eu

eu
eu

martes, 30 de decembro de 2014

AS CAMPÁS BADALAN TAMÉN NA POESÍA GALEGA

Poucos instrumentos poden presumir, como a campá, de ter acompañado co seu badalar o discorrer da historia comunal das aldeas e lugares do noso país durante séculos. 

O seu uso como marcador dos ritos eclesiásticos católicos (misas, enterros, horas de oración....) e o seu emprego para certos usos civís (avisos de lume ou treboada, alertas, convocatoria de xuntanzas, sinal de festas, marcas horarias...) fixeron dela un elemento imprescindíbel do vivir colectivo e esta importancia ten o seu reflexo, como tentaremos mostrar neste artigo, na nosa poesía.

Non está clara a orixe da palabra campá, ao contrario do que acontece co seu sinónimo galego sino, que vén do latín SIGNUM (‘sinal, aviso’). Para uns, campá deriva do latín CAMPANA, verba que designa unha especie de balanza romana; para outros, procede do nome da rexión italiana de Campania, que ten a cidade de Nápoles como capital. Argumentan estes últimos que foi un bispo desa rexión, chamado Paulino, quen a introduciu no culto cristián, aló polo século VI. 

Instrumento de confección artesanal que ten en Arcos da Condesa algunha das sagas de máis antigüidade e pericia construtora de toda Europa (véxase o libro A tribo sabe, de Vázquez Pintor, Eds. Xerais, 1999), a campá defínese como un instrumento sonoro constituído por unha peza oca, xeralmente de bronce, de forma aproximadamente tronco-cónica, dentro da que se move libremente unha peza metálica suspensa por unha argola, o badalo, tamén chamado badal, batel ou badallo, sobre o que existen ditos como estes: “O badal é un dente que chama á xente” e “O badal da campana por todos chama”. O badalo golpea a campá ao mudar esta a súa posición ou ben cando se tira del para os lados. 

A parte intermedia da campá denomínase barriga, mentres que a fita metálica que percorre a parte baixa, seguindo a boca, recibe o nome de aresta.

Quen toca ou fabrica campás recibe o nome de campaneiro ou sineiro (forma esta última convertida nalgunhas zonas da Galiza en apelido), porque o nome badaleiro, que significa o mesmo, úsase exclusivamente para alcumar despectivamente á persoa indiscreta, que anda por aí a contar o que non debe...

A acción de tocar as campás desígnase cos verbos badalar, badalexar, badalear ou batelar, aínda que se os toques son curtos e seguidos fálase de repenicar ou repicar

Cada toque da campá é unha campaiñada ou unha badalada (coas variantes batelada e batalada). Un xogo de campás que crean unha melodía denomínase carrillón

Por outra banda, campanario, campanil, espadana ou sineira son algúns dos nomes que recibe a parte da torre en que se suspenden as campás. Para as de pequeno tamaño, empregadas co gando e feitas case sempre de ferro, existen diversas designacións: choca, chocallo, chocalla, cinzarra...

Coa campá como referencia básica existen no noso idioma numerosos refráns e paremias: “Facer algo a campá ferida” (facelo ao son da campá); “Botar as campás a voar” (precipitarse, facer algo antes de tempo); “Ser un campá de lá” (ser demasiado brando ou bo); “Ser como unha campá grande” (ter un vozarrón, falar con voz moi forte); “Non se pode ir na procesión e repicar as campás”(hai cousas que son incompatíbeis de seu); “Tocar a campá por alguén” (estar alguén a piques de morrer); “Cal é a campá, tal é a campanada” ou “Cada campá dá a súa badalada” (as accións das persoas responden ao seu carácter), etc.

A polivalencia no uso social é un dos trazos definidores do instrumento que nos ocupa. Hai un dito moi fermoso e ocorrente sobre esta característica, que di: “Dilín, dilón, que pasa a procesión; dilín, dilón, que as doce logo son; dilín dilán, que todos nela van; dilán, dilín, que ao cabo eu non a vin”.

Bo reflexo desa mesma polivalencia ofrécenolo o seguinte poema de Eladio Rodríguez González, recollido do seu libro Oraciós Campesiñas (1927) e intitulado "Badaladas":

Campanas da miña aldea,
repiniqueiras campanas,
despertadoras dos ecos
que durmiñan na comarca;
miñas campanas queridas,
que na torre penduradas
presidides e gardades satisfeitas
a doce paz aldeana...
Inda que vos teño lonxe
lévovos dentro da i-alma,
i-a todas horas
oio as vosas badaladas,
que borcan nos campos montós de sonidos
e prenden nos eidos niñadas de cántigas.

