eu

eu
eu

luns, 25 de agosto de 2014

Un libro de poesía de Jaime Oroza


Resultoume intensa e moi interesante a lectura do poemario do escritor viveirense e amigo Jaime Oroza, Dende mañá, editado recentemente con ilustracións de Otero Regal.

Desde a primeira páxina, o libro transmite unha poderosa sensación de produto quintaesenciado, feito a desmán das presas e a contrafío de todo postureo intelectual. O eu reflexivo e contemplativo que fala nos poemas, inmerso nun labirinto de voces e vivencias marcadas pola autenticidade, prescinde adrede de artificios e de ouropeis, atrapa coa súa dicción confesional e intimista, converte en significativos os propios brancos de páxina (silencios) e obriga a penetrar nunha dimensión existencial, ontolóxica, onde cada palabra e cada imaxe se revelan resultado dun arduo esforzo meditativo ou constitúen o eco empapado en beleza de intensas luzadas sensitivas, coa natureza como leitmotiv.

Tempo, Paisaxe, Vida e Morte son presenzas que vertebran o contido do libro, sen que falten alusións a entes máxicos que interfiren na existencia (a fada do vento que organiza a natureza desatada; o trasgo que entretén; o falcón de ouro que trae promesas de liberdade pero non pousa xamais...) ou xogos fabulísticos en que os diversos tipos de animais (caracois, vagalumes, bolboretas, melros, paporrubos, gaivotas...) representan o variado catálogo de deformes ou conformes maneiras de vivir que presentamos os “civilizados” humanos (“A túa herdade”).

Duro de dixerir, por estremecedor e auténtico, é o desdobramento especular do eu poético nese impresionante poema “O segundo camiñante”, que cabe relacionar con outros do libro como “A tola”, “O poema de auga” e “Falando de nada”, onde se fai coincidir o desarraigo ou a inadaptación do individuo con certo tipo de lucidez anticonvencional (“perdido fóra do tempo / navegando de bolina / na inconsciencia”). A palabra poética revélase, máis unha vez, como medio eficaz para plasmar as descubertas máis esenciais das viaxes ao fondo do propio eu e para afirmar as bandeiras irrenunciábeis tecidas no corazón de cada quen.

Impactantes son as metáforas con que se retrata a derrota, o desánimo e a desesperanza nalgúns outros versos: “O barco vello, / conserva aínda, / unha amarra podre / que o cingue á terra”; “os cipreses feridos de morte fronte ao mar / ven pasa-la vida”; “Cabos torados. / Mastros podres”; “nas mans baleiras traio / un fondo recendo acre / a humidade”...

O conxunto está formado por un total de sesenta e oito poemas, dos cales trinta e oito, os “Poemas ensolapados”, son concibidos e presentados nun formato que evoca de inmediato os haikus orientais, eses poemas breves e delicados que encerran un pensamento onde a natureza ocupa un lugar central.

Coidamos percibir nas creacións de Jaime ecos do telurismo de Novoneira (“Fías de néboa no monte”), pegadas da soidade ontolóxica de Manuel Antonio (“...para os afogados”; “Frío húmido”) e algúns recursos neotrobadoristas (“Auga da fonte fora”), o que, por moi subxectivo que resulte pola nosa parte, non deixa de ser indicativo dos variados “aromas” da nosa tradición literaria que decantan con equilibrio e bo gusto nestes poemas. Magnífica a construción paranomástica (xogando coas palabras noite, norte e morte) de “O mar axoenllado nos ollos” e magnífica, tamén, a explosión de vitalismo e sensualidade expresada en “Cereixas feras”.

Dende mañá é, ao noso humilde entender, unha obra de madurez, un poemario ben feito que contén un saber dicir indiscutíbel e un saber pensar que lle han de conferir para o futuro, diso estamos certos, marchamo de perennidade.

martes, 12 de agosto de 2014

A NATUREZA NA LITERATURA GALEGA MEDIEVAL

 
 A nosa intención, ao afrontarmos a confección deste relatorio, non é outra que a de ofrecer un peculiar paseo pola historia da literatura galega medieval (paseo necesariamente parcial e incompleto) á procura de referencias á natureza, para así reflexionarmos en voz alta sobre aspectos como cal é tratamento ou relevancia que se lle dá nese contexto histórico; que misión simbólica ou discursiva se lle confire; que elementos, paisaxes e/ou lugares se destacan nela e que autores e autoras xogan un rol destacado na abordaxe desta temática concreta.

