo e determinadas instancias e individualidades que exerceron a crítica literaria de textos infanto-xuvenís: Carmen Blanco, Sabela Álvarez, Concha Báez, Rosa Santórum...

No segundo apartado do seu ensaio, Montse Pena céntrase en estudar panoramicamente o impacto concreto dos feminismos na LIX galega, distinguindo catro grandes etapas: unha inicial (1927-1980), na que predominou claramente a concepción androcéntrica nesa literatura, moi escasa por outra banda; unha etapa militante (1981-1989), na que a propia LIX en galego comezou a desenvolverse e afianzarse con claros influxos xa do feminismo en bastantes das obras publicadas, como O segredo da pedra figueira, de Mª Xosé Queizán, Anagnórise, de Mª Victoria Moreno e O rei da nada e outros contos, de Sabela Álvarez; unha terceira etapa de xeneralización de protagonistas nenas e mulleres na LIX (1990-2005), seguindo o ronsel aberto por Agustín Fernández Paz, Marilar Aleixandre e Fina Casalderrey; e, por último, unha etapa actual (2005 a hoxe), na que os feminismos conflúen en moitos dos textos para o público infantil e xuvenil con outras subxectividades nas marxes: multiculturalismo, diversidade funcional, personaxes LGTB, masculinidades alternativas, etc. Dentro desta última etapa contextualízanse obras que poden servir moi ben como lecturas recomendadas ao noso alumnado e como material de traballo, comentario e reflexión na aula: Titiritesa, de Xerardo Quintiá e A. Quarello; O corazón de Xúpiter, de Ledicia Costas; Nano, de Concha Blanco; 22 segundos, de Eva Mejuto; Cartas de amor, de Fran Alonso; Ás de bolboreta, de Rosa Aneiros; O agasallo de Anya, de Sabela Núñez Singala; Usha, de María Reimóndez; Makinaria e Penúltimas tendencias, de Carlos Negro; A cabeza de Medusa, de Marilar Aleixandre; etc. 

Un traballo oportuno, clarificador e que suscita moitas reflexións sobre o rol que podemos desempeñar como educadoras e a importancia de contarmos cunha LIX feita por nós e desde nós.

    

Escola de Barbiana. Carta a unha mestra (Ed. Kalandraka, Biblioteca de Pedagoxía).

A sétima e oitava entregas da Biblioteca de Pedagoxía da Editorial Kalandraka, que dirixe Antón Costa, ofrecen a tradución para galego de dous clásicos da pedagoxía máis comprometida cos socialmente marxinados e desposuídos: A pedagoxía do oprimido, do brasileiro Paulo Freire, e a Carta a unha profesora, do italiano Lorenzo Milani.

Centrándomos a atención na segunda desas obras, prendémonos doadamente do seu estilo directo, sarcástico por momentos e lucidamente revelador. Trátase dun verdadeiro “panfleto”, no sentido máis positivo desta palabra, ou sexa, un texto que axita conciencias, unha ollada que desvela verdades propositadamente ocultadas. 

A súa publicación e difusión, que resultou póstuma para o propio Milani, removeu as augas pedagóxicas italianas (e non só) en vésperas do Maio do 68, cunha demoledora denuncia do clasismo e conservadorismo inherentes ao sistema educativo e unha reivindicación de métodos e actitudes que cuestionaban de cheo o burocratismo e o memorialismo na docencia. O texto denunciaba con doses de evidente indignación a desigualdade de oportunidades que a escola teimaba en consagrar, daquela coma hoxe, en moitos sentidos e o espírito castrador dunha educación que pretendía reducir a marabilla de aprender a un mero xogo de exames e notas: “Linguas, historia, ciencias, todo se converte en cualificacións e máis nada”.