Como léngoas toleironas
que algueireiras se desatan,
anunciádel-as romaxes
o mesmo que tarambainas,
reloucando de contentas,
alegres coma unhas páscoas,
desfeitas en repinicos
i-â retesía coas gaitas
que andan coas músicas
pol-a comarca
tocando á mais tocar de pobo en pobo
ribeiranas i-alboradas
naméntral-os vosos ecos,
cheos de doces lembranzas,
valeiran nos campos montós de sonidos
e prenden nos eidos niñadas de cántigas.

Cando tocades á morto,
choromiqueiras e lánguidas,
os vosos ecos dooridos
métense mesmo nas almas,
e moitos ollos
se enchen de bágoas,
i-en moitos beizos hai rezos
e hai pregarias...
e tanto de misterioso
teñen entón as vosas badaladas,
que eu non sei se son ofrendas
dos que se quedan pr’os que marchan
ou se son voces dos mortos
que así pol-os vivos chaman...
¡Soilo sei que dades á cantos vos sinten
a fonda tristura das doces baladas!

Tan axiña como o día
nace, sona o toque de alba,
que desperta
ôs que traballan
i-é coma un canto de vida
e de espranzas.
E cando co lusco e fusco
vai quedándose en calma a comarca,
o toque da oración síntese
como salmodia pantástica
como laído
d’unha noitébrega fada,
que se perde por entr’os curutos
levando consigo niñadas de cántigas.

¡ Campanas da miña aldea,
que unhas veces choran i-outras veces cantan!
Miñas campanas queridas,
sempre gardadoras da paz aldeana...
Eu non sei qué de misterios
hai nas vosas badaladas.
Hoxe esparexedes saloucos;
mañá cantaredes Hosannas.
Sodes romedo
da vida humana...
Pregoeiras das alegrías
e das disgracias,
un día chorimiqueiras
i-outro día tirulecas e tarambainas,
sempre graves e solemnes,
tendes nas vosas tocatas
o louco trouleo dos días de festa
i-a fonda tristura das doces baladas.

O sentimento de orgullo que xeraba no seo dunha comunidade da Galiza rural a comezos do século XX o feito de dispor de campá nova foi obxecto da inspiración poética do sacerdote Xosé Crecente Vega nunha composición intitulada, precisamente, "A campana nova", que se ambienta na propia parroquia natal do autor, Santa María de Outeiro, no concello de Castro de Rei, na Terra Cha luguesa, e que di así:

"O domingo acudeu correndo ó adro
cuase toda a parroquia.
Era un día moi grande pra os de Outeiro:
chegara un carro coa campana nova.

É unha campana grande.
Oise máis de dúas leguas á redonda.
Ten de boca unha vara
e pesa vinte arrobas.

"¡A ver quen a ergue en peso!"
- dixeron - i achegáronse os valentes,
e cuspiñando as maos,
pisando firme e aprentando os dentes,

houbo catro que a ergueron cuase un furco:
Antón do Castañal, Pepe da Veiga,
Ramón de Villarede,
e Sidro da Grandela.

Logo despois atáronlle o badal.
E n'houbo máis que un par de puños de home
que da terra a poidesen destetar.
E foron os dous puños
de Antón do Castañal.


As campás e os seus toques

Hai, basicamente, tres xeitos de tocar as campás: o toque (o badalo golpea de forma pausada), o repique ou repenique (o badalo golpea vivamente) e o volteo (a campá voa, isto é, móvese dunha banda a outra con forza e o badalo golpea acompasado con ese movemento). As combinacións resultantes permiten falar de diversos tipos de toques, con significacións distintas que calquera veciño recoñecía de maneira inmediata ata non hai moito tempo.

Existe, en primeiro lugar, o chamado “toque de festa”, anunciador e algareiro, amiúde acompañado polos estralos dos foguetes e pola música de gaitas e zanfonas, como retrata no poema “O día de festa” Valentín Lamas Carvajal:



Chegou a festa da nosa aldea,
hoxe os veciños van a folgar,
chegou a festa, ¡bendita sea!
¡Afellas tarda ben en chegar!
Vai a alborada tocando a gaita
que inframa tódolos corazós,
vailles dicindo que é día de festa
e que se ergan que sai o sol.
Diante das crocas brincan os nenos,
fan os foguetes, ¡xiíí, xiíí... tras, tras!
Violís, zanfonas, tocan os cegos,
e repinican moito as campás [...]