Partamos, no entanto, dunha tese ou idea forza xeral que o propio “percorrido” histórico e textual que propoñemos debería demostrar de seu: a literatura galega é, sen lugar a dúbidas, un sistema especialmente sensíbel, propenso e permeábel á presenza da natureza. 

Moitas e diversas son as causas deste fenómeno, mais atrevémonos a resumilas, inda pecando probabelmente de reducionismo, en tres:

- a físico-xeográfica, que responde, en derradeira instancia, á enorme riqueza, singularidade e variedade de hábitats, elementos orográficos e especies naturais dun país como o noso, relativamente pequeno en extensión, pero riquísimo en diversidade e contrastes paisaxísticas: ríos, canóns, rías, cantís, praias, montes, cuíñas, lagoas, chairas, bosques …

- a antropolóxica, relacionada con factores como a esencial continuidade no poboamento desde etapas históricas moi remotas; o alto grao de dispersión da poboación no territorio e a histórica fraqueza dos ámbitos urbanos ata épocas relativamente recentes; a variedade de estratexias económico-sociais no aproveitamento dos recursos naturais; o enorme peso do modelo agrario/mariñeiro tradicional ata épocas moi recentes, etc.

- a simbólico-cultural, que, pondo de lado o período que nos vai ocupar, está relacionada posteriormente co propio proceso de toma de consciencia do país, a partir da Ilustración (s. XVIII) e, nomeadamente, desde o Rexurdimento (século XIX). No discurso que desde o galeguismo se vertebra sobre a propia identidade aparecerá como referencia basilar, como fundamento ideolóxico e como vínculo sentimental primario a idea de Galiza como “a Nosa Terra”.

Antes de comezarmos o noso percorrido pola historia e polos textos literarios, cómpre tamén que fagamos unha consideración previa sobre outro tópico moi estendido, o que atribúe un peso esmagador do rural na construción literaria da imago do país, en detrimento do mundo mareiro/mariñeiro. Segundo esta visión, a Galiza labrega, agraria, gandeira e do interior tería sido claramente hexemónica no canon literario galego. Por dicilo con exemplos: teriamos unhas conmovedoras Memorias dun neno labrego de Neira Vilas e uns extraordinarios poemarios como Terra Chá de Manuel María e Os eidos de Novoneira entre os libros máis emblemáticos das nosas letras, sen que se poidan sinalar equivalentes co mundo do mar como protagonista… Todo é relativo, porén … Mergullándose polos océanos da bibliografía, un atopa, en realidade, moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. Agardamos poñelo de manifesto nas liñas que seguen. 

***********

É nas chamadas cantigas de amigo, o xénero maior de orixe autóctona da nosa lírica medieval, e máis nas pastorelas, xénero menor de importación transpirenaica, onde se fai máis presente a natureza e os seus diversos elementos, en contraste co que acontece na cantiga de amor, desprovista case por completo de referencias desa índole entre nós, a pesar de que o seu modelo provenzal, a cançó, si constaba a miúdo de “exordio primaveral” e de notas paisaxísticas.

O xénero da pastorela, do que conservamos unicamente oito textos galego-portugueses, amósanos o encontro casual entre un trobador de clase privilexiada e unha mociña pastora, de aí o nome. Ese encontro prodúcese sempre en plena natureza (nun bosque, á beira dun río, nun camiño …) e dá pé case sempre a un diálogo de amores entre ambos protagonistas, con finais diversos.

O clérigo Airas Nunez (V 454) comeza a súa pastorela contándonos que “Oí og’eu ũa pastor cantar / du cavalgava per ũa ribeira (…) / E eu oí-a suspirar entón / e queixava-sse estando con amores / e fazia guirlanda de flores”. Don Dinís (B 547) sitúa tamén a visión da mociña nun marco natural delicioso: “Vi oj’eu cantar d’amor / em um fremoso virgeu, / unha fremosa pastor…”. 