Escritor e pedagogo, o sacerdote florentino Lorenzo Milani (1923-1967) animou entre 1954 e 1967 na remota aldea toscana de Barbiana, a 45 km. de Florencia, unha “scuola populare” que conmoveu os alicerces da sociedade italiana. Con formulacións ideolóxicas propias do chamado “catolicismo social”, no ambiente de achegamento ás capas sociais máis desfavorecidas desatado no seo da propia Igrexa católica por volta do Concilio Vaticano II, Milani co-escribiu co seu alumnado de orixes rurais e humildes (uns “Balbinos” como os que retratou maxistralmente o noso Neira Vilas) un manifesto de denuncia que conserva aínda hoxe, no esencial, toda a forza no seu apelo á conciencia honesta do profesorado para que non se converta nunha peza máis da engranaxe da discriminación por razóns económico-sociais.

Esta edición de Kalandraka, en tradución de Carlos Acevedo, enriquécese cun clarificador epílogo da autoría de Carmen Beti, catedrática de Historia da Educación na Universidade de Florencia e unha das grandes especialistas na pedagoxía milaniana.

·     Máis que ver. Cen historias do deseño na Galiza, de Pepe Barro (Eds. Xerais)

A concepción da cultura galega dominante entre moitas de nós é fundamentalmente, queirámolo ou non, “literata”. A importancia histórica do feito literario na afirmación da lingua, a circunstancia de que moitas escritoras e escritores teñan constituído “símbolos” do país en diversas épocas e o relativo “retraso” e “precariedade” con que outras manifestacións culturais (poñamos por caso o cinema ou o cómic) asentaron feitas na propia lingua poden ser razóns que expliquen en parte ese predominio do libro na “visualización”, mesmo obxectual, da nosa cultura. Mais, loxicamente, hai, como indica o título da obra que comentamos, ben “máis que ver”: logos, denominacións, formas e etiquetas dos produtos empresariais (Mondariz, Sargadelos, Zeltia, Zara…), maquetas, cabezallos e tipos de letra de revistas, xornais, fundas de discos ou coleccións editoriais, bandeiras, escudos, iconas e alegorías da propia Galiza, símbolos xacobeos, deseños cerámicos, marcas mariñeiras, edificios arquitectónicos e un longo e apaixonante etcétera.

De todo iso, de motivos, historias e figuras relacionadas coa comunicación visual e o deseño (Federico Ribas, Luís Huici, Camilo Díaz Baliño, Enrique Mayer, Ventura Cores, Castelao, Luís Seoane, Carlos Maside, Uxío Souto, Reimundo Patiño, Xohán Ledo, Isaac Díaz Pardo…), ocúpase no libro que comentamos Pepe Barro (Pontedeume, 1955), el que profesionalmente falando é autor, ademais, de traballos que todas (re)coñecemos, como a camiseta da hibernada selección galega, o sitio web da Academia Galega, a etiquetaxe dos viños albariños de Terra de Asorei ou as anovadas musealizacións das Casas de Rosalía en Padrón e Manuel Antonio en Rianxo.

O volume Máis que ver reúne cen artigos, a maior parte deles publicados previamente na sección “Botar un ollo” do semanario Sermos Galiza, partindo da base de que as imaxes “constrúen un discurso tan potente ou máis que os edificados con palabras”. Unha obra escrita con rigor, paixón e amenidade para coñecermos unha parte pouco reflexionada aínda da nosa historia, para anchear a nosa visión sobre a produción cultural e simbólica do país e para “aprendermos a ver” máis e mellor. Recomendabilísima.

   

Principio de incerteza, de Pilar Ortega (Eds. Xerais)

Gañadora do Premio Ánxel Fole de Narración Curta do Concello de Lugo en 2017, esta novela de Pilar Ortega Pereira (Vigo, 1975) está protagonizada por unha docente de secundaria que está embarazada e que se ve profundamente interpelada, tanto a nivel humano como profesional, pola situación complicada e angustiosa en que vive unha das súas alumnas, inmigrante de orixes polacas. A situación espertará nela, ademais, recordos traumáticos da súa propia infancia no rural galego, coa figura dun pai abusador como sórdida sombra. 