Outro toque distinto é o de chamada ao oficio relixioso, ou “toque de misa”, plasmado por exemplo en versos do poema “Misa da mañán”, de Amado Carballo:

Cinguen anelos ridentes
nos dediños da mañán,
toda de branco vestida,
pois vaise casar co mar,
as campanas da parroquia,
vella madriña aldeán [...]

Polos campos perguiceiros,
a baldada campaíña
bautiza a alma da paisaxe
con choiva de auga bendita [...]

Existe, así mesmo, o “toque procesional”, que acompaña habitualmente o paso da comitiva arredor da igrexa nas festividades relixiosas e que se reflicte neste fragmento de “A romaxe de Tardade”, de Mato Vizoso, publicado no Heraldo de Villalba en 1918: 

[...] Descubrídevos, romeiros,
que xa sai a procesión
vámonos tras dos gaiteiros
con amor e devoción.
E catade pr’a Santiña
que garrida e leda vai
o arredor d’a súa casiña
c’unha surrisa que atrai.
Esa campá que repica
di, pra quen-a entende ben,
“sin a grácea que suprica
d’aquí non se vai ninguén” [...]

O “toque de defuntos” é, probabelmente, o máis impactante e significativo de todos cantos as campás poden dar, ao se asociar á temida morte. Caracterizado polas badaladas longas, de cadencia lenta e solemne, serve de anuncio da defunción e, amiúde tamén, como acompañamento da comitiva que traslada ao cemiterio desde a casa, a igrexa ou o tanatorio o cadáver, para o seu enterramento. Este toque enche de tristeza, como recoñece López Saavedra nun poema publicado no semanario lugués A Monteira, en 1889 (“Campaniña, non toques / xa tan tristeira, / que canto mais t’escoito / dasme mais pena; / pois vexo escuras / sombras fuxir... y-á presa / baixando âs tumbas”) e constitúe unha especie de derradeira despedida da parroquia ao defunto, como advirte Mariño Lago en versos do seu libro Fonte senlleira (1971):

As campás sementan
coitelos de bágoas
por riba da aldeia
en mornos latexos apreixada. [...]

Campás sin trégolas.
Unha pregunta baixa
coma pomba ferida.
Voa o mesmo que fume de pregaria [...]

Campás da miña aldeia,
que tendes tristura na serán crara,
vós sodes a lingua i o alento dende onde
nos dan o derradeiro adeus as ialmas.

Tamén se relaciona o “toque de defuntos” coa data do primeiro de Novembro, de tan viva tradición no noso país. Mentres nalgunhas zonas os nenos saían á rúa con colares de ‘zonchos’ (castañas cocidas sen pelar, ensartadas logo nun fío), para llas regalar a quen encontrasen, e mentres en toda Galiza as familias enchían (e aínda enchen) de flores as tumbas dos seus seres queridos, as campás de moitas igrexas batelaban este toque longo e pausado, poñendo unha nota de seriedade e reverencia en todos os corazóns. Por iso o poeta muxián Xervasio Paz Lestón, emigrado na Arxentina desde 1911 e activista da “Irmandade Galega”, pedía:

Camposantiño aldeán
que acougas cabo da igresia
cuberto de herbas vizosas [...]
Camposantiño aldeán,
esto pedirte quixera:
Cando o ban-ben das campanas
se espalle pol-as aldeas
neste día de difuntos
para falarlle as concencias
que, entre os fumes da ilusión,
somos aves pasaxeiras;
cando os bronces resonantes
sua oración de bronce rezan,
dilles que o fagan tamén
pol-os que, nados na aldea,
foran deixal-os seus osos
en chan de patria estranxeira:
pol-os que nunca serán
abono pras tuas herbas
¡e que viviron soñando
volver, algún día, a Terra!

Unha variante do “toque de defuntos” é a que se interpreta pola morte dun “anxiño” (criatura de pouca idade). O seu característico son é “traducido” nalgúns lugares polo común da xente como o toque de “non-vén-máis”. Lamas Carvajal evócao no poema “Anxeliños ó ceo”, de Saudades Gallegas (1880):

Repinican as campanas;
camiño d’o Cimeterio,
levado ô lombo de catro
que foron seus compañeiros,
vai n-unha caixa postiño
o calávre d’un pequeno,
que mais que morto semella
dormido ánxel d’o ceo [...]