Pola súa vez, o trobador portugués Johan Pérez de Aboim (B 676) indica que “Cabalgava noutro dia / per o caminho francês / e ũa pastor siia / cantando con outras tres / pastores (…)”. O xograr Pedr’Amigo de Sevilha (B 1098) ten un encontro nas ribeiras do Sar compostelán cunha pastora “que, poys fui nado, nunca vi tan bela”. Requírea para ser o seu “entendedor” (amante) ofrecéndolle a cambio toucas de Estela, panos, doas e boas cintas de Rocamador e ela, tras algún reparo inicial, finalmente acepta … 

De Johán Airas (B 967) é o seguinte fragmento da súa coñecida pastorela “Pelo souto de Crecente”, que presenta o motivo das aves cantoras no amencer como expresión natural ou “melodía de fondo” do sentimento amoroso e, por extensión, da alegría de vivir:

Pelo souto de Crecente
ũa pastor vi andar
muit’alongada de gente,
alçando voz a cantar,
apertando-se na saia,
quando saía la raia
do sol, nas ribas do Sar.

E as aves que voavan,
quando saía l’alvor,
todas d’amores cantavan
pelos ramos d’arredor;
mais non sei tal qu’i’stevesse,
que en al cuidar podesse
senon todo en amor (…).

Na mesma liña de empregar referentes naturais para a expresión das inquedanzas e das pulsións amorosas, Don Dinís, na cantiga “Unha pastor bem talhada” (B 534), coloca á protagonista en diálogo cun papagaio:


“Unha pastor bem talhada
cuidava em seu amigo,
e estava, bem vos digo,
per quant’eu vi, mui coitada;
e diss’: oi mais nom é nada
de fiar per namorado
nunca molher namorada,
pois que mh o meu a errado.

Ela tragia na mão
um papagai mui fremoso,
cantando mui saboroso,
ca entraba o verão;
e diss’: “Amigo loução,
que faria per amores,
pois m’errastes tam em vão?”
E caeu antr’unhas flores.

Unha gran peça do dia
jouv’ali, que nom falava,
e a vezes acordava
e a vezes esmorecia;
e diss’: “Ai Santa Maria!
que será de mim agora?”
E o papagai dizia:
“Bem, por quant’eu sei, senhora”.

“Se me queres dar guarida”,
diss’a pastor, “di verdade,
papagai, por caridade,
ca morte m’é esta vida”.
Diss’el: “Senhora comprida
de bem, e nom vos queixedes,
ca o que vos a servida,
erged’olho e vee-lo-edes”.

Polo que di á cantiga de amigo, tense sinalado repetidamente o seu estreito vínculo cunha tradición peninsular (e mesmo europea) de lirismo de temática amorosa triste e protagonista feminina de evidentes raíces folclóricas e populares, o que as emparentaría, por exemplo, coas chamadas jarchas mozárabes, se ben non faltan voces que remarquen a procedencia literaria culta clásica greco-latina (Horacio, Virxilio, tópicos do beatus ille e do locus amoenus…) de certos elementos xeórxicos e naturistas presentes neste tipo de composicións.

Nunha visión global do corpus lírico “de amigo” galaico portugués medieval conservado, coa natureza como referencia orientadora, poderiamos estabelecer as seguintes características xerais:
  1. É nese corpus onde aparecen referenciados e individualizados algúns dos lugares e espazos naturais galegos que, andando o tempo e ata a actualidade, resultan máis singulares e tamén emblemáticos. 

    Vallan como mostra a illa de San Simón da ría de Vigo, citada na famosa cantiga de Mendinho (B 852), ou o monte Faro, presente nas cantigas de Xoán de Requeixo (por exemplo, “A Far’un día irei”, B 1290).

  2. Nun pequeno grupo de cantigas de amigo, a natureza personifícase, faise personaxe, cobra humanidade para se converter en confidente das coitas amorosas da amiga namorada, como acontece na célebre cantiga de Don Denís (B 568):

“Ai flores, ai flores do verde pino,
se sabedes novas do meu amigo!
Ai Deus, e u é?