Alén do interese argumental, destaca nesta obra un estilo narrativo propositadamente sobrio, directo, que axuda a multiplicar a forza das vivencias e das transformacións anímicas que a voz narradora vai revelándonos nun ton confidencial que a torna cálida e próxima.

      Lapis na noite, de Ramón Nicolás (Eds. Xerais)

A segunda novela do profesor, tradutor e crítico literario Ramón Nicolás (Vigo, 1966), tras O espello do mundo, revisita desde certa perspectiva galega o horror da ditadura militar arxentina (1976-1983) por medio do diario escrito por un individuo que fuxiu da guerra do 36 e que acabou perdendo logo no país de acollida a súa amada filla Iria a mans dos fascistas da Escola Mecánica da Armada.

Como é ben sabido, o secuestro, tortura e asasinato en setembro de 1976 dun grupo de estudantes que participaran activamente en diversas mobilizacións para reclamaren unha redución do prezo dos billetes de transporte é coñecido na historia arxentina como a “Noite dos Lapis” e xa deu orixe a libros como o de María Seoane e Héctor Ruíz Núñez, La noche de los lápices, e ao filme homónimo dirixido por Héctor Olivera en 1986, con guión de Daniel Kon. 

Na novela de Ramón Nicolás, alén dunha recreación conmovedora deses terríbeis feitos, hai abondo parágrafos sobre a presenza galega en Arxentina como para non sentírmonos alleas ao que aconteceu aló cando aquí a ditadura de Franco comezaba a ficar aquí pola popa… 

Unha lectura é esta, coidamos, das que poden axudar a vacinar contra algúns cantos de serea que debidamente magnificados e edulcorados por certos sectores, como antes fixeron noutras latitudes cos Trump, Salvini, Bolsonaro, etc., pretenden encher de votos nestes días no Estado español as alforxas da dereita extrema e/ou ultradereita, en calquera das súas tres actuais expresións partidarias.

[Recensións publicadas orixinariamente na revista do STEG Aulas Libres, número 12]

Libros no tambuche (V)

   

La Emigración a las Américas por el Puerto de Vilagarcía de Arousa, de Víctor Viana

Son xa unha referencia inescusábel para a historia local de Vilagarcía de Arousa, en particular, e da comarca do Salnés, en xeral, os traballos do investigador Víctor Viana Martínez. Citaremos entre eles, a título indicativo, Periódicos y periodistas de Villagarcía (1988); El Cementerio Inglés de Vilagarcía (1999); Cien años del alumbrado eléctrico en Vilagarcía de Arousa (1899-1999) (2001); Diccionario biográfico de la comarca de O Salnés (2001), escrito en colaboración con Xosé Lois Vila Fariña; Conflicto en O Salnés: la segregación de las cuatro parroquias de Vilanova de Arousa y su anexión a Vilagarcía (1935-1945) (2013); Bazán de Mendoza, un afrancesado gallego (2014) e Los Consulados de Vilagarcía (2015). A esta nutrida colección de traballos vén engadirse agora o volume La Emigración a las Américas por el Puerto de Vilagarcía de Arousa (Imprenta Fidalgo, Cambados, 2017), que se divide nun total de once capítulos.