Na Galiza tradicional os distintos momentos da xornada marcábanse, cando os reloxios aínda non estaban ao alcance do común da xente, mediante toques de campá. No mencer sonaba o “toque de alba”, ao que alude no libro Cousas d’a aldea (1891) Aureliano Xosé Pereira nestes termos: “D’a campá d’a irexa / soa a badalada / e d’os paxariños / óese a piada [...]”.

Ao mediodía as campás batelaban o chamado “toque de Ángelus”, convocando ao rezo.  No poema “A Calzada de Cambados”, de Ramón Cabanillas, incluído en Da Terra asoballada (2ª edición, 1926), lemos: 

“[...] Son as doce. 
Xoga o vento
co fino e dondo tanguido
da campana do Convento,
e rodan as badaladas
sin rumbo, a ir e vir, voando
como pombas asombradas [...]”. 

 Xosé Vázquez Pintor, no poema “Nesta metade é cando rompe a luz”, do libro Rotación violeta (1996), evoca tamén o momento deste toque, que significaba a interrupción por uns instantes dos labores agrícolas: 

[...] Cando neno, aquí neste segundo exactamente
o sancristán turraba do badal
para o anuncio dos rezos
e parábanse os labregos como autómatas con Deus
de cara a cara, tuteando as barbas
brancas que os iconos definían nas igrexas.
Eu ollei rezar sobre da terra unha muller
tan meritísima que se chamaba Mercedes,
coas mans agradecidas e os labios serenísimos
a dar vivas ao seu cristo de nácar [...]

Por último, ao morrer o día, no preciso instante que Cabanillas describía no seu libro Samos como “hora santa en que ó tanxer dos sinos / o ceo abrindo as portas deixa escoitar os hinos / dos anxélicos coros”, sonaba por toda a parte o chamado “toque de oración”, que Lamas Carvajal retrata así:

O sol morreu; os probes labradores,
seus eidos e seus montes van deixando
cansos de traballar;
seus capulos pechando van as frores,
fanse máis perceutibres os rumores
e mor a soedá.

A noite chega co seu pardo manto
salpicado de nubes e de estrelas,
a lúa saíndo vai;
verten os tristes seu oculto pranto,
congoxosas suspiran as fontelas
que bulen polo val.

¡Horas subrimes de misterios e calma,
de soedades de amor e poesía!
¿Quen non goza con vós?
Quen non sabe sentir, quen non ten alma,
en alas de tan prácida harmunía,
non chega xunto a Dios.

En medio do concerto sin segundo
que fan as noites dolces e caladas,
resoa o triste son
das campás, que cal voces doutro mundo
dobran con misteriosas bateladas
o toque de oración.

¡Cantas veces de neno unha pregaria,
cal o espritu dun arcánxel pura,
chorando, a Dios erguín,
cando dunha eremita solitaria,
oculta do camiño na fondura,
ese toque sentín!

Hora solemne cando morre o día
e resoan nos montes e nos hortos
cen cántigas de amor
i o místico rumor do ¡Ave María!,
cando os vivos que rogan polos mortos
murmuran a oración.

Detense o viaxeiro reverente,
e pensando nos ceos, o afrixido,
sinte as coitas pasar;
o infame, trema; cala o maldicente,
e con respeto, escoitan o doído
lamento das campás.

Nese metal bendito Dios nos fala
a cada vez que morre a luz do día
e vén a soedá;
o sol morreu, a natureza cala
e din coros de amor ¡Ave María!
no ceo, terra e mar.

Non sei que voz nin que secretos lazos
pra decir e xuntar cousas sin nomes,
ten ese triste son;
pois resoa nas chouzas e nos pazos,
estremecendo o corazós dos homes
o toque de oración.

A este “toque de oración”, que fechaba a xornada, chamábaselle tamén “toque de ánimas”. Cabanillas, en No desterro (1913), retrataba o clima de paz e acougo que atravesaba ese instante do día, co son das campás de fondo: “ As ánimas tocan / A xente labrega, / que á paz dos casares / retorna da veiga, / deténse, i a frente ó chan incrinada, / presínase e reza! / A aldea repousa [...]”.

Claro que na poesía galega aparecen tamén campás con toques peculiares e específicos, que non corresponden nin a ceremonias relixiosas nin a instantes dunha xornada calquera do calendario, mais que tamén axudan a facer deste instrumento unha referencia querida e recoñecida pola xente.