Ai flores, ai flores do verde ramo,
se sabedes novas do meu amado!
Ai Deus, e u é?

Se sabedes novas do meu amigo,
aquel que mentiu do que pos commigo.
Ai Deus, e u é?

Se sabedes novas do meu amado,
aquel que mentiu do que mh a jurado.
Ai Deus, e u é?

Vós preguntades polo voss’amigo?
E eu bem vos digo que é san’e vivo.
Ai Deus, e u é?

Vós preguntades polo voss’amado?
E eu bem vos digo que é viv’e sano.
Ai Deus, e u é?

E eu bem vos digo que é san’e vivo,
e será vosc’ant’o prazo saído.
Ai Deus, e u é?

E eu bem vos digo que é viv’e sano
e será vosc’ant’o prazo passado.
Ai Deus, e u é?

ou nesta non menos célebre de Pero Meogo (B 1187):

“Ai cervos do monte, vínvos preguntar:
fois’o meu amigu’e, se alá tardar,
que farei, velidas!

Ai cervos do monte, vínvolo dizer
fois’o meu amigu’e querría saber
que farei, velidas!”
 
  1. Por último, determinados elementos da natureza presentes nas cantigas de amigo cobran valor de símbolos eróticos e sexuais, recurso este aínda presente, por certo, no noso cantigueiro popular vivo (a laranxa foi á fonte…):
* A fonte, as ribeiras do río ou “as ribas do lago” como lugares do encontro dos amantes, como pon de manifesto, por exemplo, a cantiga de Fernando Esquío (B 1298):


“Vayamos, irmana, vayamos dormir
nas rrybas do lago, hu eu andar vy
a las aves, meu amigo.

Vayamos, irmana, vayamos folgar
nas rribas do lago, hu eu vi andar
a las aves, meu amigo.

Enas rribas do lago, hu eu andar vi,
seu arco na maão as aves ferir
a las aves, meu amigo.

Enas rribas do lago, hu eu vi andar,
seu arco na mano a las aves tirar,
a las aves, meu amigo.

Seu arco na mano as aves ferir,
e las que cantavan leixa-las guarir,
a las aves, meu amigo.

Seu arco na mano a las aves tyrar,
e las que cantavam non-as quer matar,
a las aves, meu amigo”.

ou a cantiga de Johan Zorro (B 1158), moito máis explícita no sentido sexual:

“Pela ribeyra do rio salido
trebelhey, madre, con meu amigo:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!
Pela ribeyra do rio levado
trebelhey, madre, con meu amado:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!”

* O cervo que bebe e remove na auga como metáfora da relación sexual, como se ve nas cantiga de Pero Meogo B 1192 (“Digades, filha, mia filha velida”) e, sobre todo, nesta (B 1188):

“Levous’a louçana, levóus’a velida,
vai lavar cabelos na fontana fria,
leda dos amores, dos amores leda.

Levous’a velida, levóus’a louçana,
vai lavar cabelos na fria fontana,
leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fontana fria,
passou seu amigo que lhi ben queria,
leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fria fontana,
passou seu amigo que muit’a amava,
leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que lhi ben queria,
o cervo do monte a augua volvia,
leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que a muito amava,
o cervo do monte volvia a augua,
leda dos amores, dos amores leda”.

* O baño na fonte, no río ou no mar como metáfora da relación erótica, como se percibe na cantiga de Estevan Coelho (B 721): “se oj’o meu amigo / soubess’, iria migo: / eu al rio me vou banhar”; na cantiga de Johan Soarez Coelho (B 689): “Fui eu, madre, lavar meus cabelos / a la fonte e paguei-m’eu d’elos”; ou na cantiga de Martin Códax (B 1282): “Quantas sabedes amar amigo / treydes comig’a lo mar de Vigo: / E banhar-nos-emos nas ondas”… Tamén aquí cabe estabelecer fundada conexión co acervo de ritos e crenzas populares relacionadas coa fertilidade (baño das ondas na praia da Lanzada…)

* O vento que molesta e enfada a moza (“meteu-s’alva em sanha”) pode interpretarse como metáfora da relación sexual forzada, da agresión (cantiga B 569 de Don Dinís, “Levantou-s’a velida”);