No primeiro deles, “La época de los veleros”, o citado autor documenta con referencias hemerográficas e arquivísticas variadas, aínda que un pouco deslabazadas na exposición ao noso humilde entender, os inicios do fenómeno migratorio galego cara a América desde o porto de Carril, que adquirirá dimensións masivas a finais do século XIX. Durante os primeiros anos a travesía, realizada a bordo de quechemaríns, goletas e polacras como “Restaurador”, “Adolfo”, “Nicandro”, “Recreo” e “Hortelano”, implicaba necesariamente facer unha primeira escala en Cádiz, á procura de reembarco en buques de maior porte. Desde mediados da centuria decimonónica, serán cada vez máis os veleiros que zarparán xa directamente desde a ría arousá cara América, como é o caso do bergantín “Centinela”, do que era armador José Benito de Abalo e capitán Miguel Guisande, o dos bergantíns “Juan” e “Peregrina”, propiedade ambos do consignatario carrilexo Ramón Francisco Piñeiro, ou o da corveta “Fustera”, propiedade de José Mª Santiago Cuevas del Valle, ascendente do escritor Ramón Mª del Valle Inclán.

“El inicio de las grandes compañías” é o título do segundo capítulo. A partir de 1870, os barcos a vapor xa fan competencia aos veleiros nese tráfico transoceánico desde augas arousás. En Vilagarcía e Carril irán asentando entón paulatinamente compañías como a “Sociedad General de Transportes Marítimos a Vapor”, que fai transbordos en Xibraltar, conta con buques como “La France” e ten a Salvador Buhigas Prat como consignatario; a “Pacific Steam Navigation Company”, que transborda en Cádiz, dispón de buques como o “Aconcagua”, o “Cotopaxi”, o “Potosí”, o “Liguria”, o “Oropesa” e o “Orellana” e ten como axentes sucesivos a Santiago Sierra e a Laureano Salgado; a “Empresa de Navegación a Vapor la Bética”, que transborda tamén en Cádiz e move buques como “Montañés”, “Calderón” e “Rioja”; a compañía “Vapores Correos”, da que era consignatario en Carril José García Reboredo e para a que traballaban buques como o “Covadonga” e o “Luchana”; a famosa “Mala Real Inglesa”, que dispón de barcos como o “Guadiana”, o “Ebro” e o “Nile”; desde 1886, a navieira “Lloyd Norte Alemán”, que terá como consignatario ao xa citado García Reboredo e moverá buques como o “Roland”, o “Aachen”, o “Pfalz”, o “Gotha” ou o “Villeland”; desde 1898, a “Compañía Hamburguesa Sudamericana”, con Elisardo Domínguez e a sociedade Fillos de Buhigas Prat como consignatarios e buques como “Petrópolis”, “Argentina”, “Córdoba”, “Tucumán” e “Santos”; e, por último, desde 1900, a “Compañía Trasatlántica Española”, que inicialmente facía transbordo en Cádiz e movía buques como o “Larache”, o “San Francisco”, o “Ciudad de Cádiz”, o “Cataluña” e o “Santa Isabel”, traxicamente naufragado este último fronte á illa de Sálvora en 1921.

Os capítulos terceiro e cuarto do libro de Viana están dedicados a cuantificar estatisticamente as dúas grandes xeiras migratorias desde augas arousás cara América, a primeira entre 1895-1907 e a segunda entre 1908-1936. Os rexistros oficiais falan duns 42.000 emigrantes saídos do porto vilagarcián na primeira xeira e de entre 72.000 e 78.000 na segunda, aos que habería que sumar ata un 20% máis “clandestinos”. A idade, o xénero, o lugar de procedencia e o oficio dos elementos do continxente emigrante que zarpou desde Vilagarcía cara a América (coa República Arxentina como destino moi maioritario) son aspectos abordados por Viana Martínez noutros tantos capítulos do libro.

O capítulo noveno céntrase nas “Compañías de navegación y consignatarias”, distinguindo o autor dúas grandes etapas. Na primeira, as viaxes son organizadas por negociantes de Vilagarcía, Vigo ou Compostela e fanse en veleiro, case sempre con escala e transbordo en Cádiz. Na segunda, desde finais do s. XIX, o negocio cae en mans de compañías estranxeiras que dispoñen en Vilagarcía do correspondente representante ou consignatario (os García Reboredo, Salvador Buhigas, Ricardo Urioste, Laureano Salgado, Santiago Sierra, Estanislao Durán, Pío S. Carrasco, González Garra, etc.) e que empregan barcos de vapor que fan escala en augas arousás. Dúas desas grandes compañías, a “Lloyd Norte Alemán” (os “paquetes teutóns” aos que se referiu Castelao no Sempre en Galiza) e a “Mala Real Inglesa”, acabarán por copar boa parte do negocio da emigración galega nese período.