É o caso da campá que soa premonitoriamente no poema “Prá Habana”, de Rosalía de Castro, do libro Follas Novas (1880), anunciando o infeliz destino de moitos dos que emprenden a travesía transoceánica como emigrantes: “¡No sembrante a alegría, / no corazón o esforzo, / i a campana harmoniosa da esperanza, / lonxe, tocando a morto!”.

Ou, tamén, o da campaíña da inclusa que evoca Amador Montenegro nun poema publicado no xornal lugués A Monteira, nos finais do século XIX: “Xir’o torno, reso’a campailla, / Escoitas’un baguido: / Unha mai sen entranas abandona / N-aquel istant’un fillo. / Fora, marcha entr’as sombras á esconderse / Aquela fera humana; / Drento; corre unha virxen candorosa / Y ó tenro enfant’abraza”.

Referímonos, igualmente, ao “sino de proa”, esa campá que levaban antigamente os barcos para dar sinais da súa presenza durante a navegación no medio da néboa e que Manuel Antonio menciona no poema “Guarda de 12 a 4”, do seu libro De catro a catro

“O sino de proa
emoveita voz astral
zarpou bogando despedidas [...]
A alba intrusa
bateu as catro horas
Era o sino de proa
que tornaba do Mar”.

Tamén está presente a campá nos grandes reloxios das torres municipais ou catedralicias, marcando como a “Berenguela” compostelá o discorrer das horas. 

No poema “O engado das tres”, de Foulas, Manuel Antonio alude a esa presenza: 

“As tres da noite
descen da súa torre
nos seus
tres
longos
pasos
ás prazas silandeiras
empedradas de sombra
pra solagarse no cuncal da fonte
cheo de eternidades rezareiras”.

Por último, a vida das comunidades monacais tamén encontraba no son da campá a referencia necesaria para a transición entre os diversos labores e angueiras do ora et labora, tocando os “laudes”, os “maitines”, a “hora sexta” e a “hora nona”. Así o pon de manifesto Cabanillas no seu libro Samos (1958):

Día tras noite, da leial amiga
as bateladas graves e sonoras,
con ledicia e dozura de cantiga,
marcan e miden o correr das horas.
Servidora da Régoa, voz do Abade,
sempre atenta ó mandado, sempre alerta,
en tributo á craustral Comunidade,
labouras, crases e oracións concerta [...]
  
E así o evoca, igualmente, nunha sexteta, con saudades de antigo seminarista en Mondoñedo, o poeta e sacerdote Xosé Crecente Vega:

"Campaniña do Convento
oínte en soños tocar,
cuase brinquei de contento.
Tocabas á mañanciña;
despertei i estaba lonxe...
¡Campaniña! ¡Campaniña!"

mércores, 3 de decembro de 2014

CHOUMÍN, UN GAITEIRO EMBLEMÁTICO DA TERRA DE VIVEIRO

O tipo costumista do gaiteiro converteuse xa na etapa precursora do Rexurdimento galego do século XIX, sobre todo a partir do artigo “El gaitero gallego” do provincialista Neira de Mosquera para a entón moi prestixiosa colección Los españoles pintados por sí mismos, nunha referencia iconográfica, literaria e simbólica de máxima relevancia á hora de reivindicar a especificidade e beleza da cultura galega, esencialmente popular.

A gaita gallega, titulou o xuíz e escritor pontevedrés Xoán Manuel Pintos a súa emblemática obra, editada en 1853, na que un gaiteiro galego tentaba ensinar a un rapaz tamborileiro os segredos gramaticais, as fontes etimolóxicas e a dura peripecia histórica e sociolóxica a que se fora vendo sometido o idioma galego despois do seu esplendor medieval. O “repoludo gaiteiro / de pano sedán vestido, / como un príncipe cumprido, / cariñoso e falangueiro” da Rosalía dos Cantares Gallegos (1863), que entraba polas vilas “con aquel de señorío”, soñaba con enganar as mozas que por el reloucaban… En 1877, “O gueiteiro de Penalta” de Curros Enríquez e “O gaiteiro de Paizás” de Valentín Lamas Carvajal contenderon en boa lide polo máximo galardón do Certame Literario de Ourense, que levou finalmente o celanovés… E polo gaiteiro chamaría, así mesmo, o vello labrego noutrora vítima dos abusos señoriais no célebre poema dun combativo Ramón Cabanillas intitulado “Lume no pazo”…

Choumín de Céltigos
En parte polo peso e lóxico influxo desta tradición literaria e xornalística galega tan extraordinaria e potente, en parte pola sincera e espontánea admiración que a súa figura espertaba entre todos eles, como vivencia directa e insubstituíbel, serán moitos os escritores viveireses da fin do século XIX e dos inicios do século XX que dedicarán a súa atención a un gaiteiro emblemático da Terra de Viveiro dese período: Choumín de Céltigos.