O capítulo X, “Los barcos de la emigración”, ofrece en primeiro termo unha listaxe ordenada alfabeticamente dos buques que fixeron escala en Vilagarcía ao longo do período estudado, para na continuación achegar algunhas estatísticas e as historias particularizadas dalgúns dos barcos que se dedicaron a ese transporte.

Fecha o volume, antes da pertinente bibliografía, un apartado dedicado á problemática da emigración clandestina. Entre as páxinas 129-144 podemos visualizar, ademais, unha valiosa galería fotográfica que ilustra os principais contidos deste libro, tan abondoso en información como por veces disperso e acumulativo de máis na exposición.

   A gran travesía de Chiruca Macallás, de Xurxo Souto

Poucos narradores galegos actuais frecuentan con tan positivo afán e entusiasmo o tema mariñeiro como o coruñés Xurxo Souto (n. 1966). Desde o volume pioneiro Fumareu (1997), pasando pola novela O retorno dos Homes Mariños (1999), os Contos da Coruña (2001), os Contos do mar de Irlanda (2014) ata chegar a este A gran travesía de Chiruca Macallás (Eds. Xerais, 2018), o vocalista no seu día do grupo musical bravú “Os Diplomáticos de Monte Alto” foi construíndo un auténtico “macrotexto” en que homes e mulleres do mar galego, coas súas vidas de traballo envoltas en salitre, ocupan un lugar central e epopeico.

Cómpre salientar o peculiar estilo deste autor, que combina no seu discurso narrativo numerosas anécdotas reais de navegación, incursións eruditas pola historia e polas lendas relativas aos océanos e referencias musicais e culturais moi diversas. O conxunto ten así balances entre a pura ficción e o ensaio antropolóxico, a divulgación histórica e a reivindicación da epopea anónima protagonizada polos tripulantes de barcos que faenan en practicamente todos os mares do mundo, o retrato en chave realista dun traballo duro onde os haxa e a reivindicación mesmo idealizada da profunda humanidade e do saber intuitivo das persoas que guían os barcos en mar aberto á procura do peixe. Non faltan na obra de Xurxo Souto, xaora, denuncias sobre a preocupante contaminación por acumulación de plástico dos océanos e protestos contra as prácticas depredadoras da riqueza dos fondos mariños que implica o emprego de determinadas artes de arrastre.

Nesta ocasión, o fío argumental básico xira arredor dunha marea no verán de 2015 do arrastreiro Macallás en augas do Rockall, entre Escocia e Islandia, no Grand Sole, coa súa sucesión de acontecementos, entre os que destacan os reiterados lances, o blackout do motor por entraren gulipantes no circuíto de refrixeración e a recalada no porto irlandés de Killybegs. O barco vai patroneado por Chiruca, unha rapaza de Peruleiro que, tras anos de traballo nunha perruquería, primeiro, e no trasatlántico Highland Chieftains II, despois, decide sacar a titulación nunha FP marítimo-pesqueira e embarcar. No transcurso da marea, Chiruca terá que afrontar os receos e caladas envexas dalgúns dos membros dunha tripulación mixta galaico-senegalesa e facer valer toda a súa pericia para sacar adiante a marea, coa inestimábel axuda da maquinista Sofía Carnota. Recibirá tamén a cordial acollida de moitos outros barcos que faenan na zona e queren ouvir as súas cancións en directo pola radiofonía, pois non en balde protagonizara unha parte da historia da música “heavy” na Galiza cos grupos “Botas de Ante Negras” e “ForzA dozZE”. Como elementos máxicos aparecen na obra un peixe-sapo falador, Lipeilipeisa, e a serea negra da Guiné, Mamí Watá. De xeito propositado, Xurxo Souto fundiu nesta novela as paisaxes e topografías de A Coruña e Vigo nunha única entidade e prescindiu da tríade que tingue frecuentemente, ata facelos caer no tópico, os relatos sobre o mundo do mar (“naufraxio, accidente, morte”).