Cómpre dicir, antes de continuar, que non está moi clara a orixe e sentido deste alcume do personaxe, que tal vez teña a ver co substantivo choumán, que servía para designar certo tipo de embutido ou chourizo pequeno e gordo (tamén chamado chanfaino), polo xeral feito de carne ruín (en alusión á baixa estatura e mirrada complexión física do individuo?); tal vez se relacione co adxectivo despectivo chouma, sinónimo de choucho, parvo, ou, metaforicamente, chupado e sen carne; quizais remita para o substantivo chumi, sinónimo de trancho, un tipo de peixe parecido á sardiña; tal vez co substantivo choupín, que designa certo tipo de cogomelo (téñase presente que o noso gaiteiro adoitaba tocar a súa cabeza con sombreiro “de hongo”)… ou, se cadra, co antropónimo vasco Txomin, forma equivalente ao galego Domingos, cos seus hipocorísticos Mingos e Minguín.

Bautizado no século como Juan Gómez de Andrade e natural de Negradas (O Vicedo), Chumín ou Choumín de Céltigos (1823-1911) foi un elemento practicamente indispensábel no acontecer social festeiro do Norte lugués da segunda metade do século XIX e primeiros anos do XX, de maneira que, en atinadas palabras de Ramón Canosa, o seu nome ou alcume “llenó con su simpatía durante medio siglo todo el ámbito comarcal” e pode considerarse, nese senso, con permiso da posterior saga dos Peperranda, o gaiteiro “más popular y enxebre que jamás existió en la comarca vivariense”.

Tal era o entusiasmo admirativo que espertaba o noso gaiteiro, que o erudito e potentado indiano José Mª Riguera Montero obsequiouno cunha magnífica gaita, “por juzgarlo”, di a nota que ao respecto publicou o diario lugués El Regional (29.5.1895), nada máis e nada menos que “el príncipe de los gaiteros gallegos”. O propio Canosa achegou o retrato cabal do noso protagonista nestes termos:

Por su traza física y ciertos contornos psicológicos, tío Choumín semejaba un personaje barojiano escapado de las páginas de Vidas sombrías. Era un gaitero apretado y tosco, que parecía hecho de barro, como aquellos gaiteros policromados que los niños colocábamos en los Nacimientos gallegos detrás de los Reyes Magos para que su música les hiciera menos penosa la ruta de Oriente. Bajito, rechoncho, recio, con patillas montañeras y sotabarba mariñana, por algo era de una aldea próxima al Val de Vicedo que se peina todas las albas con el cristal del Sor. Tenía el labio inferior acanalado de tanto dar asiento a la boquilla para llenar de alegría festera el fuelle del instrumento, y la mayoría de los dientes le habían desaparecido para no estorbar. Muy trabajado por las troulas aldeanas, dominaba la treta de cobrar de las rapazas limosnas de amor (…)”.

Os seus pasarrúas durante as Festas do San Roque e do Carme en Viveiro, as súas marchas procesionais nos Remedios mindonienses e as súas brillantes actuacións en ocasións sinaladas diante de todo tipo de autoridades (tanto eclesiásticas como civís, desde bispos e cóengos do Cabido de Mondoñedo ata o mesmísimo monarca Alfonso XIII, en fugaz visita á vila do Landrove en 1904), sen esquecermos a súa presenza na inauguración das minas da Silvarosa ou a súa participación en romaxes, mallas, bautizos, vodas, enterros de anxeliños, etc., encheron a memoria musical de varias xeracións de persoas de toda caste e condición, que, en xusto pago simbólico a tanta fartura de ledicia ou consolo espiritual e de música de radical enxebrismo, contribuíron a fixar e divulgar, asemade, un rico anecdotario arredor do músico que logo os cronistas locais Canosa e Chao Espina, sobre todo, lograron plasmar con hábil pluma literaria (Cf. "Tío 'Choumín', el mejor gaitero", Historia menuda de un pueblo gallego, Barcelona, 1953 e De Galicia en el pasado siglo XIX, Ortigueira, 1972, respectivamente).

Dese anecdotario destacan algúns episodios, realmente simpáticos. Así, o seu costume de entrar en Viveiro pola Ponte e saudar a imaxe do San Roque que hai na Porta de Carlos V co toque da “Marcha Real”, en patriótica vinganza contra o santo francés, por non terlle sido avogoso na curación das varices que o gaiteiro padecía… Cabe lembrar aquí a humorística teoría de Travieso Quelle (Jotraque), segundo a cal o santo non tería atendido ese rogo porque “pudiera ser que el gaitero vivariense, tan dado a las asechanzas hacia las féminas, estuviera en pecado mortal”…

Tamén deu pé a saborosas anécdotas a súa rabiosa rivalidade co afamado gaiteiro de Ventosela (Xoán Míguez González, 1847-1912), a quen descualificaría en mordaces versos de copla (“Ventosela… Ventosela… / moita chavería na canaveira…”) por empregar chaves de clarinete na gaita para conseguir interpretar así os bemoles e sostenidos….

E foi célebre a vez en que indo de noite polo monte de regreso dunha actuación, Choumín foi acosado polos lobos e non se lle ocorreu outra solución, para os manter a raia, que irlles ceibando as rosquillas bañadas en azucre con que o agasallaran na voda da que viña de tocar… Cando se acabaron as rosquillas, o noso home, preso do medo, tropezou e caeu enriba da gaita, con tan boa sorte que esta, ao estar medio inflada, botou un son de tan tébrego xorne que axotou de vez, disque, a manda de lobos perseguidores…

De Choumín escribiu Alfredo García Dóriga, nunha anotación á marxe do seu coñecido poema “As minas de Viveiro”: “O home, cheo de viño, andaba pol'as festas de monteira e gabán, e, cando tocaba, os pícaros enchíanño cañuteiro d'a gaita de papés, ou facíanñ'outras xudiadas. Non deixou a gaita hasta que non puido c-os calzós. E sempre tocou ben".

Tamén Xoán Plá Zubiri o citou, como refinado intérprete de pezas de baile na romaría do San Roque viveirés, no capítulo sétimo da súa noveliña Desengano (1926), editada por Lar. 

O escritor viveirense Xoán Pla Zubiri
Pola súa banda, no seu “Pórtico de una guía sentimental de la ciudad del Landrove”, incluído no Álbum de Vivero de Fermín González Prieto “Lander” (1934), Antón Villar Ponte evocou aquel Viveiro “del menudo y socarrón Chumín, gaiteiro rústico, pergeño de figura de tapiz flamenco en las romerías de San Roque, que alegró a varias generaciones con sus decires picarescos sembradores de rubor en las mejillas de las rapazas que atraídas por las notas de la gaita colorada, hermana de sus rostros, le hacían siempre coro”.

A devoción do fundador das Irmandades da Fala pola figura de Choumín foi, en realidade, intensa e duradeira. Sendo aínda un rapaz acabado de licenciar en Farmacia, publicou na coruñesa Revista Gallega (nº 352, 15 de decembro de 1901) un soneto en hendecasílabos de rima consonante abrazada co título de "Tipos de mi tierra: Chumín", que di así:

Vá al peso de los años encorvado
y á la fuerza de humor siempre risueño,
encerrando en su cuerpo asaz pequeño
alma grande de artista consumado.

Tiene el cutis del rostro sonrosado,
en su nariz de corte algo aguileño,
y los ojillos pícaros de empeño
que se entregan al guiño continuado.

Es la gaita del país, la insuperable
compañera de rústicas orgías,
su amiga predilecta y entrañable.

De ella arranca variadas melodías,
cuyo son, melancólico, admirable,
despierta la nostalgia de otros días.

Antón Villar Ponte
Tamén deixou manuscrito e inédito Villar Ponte o poema en galego “Choumín”, peza literaria que Teresiña Villar Chao custodiou con amor en vida e que fai parte hoxe do legado Villar Ponte da Biblioteca do Parlamento galego:

O vello tembreque
sopraba na gaita,
na gaita galega de fol colorado,
inflando os carrillos, mentras meneaba
no longo punteiro
as mans xa cansadas.
O rostro do vello
supremos esforzos no xesto eispresaba,
i-a gaita seguía sin que ni unha nota
en ela soara.
- Meu pai, seique é forte
pra vosté isa gaita,
un fillo lle dixo.
Y-o vello anguriado, doido na yalma:
"Meu neno, responde, o alento qu'eu boto
na gaita, non logra, non logra xa impala,
qu'é alento de vello tocado da morte,
alento de vello que logo se marcha".
- Non diga isas cousas,
mi padre, moi triste o rapaz escrama.
E o vello qu'é terque
sin soltal-a gaita
abrazado n-ela, pois quérea o mesmo
que nai garimosa a un fillo da y-alma,
resopra e resopra no fol colorado
i-a gaita ô fin ruxe cal si se queixara
con ars doces, tristes, das forzas perdidas
do vello gaiteiro que tanto a amara
- ¡Por fin meu filliño,
lograrei tocal-a,
qu'esta é a despedida! o vello marmula.

E inflando de novo seus roxos carrillos
do peito xa endeble él votall'â gaita
o alento que pode, i-a gaita escomenza
a soar moi quediño, rîndo e chorando,
con notas moi doces, moi tenras e brandas,
tan brandas, tan tenras, tan doces, soaves...
qu'o peito cansado do vello ô escoitalas,
salaios emite,
e os ollos do neno bagullas derraman.

Choumin, que aquel vello
así se chamaba,
no val de Viveiro,
na linda comarca
que rega o Landrove
co as suas tranquilas e abundosas augas,
de vellos e mozos era conocido,
que âs festas de sona el nunca faltaba,
pra darlles ledicia cô seu instrumento
a os romeiros todos que a elas chegaran.

Inda eu non olvido
a sua cabeza pequena e moi branca;
seu xesto de pillo
impreso na cara,
onde unhos olliños saltós e pequenos
guiñábanse sempre que ôs mozos falaba,
contándolles verdes hestorias de amores
dos labres das vellas na aldea escoitadas.
¡Quén pode olvidalo,
si él era nas festas da miña comarca,
nas festas enxebres do val de Viveiro,
a nota obrigada!
Si o seu nome ôs nosos recordos alegres
ôs nosos recordos mais doces da infancia,
con fios de pena, con tristes nostalxias
irá sempre unido,
que él desperta lembranzas
dos tempos pasados
nas nosas memorias e nas nosas almas!...

E aínda no semanario El Vivariense (2ª época, nº 18, 14 de agosto de 1906), o autor de A patria do labrego dedicoulle este breve pero sentido artigo, co que fecharemos esta nosa evocación:

¿Qué hijo de Vivero habrá que, al llegar la romería de San Roque deje de acordarse de Choumín? Ó viceversa: ¿qué hijo de Vivero al acordarse de Chumín dejará de pensar en la romería de San Roque?
El viejo gaitero es para nosotros algo así como una institución tradicional, un verdadero heraldo de infinitos recuerdos.
¿Quién será capaz de pronunciar su extraño nombre, sin sentir en lo más hondo del alma una sensación nostálgica quintaesenciada?
Nadie. Porque al que más y al que menos, hace recordarle, por lógica asociación de ideas, aquellas romerías pasadas ¡ay! para no volver, en que había disfrutando de su animación y sus encantos algunos seres queridos que hoy ó duermen ya bajo la tierra ese “sueño sin ensueños que se llama eternidad”, ó bregan por el pan amargo y cotidiano á fuerza de trabajos allá lejos, muy lejos, del terruño nativo, donde tanto impresionan la saudade y la morriña.
Nosotros amamos a Choumín con un amor parecido á aquel que el maestro Montaigne sentía por las cosas que fueron presenciales testigos de señalados hechos de nuestra vida.
Porque, en efecto, Choumín nos recuerda la infancia dichosa, la adolescencia feliz, y aún parece que evocamos al pensar en las dulces notas de su querida gaita, nuestros juegos inocentes y nuestros inocentes primeros amores…
Por eso cantamos varias veces en versos humildes, pero sentidos, al viejo gaitero, por el cual sentimos una admiración especial, inexplicable: cual si en su tipo picaresco y marullero [sic] estuviese encarnado el espíritu íntimo de nuestras romerías y de nuestras fiestas.
Por eso hace muy bien mi buen amigo Jesús Barreiro en pretender llevar al monte San Roque el día 16 al simpático Chumín, pues, con su presencia, ganará en colorido el escenario de la fiesta de tal fecha que también describió Pastor Díaz en su espiritual novelita “Una Cita”.
Chumín hace tomar vida á nuestro pasado. Bien merece, pues, que le dediquemos estos pobres renglones”.