v 

Pequena Inglaterra, de Ioanna Karistiani

Esta obra, que veu lume na nosa lingua en 2018 da man da Editorial Hugin e Munin, en tradución de Afonso Blanco, publicouse orixinariamente en grego en 1997 co título de Μικρά Αγγλία e mereceu o Premio Nacional de Literatura de Grecia en 1998. Ademais, foi levada ao cinema polo propio marido da escritora, Pantelis Voulgaris, en 2013. Nas versións ao inglés e ao italiano o título foi vertido, no entanto, como The Jasmine Isle e L’isola dei gelsomini, respectivamente.

Ioanna Karistiani, nacida no porto de Chania (Creta) en 1952, cursou en Atenas a carreira de Leis e destacou no activismo xornalístico e político de esquerdas contra a “Ditadura dos Coroneis” (1967-1974). Fixo, ademais, varios guións cinematográficos para o xa citado Voulgaris e para Costa Gavras.

A acción de Pequena Inglaterra sitúase na illa de Andros, no arquipélago das Cícladas, en pleno Mar Exeo, mais da man de moitos dos personaxes, mariños mercantes de profesión, viáxase tamén a moitos outros mares e latitudes. Partindo do devir dunha familia en concreto, a formada polo mariño Savvas Saltaferos, a súa esposa Mina e as súas fillas Orsa e Moscha, a obra retrata de xeito coral e complexo, con fortes doses de lirismo en ocasións, a vida dunha comunidade insular grega ao longo da primeira metade do século XX, coa 1ª Guerra Mundial, o crack do 29, a invasión italo-xermana do país e a propia guerra civil grega que seguiu ao final da 2ª Guerra Mundial como panos de fondo histórico.

Polas súas páxinas, magnificamente escritas e divididas en tres grandes capítulos, titulados “O Ollo de Deus”, “O cativo piso do sobrado” e “O que afoga non vive para se laiar”, respectivamente, desfilan moitos personaxes que se entrecruzan e van vivindo sucesivas desgrazas, alegrías, amores, perdas, naufraxios e travesías, nunha traxectoria comunitaria que podería perfectamente imaxinarse ou trasladarse sen moitas alteracións para moitos dos nosos portos… O motor principal da novela é o triángulo amoroso formado polo navegante Spiros Maltampes e polas dúas irmás Saltaferos: aínda que foi mozo inicialmente da máis vella, Orsa, casou coa máis nova, Moscha, para acabar morrendo finalmente a bordo do buque Μικρά Αγγλία, torpedeado como o resto do convoi mercante do que facía parte por un submarino alemán fronte ás costas irlandesas, en marzo de 1943.

Mais arredor desa historia tráxica ou melodramática principal, como adiantamos, vanse arremuiñando moitas outras, con relevante protagonismo feminino: a da mestra xubilada e viúva dun mariñeiro naufragado fronte ás costas de Uruguai Nana Bourantas Karapiperis; a da criada Annezio, que ten un fillo comunista exiliado en EE.UU.; a da vella Mouraina, que reúne as “viúvas de vivos” da illa na súa casa para contaren contos “picantes” e combateren a soidade; a de Katerina Basantis, que non quere ver o mar desde que este lle arrebatou o seu marido, tamén mariño de profesión; a da ex prostituta Angelita, que fundará familia en Buenos Aires co propio mariño Savvas Saltaferos, ao igual que fará en Chile o cociñeiro Christakis; a de Niko Vatokouzis, pequeno armador que casa con Orsa Saltaferos mais que acaba marchando con dous dos seus fillos para Nova York; a de Marios, irmán de Mina, especialista en navegar con fretes perigosos (amoníaco, nitro, nafta, vernices, piche…) e náufrago en 1923 na Canle da Mancha; a do neto de Saltaferos, que ansía desde meniño poder navegar como o avó e devora na casa patrucial cartas mariñas e tratados de navegación; etc., etc. Todo contado cunha prosa vívida, suxestiva e tinxida de emocións.

Contos mariños de Carballo, de Xabier Maceiras

Cunha emotiva dedicatoria ao poeta e percebeiro Paco Souto ábrese este volume do antigo músico dos “Diplomáticos de Monte Alto” e hoxe dinámico activista cultural Xabier Maceiras Rodríguez, que xa tiña dado ao prelo con anterioridade outros traballos divulgativos como O mar de Arteixo e os seus naufraxios (2013), De Liverpool ás Sisargas, a derradeira travesía do “Priam” (2014), en colaboración con Fernando Patricio Cortizo, e Crónica de Arteixo (2017).

Editado polo Concello de Carballo, o volume que nos ocupa reúne en 35 capítulos detalladas e ben documentadas crónicas de crebas, embarrancamentos, naufraxios, afundimentos e aterraxes forzosas acontecidas na costa carballesa, entre Malpica e Caión, nos baixos de Baldaio ou fronte ás Sisargas. Polas súas páxinas desfilan, como tráxicos protagonistas, buques como o “Solway”, o “Tunstall”, o “Priam”, o vapor “Skolt”, o “Nantes”, o “Nor”, o palangreiro “Princesa de Asturias”, a tarrafa “Abella Pereira”, o sueco “Falco”, o vapor inglés “Somersby”, o baladro noiés “España”, os pesqueiros “Albatros e “Jesusa”, o motoveleiro “Cabaleiro” ou o pesqueiro “Os Tonechos”.

Non faltan no volume, ademais, historias do corso, lendas populares, evocacións dos tempos en que se cazaban baleas, referencias ás loitas sociais contra as areeiras, relatos sobre as mareas negras que castigaron a zona, explicacións sobre proxectos frustrados de asentar un aeroporto nas marismas de Baldaio e mesmo incursións nas reviravoltas das dúas guerras mundiais do século XX, na medida en que tiveron escenario tamén fronte a ese anaco da costa galega e nas minas de wolfram espalladas polo noso país, entre elas a do monte Neme.

Maceiras reivindica no seu libro a tradición marítima e mariñeira de Carballo, un tanto opacada pola dos portos veciños, e debrúzase con amenidade sobre a riola de eventos tráxicos que se derivaron do intenso tránsito marítimo existente na zona, desde a Antigüidade ata os nosos días. As fontes arquivísticas e hemerográficas que dan sustento a moitas páxinas do libro compleméntanse con retallos da memoria popular e todo o conxunto adórnase con ilustracións de moi diversa índole: cadros de Urbano Lugrís, fotografías antigas e modernas, retallos de xornal, litografías, gravados antigos, escrituras notariais, mapas e cartas náuticas, etc.

Talvez o único aspecto discutíbel do proxecto sexa a denominación elixida para o título de “contos mariños”, pois a palabra “conto” encerra suxestións de “fantasía” e “invención” que están totalmente ausente nas historias que o volume encerra, cargadas de realismo en forma de duro traballo, solidariedade na desgraza, traxedias e morte. A epopea tantas veces anónima das xentes do mar ten neste libro, de doada e interesante lectura, un retrato fiel, aínda que por momentos tamén estarrecedor.

 

[Recensións publicadas orixinariamente na revista Nova Ardentía 11, editada por Culturmar-Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial]