eu

eu
eu

domingo, 27 de abril de 2014

A NOVELA "A NOVA VIDA", DE LOIS TOBÍO

Unha novela no seu legado póstumo 

Coñecíamos o legado do viveirés Lois Tobío Fernández (1906-2003) como político galeguista e republicano, de traxectoria intachábel e xenerosa; como tradutor políglota e exquisito da poesía francesa decadentista e das obras principais dalgúns dos grandes vultos da literatura xermana: Goethe, Rilke, Heinrich Mann, Bertold Brecht...; como investigador humanista e especialista na figura do Conde de Gondomar; como activista cultural, promotor do Seminario de Estudos Galegos, animador da emisión radial “Sempre en Galiza” na Radio Carve uruguaia, asesor e alentador de entidades como o Seminario de Estudos Galegos reconstituído, o IGADI, o Instituto de Estudos Miñoranos, o Seminario de Estudos Terra de Viveiro...

Todos e todas admiramos esas, en tantos sentidos, monumentais Décadas de T.L. que nos regalou preto do final dos seus días facendo unha achega fundamental ao xénero memorialístico dentro da nosa literatura. Mais desde o 2006, en que conmemoramos o primeiro centenario do seu nacemento, coñecemos felizmente máis unha faciana do ricaz poliedro que constitúe a súa traxectoria vital e intelectual.

Con efecto, coidadora celosa dos materiais deixados por Tobío, a súa filla Constanza atopou entre eles a copia mecanografada dun texto inédito do que seu pai nunca lle tiña falado, a diferenza do que acontece co inédito das Elexías de Duino rilkeanas, aínda pendente de publicación, ou mesmo co ensaio Dous embaixadores: Digby e Gondomar, que o de Viveiro deixou pronto para editar e que publicou o Instituto de Estudos Miñoranos, en colaboración co Concello de Gondomar, no 2005, coincidindo co nomeamento de Tobío como Fillo Adoptivo desta vila pontevedresa.

Ese inédito encontrado por Constanza, que apareceu, en palabras súas, “xunto a outras carpetas con documentos antigos, entre salvaconductos, pasaportes e tarxetas de identidade dos anos da guerra”, non é senón unha novela en idioma galego, intitulada A nova vida, que saíu do prelo da man das Edicións do Castro, de Isaac Díaz Pardo, en edición ao coidado de Xosé Ramón Fandiño Veiga, con cuberta de Xosé Vizoso e unha tríade de textos prologais, asinados por Luís Martul Tobío, Carlos Nuevo Cal e a propia Constanza Tobío, respectivamente.

Da confección, da temática e da estilística desta obra imos tratar a seguir, nun percuso que, en derradeira instancia, non quere ser máis que un ameno convite e un humilde acicate para que o/a curioso/a lector/a se mergulle na súa lectura.

Capa da edición da novela de Tobío
Hipóteses sobre o proceso de confección 

Non está datada a copia mecanoscrita conservada da novela tobiana, que consta dun total de 83 páxinas, mais semella claro que a súa elaboración debe corresponder a algún momento anterior ao exilio uruguaio de Tobío (antes de 1940, pois), tal vez mesmo a varios momentos distintos, como deixan entrever o distinto xorne do idioma usado (de sabor máis dialectal ao principio da novela que no seu desenvolvemento posterior) e, entendemos nós, os diversos matices na perspectiva adoptada, que resulta máis sociolóxica ou externa no inicio da novela e máis psicolóxica ou psico-social e interna no resto da obra, entregada a dar conta da evolución e maduración ideolóxica e vital do protagonista, en chave de “romance iniciático” ou “bildungsroman”. 

A novela é retrato máis ou menos disfrazado - de aí os topónimos inventados con base nos reais da comarca viveiresa: a illa Coelleira é “Leporeira”, Portochao é “Portolongo”, o Rego de Sidro pasa a ser “Rego de Chinto”, etc. - dun personaxe concreto, Antón, membro da fidalguía vilega devalante, inserido no seu entorno social e xeográfico, o Viveiro de comezos de século, cos seus trincados e vapores, as súas tabernas mariñeiras, os seus comercios burgueses, os seus traballadores das minas e as súas descargadoras do sal, os seus usureiros e banqueiros enriquecidos, os seus escribas, as súas romaxes e tradicións festivas, etc. Aparecen na obra, por toda a parte, modismos idiomáticos viveireses típicos como golpe, cerolleira, mexamorno, abitar, fuches, me día a gaña, nosoutros, vosoutros, mal racaniño me coma, unha miaxa, naverdá?, no o, darlle ó beo, qués, queste, piola, cocho, carabelo, parrocha, lambereteiro, condanícaro... 

Praia de Covas, Viveiro, a comezos do século XX
Coidamos, en todo o caso, que non ofrece dúbida a relación deste proxecto literario tobiano coa xeira global do “Seminario de Estudos Galegos” e coa tarefa de modernización e difusión das nosas letras impulsada polo galeguismo de pre-guerra. Lémbrese que a partir de 1924 está a funcionar na Coruña a editora “Lar”, da man de Ánxel Casal e Leandro Carré Alvarellos, e resulta que boa parte dos mozos fundadores e colaboradores do citado “Seminario” escreben novelas curtas para ela: Filgueira Valverde publica Os nenos (1925) e O vigairo (1927); Fermín Bouza Brei, as Cabalgadas en Salnés (1925); Xulián Magariños Negreira, compañeiro e amigo de Tobío desde os tempos de bacharel, edita O Kalivera 30 HP (1926) e O filósofo de Tamarica (1926); Felipe Fernández Armesto, futuro compañeiro de Tobío na estadía berlinesa en 1929/30, Xelo o salvaxe (1926); Xoán Xesús González, a novela Ana María (1925), Ánxel Romero Cerdeiriña, O Karma de Farruco Filgueira (1926)....

Tobío debeu de poñerse mans á obra movido polo mesmo espírito e desexo de potenciación das letras galegas, de creación dunha prosa moderna, de procura dun público lector en galego e de propaganda ideolóxica galeguista (e tamén social, en certos aspectos) que animaba aos seus outros compañeiros do “Seminario”. En palabras de Romero Cerdeiriña (1926), quixeron “apañar o noso grauciño prâ formación de un xénero literario que escomenza a dar xurdíos froitos na nosa Patria”.

Que a novela A nova vida ficase probabelmente interrompida na elaboración durante non sabemos canto tempo e que ficase finalmente inédita son circunstancias que teñen doada explicación á luz dos avatares e reviravoltas da traxectoria biográfica do noso autor. Como anota o prologuista de A nova vida Nuevo Cal, (con ideas das que o fixemos nós propios partícipe previamente, aínda que logo non tivo nin a delicadeza nin a honestidade intelectual de sinalalo, madia leva), numerosos trazos desta novela respostan claramente ao espírito que animou e caracterizou, en liñas xerais, a colección de novelas de “Lar”, dentro da xeira de modernización e popularización da narrativa galega emprendida neses anos polo galeguismo.

En primeiro lugar, a localización basicamente vilega e urbana (o Viveiro de comezos do século XX, nos primeiros compases; logo, algunhas vilas e cidades galegas: Vilalba, Lugo, Santiago, Vigo; finalmente, os camarotes e cubertas dun barco transatlántico alemán e o porto da Habana, avistado). Resulta este un trazo escollido na altura por moitos autores non só por cuestións de familiaridade ou identificación biográfica con ese espazo concreto, senón como estratexia para romper co excesivo predominio ruralista na literatura feita en galego e como recurso para a captación do público de clase media.

A fins semellantes, relacionados coa propaganda do idioma como vehículo culto e digno, resposta a introdución de personaxes de clases medias e altas como protagonistas, expresándose en galego, na liña do que fixera xa anos antes Cabanillas na peza de teatro A man de Santiña (1919).

Tamén se explica na perspectiva apuntada a presenza de determinados motivos e temáticas, novidosas nas letras galegas do seu tempo, entre as que debemos sinalar estas catro:

* a da decadencia da fidalguía e a denuncia da hexemonía na sociedade galega dunha burguesía de orixe foránea, que xa está en Pantelas, home libre (1925), de Otero Pedraio e que será logo tratada por este en obras posteriores como Os camiños da vida e O mesón dos ermos, por Castelao en moita da súa obra caricaturística e nalgunhas “cousas” ou por Álvaro de las Casas, un home da xeración do propio Tobío, nas pezas de teatro Matria e Mitin. Na novela que nos ocupa, o protagonista é, precisamente, un “fidalgo fanegueiro”, casado coa filla dunha montañesa metida a rexentadora dunha fonda e dun antigo arrieiro, que se ve obrigado a emigrar cando a sogra lle desbarata o capital herdado;
Álvaro de las Casas, en 1939
* a presenza de certos detalles de humorismo macabro (o protagonista teme cando neno a Estadea; a sogra do protagonista pon unha funeraria como negocio “de rumbo”...), que beben directamente en Do caso que lle aconteceu ó doutor Alveiros (1919), de Risco, en Un ollo de vidro (1922), de Castelao e tal vez tamén en O purgatorio de D. Ramiro (1926), de Otero Pedraio.
* as referencias aos “indianos” e á emigración, realidade marcante na sociedade viveiresa de comezos de século e introducido na literatura teatral polo tamén viveirés Antón Villar Ponte (A patria do labrego, Almas mortas) e na narrativa deses anos por Xosé Lesta Meis (Manecho o da rúa, Estebo...);
* a inclusión da breve historia dos amores enganosos entre ‘Benigno de Pol’ e a sogra do protagonista, ‘Filomena’, prototípica de certa clase de novelas “románticas” ou folletinescas moi lidas na época. No propio texto (cap. 10) encontramos unha referencia a este tipo de novelas, que son lidas na casa do protagonista con certa deleitación.

UNHA ANÁLISE DA NOVELA

Argumento

Antón, un fidalgo vilego orfo de pai desde moi cedo, de infancia triste e carácter pusilánime, soña co suicidio como forma de liberarse da vida que leva, profundamente insatisfactoria. A súa sogra e a súa muller, que asoballan nel, malgastan o capital familiar montando un negocio ruinoso (unha funeraria) e hipotecando a casa, o que forza a Antón, aconsellado polo escribán Don Lorenzo, a emprender o camiño da emigración. Despois de viaxar desde Viveiro a Lugo e de pernoctar en Santiago, agarda polo buque en Vigo e é vítima dun calote. Xa na travesía, fai amizade con outros pasaxeiros e, suxeito dunha profunda transformación anímica, amósase disposto a emprender unha nova vida en Cuba momentos antes de desembarcar.

Estrutura e punto de vista

A novela presenta un narrador heterodiexético e omnisciente, que relata a peripecia do noso protagonista en terceira persoa, facéndose eco amiúde dos seus procesos psíquicos, pensamentos e inquietudes. Predomina claramente a narración propiamente dita sobre o diálogo, amiúde cortado en padróns costumistas e que serve de escaparate, sobre todo no tramo inicial da obra, da fala popular viveiresa, que Tobío recrea con mestría.

A nova vida componse de 26 unidades narrativas ou “capítulos”, numerados e sen título. O personaxe ‘Antón’ actúa de fío condutor ou enlace de todos os capítulos na novela, con dúas únicas excepcións: o once e o doce están protagonizados pola sogra, ‘Filomena’.

Despois dun capítulo inicial en que se nos presenta ao protagonista deitado na cama matinando no seu suicido, o narrador engarza tres capítulos de carácter retrospectivo, que serven para coñecermos os antecedentes e circunstancias do personaxe: a súa infancia triste, a súa crianza señoritinga e rodeada de mulleres, a súa falta de integración cos outros nenos, o seu carácter pusilánime e apoucado, o seu matrimonio inconscientemente asumido, a pésima relación coa súa sogra e muller, que o asoballan e o humillan acotío...

A partir do capítulo quinto retómase o instante en que ‘Antón’ matina no suicidio e xa acción non ofrecerá máis analepses, agás en determinados momentos puntuais, case sempre como aclaracións ao pasado dalgunha personaxe secundaria que se cruza no camiño do protagonista.

Avanzaremos así desde o momento en que Antón toma a decisión de suicidarse, o que lle dá forzas para se enfrontar á súa sogra e abrir un certo espazo de dignidade e liberdade na súa vida (“quero vivir coma un home e non coma un neno ou un miñaxoia”), ata o momento en que arriba á Habana, aonde chega como emigrante despois de constatar que o patrimonio pecuniario e rendista da familia fora estragado. Polo medio, asistimos ao encontro de ‘Antón’ con diversos personaxes e lugares, que o van madurecendo como persoa e que lle abren novas expectativas para a adquisición dunha nova conciencia de si mesmo, da vida e do mundo.

Personaxes

‘Antón’ é o protagonista principal de A nova vida. A súa peripecia externa amosa numerosas coincidencias coas do propio Tobío, aínda que non así, até onde sabemos, a súa peripecia interna ou psíquica, chave do sentido da obra.

Orfo de pai navegante dese moi cedo e orfo de nai desde os vinte anos, é un fidalgo de bo pasar e escasa cultura, de vinteoito anos de idade, criado entre mulleres (a nai, unha avoa, dúas tías solteiras de carácter frío e moi beatas, unha criada entremetida...). Amosou desde o principio unha saúde feble, un espírito medroso e unha incapacidade para se integrar socialmente e ser aceptado polos outros nenos, pois era, en palabras do propio narrador, “o que menos corría, o que mandaba os croios con menos forza, o que pandaba sempre, o que sempre perdía”.

Unha vez casou con ‘Xoaniña’, sen case decatarse da transcendencia da súa decisión, pasou a estar dominado completamente pola súa sogra ‘Filomena’, que dispuña da casa e do capital sen lle render contas e que insultaba e humillaba nel acotío. Hai, neste senso, certos paralelismos entre o Pedriño de Os dous de sempre de Castelao (1934) e o protagonista de A nova vida no momento de ficar orfo e pasar a convivir con esposa e sogra. Igual que Pedriño acaba por se rebelar contra a sogra e intenta cravarlle un coitelo, o noso protagonista tamén chega un instante en que se ten que facer valer diante da parenta e reivindicar os seus dereitos.

É entón cando se decata de que a sogra, enganada por ‘Benigno de Pol’ malgastou o patrimonio familiar e, aconsellado ao respecto polo notario ‘Don Lorenzo’, decide emprender o camiño da emigración. Despois dunha viaxe ata Vigo e de varios días de espera, en que sofre un timo, embarca con destino a Cuba, desprendéndose ao longo da travesía, grazas ás experiencias acumuladas e á amizade dalgúns pasaxeiros, dos seus últimos temores para enfrontar a nova vida que agora emprende.

‘Filomena’ é a sogra de ‘Antón’. De orixes montañesas, viúva dun tratante metido a taberneiro chamado ‘Celestino’ e propietaria dunha fonda popular, tiña sona na vila de “lurpia e lacazana” e degoiraba medrar socialmente, facer diñeiro e vivir como unha señora. Para conseguir os seus obxectivos non dubidará en empregar o casamento da filla como estratexia de ascenso social, en emprender o negocio ruinoso dunha funeraria de postín e en manter un romance amoroso co usureiro ‘Benigno de Pol’, que se aproveitará da circunstancia e causará o endebedamento e ruína de ‘Antón’. Unha vez que descobre que ela propia foi tamén enganada, amosa un certo arrepentimento, fecha o negocio ruinoso da funeraria, reabre a fonda e facilítalle ao seu xenro o contacto dun seu irmán na Habana. De antagonista pasa, pois, a coadxuvante.

A filla de ‘Filomena’, ‘Xoaniña’, de vinte anos de idade, “nin bonita nin fea”, aparece absolutamente supeditada á nai e constitúe un motivo máis para a profunda insatisfacción vital que experimenta o seu marido antes de se desencadear a súa metamorfose psico-social.

‘Benigno de Pol’, trasunto de Benigno López Muñoz, banqueiro, avogado das silveiras, empresario, promotor-propietario do Heraldo de Vivero e preboste liberal do Viveiro de comezos do século XX, encarna na novela, como anuncia o seu alcume ‘Fol de Veneno’, condutas esencialmente negativas: a usura, o engano, o aproveitamento das feblezas e ignorancias dos máis débiles, a infidelidade amorosa, a hipocrisía, o cinismo... Trátase, ben mirado, dunha pequena “vinganza” literaria do mozo Tobío contra quen tiña feito pública campaña na prensa local, nalgunhas ocasións, contra o mestre Tobío Campos, considerado ‘xermanófilo’...

‘Don Miguel de Acevedo’, “señorito da vila”, é o representante dun mundo en transo de desaparición, o da fidalguía rendista, de vivir luxoso e gosto xa trasnoitado, que considera natural vivir sen traballar e atribúe os males todos da sociedade á burguesía foránea ascendente e aos seus valores.

‘Cándida de Luaces’, esposa dun emigrante fracasado e descendente dun ancarés que chegou á vila, é dona dunha tenda de tecidos. Rebate as ideas de ‘Don Miguel’ sobre a presunta falta de responsabilidade da fidalguía na súa propia decadencia.

‘Rosendo’ o taberneiro, antigo mariñeiro, exemplifica na novela o marido que procura un equilibrio matrimonial exento de afectos e considera que a muller debe estar o máis afastada do home para este ser feliz. Semellante mentalidade, profundamente machista, serve non obstante de provisorio consolo ao protagonista ‘Antón’, pois permítelle constatar que o inferno familiar que padece non é unha experiencia exclusiva súa.

Fronte a ‘Rosendo’ sitúase ‘Andrés o Laraño’, mariñeiro en activo e antigo compañeiro de escola de ‘Antón’, felizmente casado, defensor das mulleres e protagonista, mercé ao seu bo corazón, dalgúns episodios de defensa do desvalido ‘Antón’ na súa infancia.

O notario ‘Don Lorenzo’, probábel trasunto do padriño de Tobío, Lucio Fernández Argüelles (véxase a estampa nas súas Décadas, páxs. 61 e ss.), é un vello amigo da familia do protagonista, honesto e cumpridor, amante da música, da tertulia, dos libros e da natureza. Será el o que clarifique a comprometida situación económica de ‘Antón’ e quen lle sinalará como saída posíbel a emigración transoceánica.

‘Pedro Cornejo’, o caloteiro de orixe castelán, ben traxado e moi locuaz, fecha dalgunha maneira o ciclo de encontros con personaxes que se aproveitan do apouvigamento e candidez de ‘Antón’.

‘Xurxo Lomba’, mozo do Rosal, compañeiro de pensión de ‘Antón’ en Vigo nos días de espera para embarcar cara ás Américas, representa a aparición na vida do protagonista da amizade cordial, da posibilidade de falar sincera e abertamente dos propios problemas e desexos con outro semellante. Tal vez se trate dun trasunto do mozo guardés Xoaquín Sobrino, con quen Tobío preparou as oposicións.

Finalmente, os dous alemáns cos que ‘Antón’ coincide no barco, ‘Hans Schmitt’, que estivera no Brasil traballando en múltiples oficios, e ‘Peter König’, artista circense maltratado pola vida que confía no destino como único factor de sorte e benestar, encaixan tamén nesta perspectiva: saen en defensa de ‘Antón’ cando un garda do barco lle recrimina o ter vomitado en cuberta e dialogan con el sobre a experiencia do emigrante, abríndolle novas perspectivas e confianzas.
 
Homenaxe a Tobío en Viveiro, en 2003.
 
Espazo e tempo 

Sinala Constanza Tobío, con razón, que “boa parte da novela é unha viaxe, unha longa viaxe á vez real e metafórica”. Os capítulos un a quince están ambientados nunha vila do Cantábrico galego, de casas con tellados pizarrentos, presidida polo monte San Roque, situada na desembocadura dun río onde se sitúa o pazo de Piago e o lugar de San Andrés de ‘Portolongo’ (=Portochao) e encravada, ao mesmo tempo, no fondal dunha ría, desde onde se divisa a illa ‘Leporeira’ (=Coelleira). En síntese, o Viveiro natal do autor.

Nesta primeira parte espacialmente definida, mudan constantemente os escenarios polos que transita o noso protagonista: o seu cuarto; a taberna de ‘Rosendo’; a cociña da casa familiar “grande e vella, de boa cantería, con porta de arco e balcón corrido e, baixo de el, a pedra de armas da familia”; o local da funeraria; o peirao da vila; a tenda de teas de ‘Cándida de Luaces’; o despacho do escribán ‘Don Lorenzo’...

Da man de ‘Filomena’ saímos, así mesmo, ás aforas da vila, onde está situada a mansión de ‘Benigno de Pol’, e paseamos na noite algunhas das súas rúas.

Notas gastronómicas (tarta de parrochas...), alusións a edificios e recantos emblemáticos da vila (Castelo da Ponte, Camiño Vello, peirao con vapores e traiñeiras...), referencias a trazos urbanísticos singulares (rúas empinadas, tellados de lousa), mencións de elementos da menaxe cotiá (sopeira de Sargadelos...) ou citación de costumes inveterados (xira a Portochao en barca, con farois acesos e cantigas ao ar; crianza de porcos que se sacan a pasear pola rúa...), etc., son elementos que reforzan o que de retrato intencionado da vila de Viveiro nos comezos do século XX quixo facer Tobío coa súa obra.

Desde o capítulo dezaseis, a estrutura faise decididamente itinerante e avanza espacialmente a saltos: a partida desde Viveiro e a ascensión pola Gañidoira (cap. 16), a arribada a Vilalba, a viaxe até Lugo e desde alí a Santiago (cap. 17), a chegada a Vigo en tren desde a estación de Cornes (cap. 18), a estadía nunha pensión olívica (caps. 18 a 21), o embarque no paquebote (cap. 22), a travesía (caps. 23 a 25) e, finalmente, a arribada ao porto da Habana (cap. 26).

Chama a atención o feito de que nos primeiros capítulos da novela os espazos aparezan nominalmente disfrazados (a illa Coelleira é ‘Leporeira’, Portochao é ‘Portolongo’, o Rego de Sidro pasa a ser ‘Rego de Chinto’, Naín é ‘Naíño’, Altamira é Miradouta’, etc.), ao contrario do que acontece nos capítulos finais, en que os espazos reciben as mesmas denominacións da realidade: Vilalba, Santiago, Vigo e A Habana.

Panorámica de Portochao, no río Landrove
Interesa, por outra banda, a coloración simbólica con que cada espazo se presenta nesta novela. O Viveiro do tramo inicial da obra é o ámbito da inadaptación, o escenario da decadencia, o espazo que, sendo familiar e coñecido, resulta non obstante hostil, porque está hexemonizado polos elementos que causan o inferno do protagonista e aínda outros infernos (o das estibadoras do sal, por exemplo). O Viveiro evocado por ‘Antón’ cando está a piques de embarcar cara a América, porén, é xa unha lembranza saudosa e mesmo agradábel.

As cidades que balizan a súa viaxe cara á nova vida en América teñen tamén o seu valor alén do referencial: Lugo é o espertar ao interese polo mundo variado das cidades; Santiago, a cidade espiritual, misteriosa e solemne, que conmove ao que a visita e garda as esencias da nación; Vigo, a cidade moderna, ruidosa e populosa, de enormes edificios e intenso tráfico, latexo dun mundo en constante transformación e aberto a todas as influencias; o ceo azul e limpo de Cuba representa a luminosa esperanza do protagonista ao emprender unha nova existencia...

Interpretación da obra

A nova vida, como se intúe xa desde o propio título, é unha novela de carácter iniciático, un relato sobre a “posibilidade dun renacer” (en expresión de Martul Tobío), sobre a “catarse” liberadora dun individuo que transita desde a angustia sen aparente saída á autoafirmación esperanzada.

Florentino L. Cuevillas
Isto emparenta a novela de Tobío, salvando distancias e matices, coa produción coetánea dun concreto sector da intelligentzia galeguista, empeñado en literaturizar o seu propio proceso de conversión á causa galega ou en reflexionar sobre a tensión entre o compromiso e o diletantismo: Otero Pedraio e o seu Arredor de si; Risco e o seu ensaio Nós, os inadaptados; Cuevillas e o seu “Dos nosos tempos”, Castelao e o seu Os dous de sempre...

A inadaptación, a imposibilidade de harmonizarse co medio é o punto de partida do proceso psico-social que protagoniza ‘Antón’. Sinala Martul Tobío, neste sentido, que á partida “Antón ten moito que ver con eses heroes que manteñen un conflicto sen saída entre os seus anseios ideais, o seu sistema de valores, e as normas da sociedade que na práctica están impedindo a súa integración e a súa realización como individuos”.

O noso protagonista procura saída primeiro na idea da morte, mediante suicidio, o que lle dá forza anímica para reaxir contra o asoballamento que contra el practican muller e sogra, e despois na viaxe migratoria, que lle permite pasar a páxina do seu pasado insatisfactorio e que o dota, ao mesmo tempo, de novas experiencias e contactos, ben con outras persoas, ben con outras realidades xeográficas e sociais, unhas veces positivos (descuberta da grande cidade, amizades novas....) e outras negativos (o calote do anel en Vigo) que, en definitiva, o fan madurar.

Numerosos ingredientes fan deste texto tobiano, asemade, un auténtico retrato sociolóxico dunha vila galega de comezos do século XX, trasunto do Viveiro natal do autor. A nova vida constitúe unha novela en moitos sentidos de “denuncia” ou “social”. Expón a realidade dunha vila desde a perspectiva dun fidalgo en devalo, que acaba reinterpretando o seu drama persoal e familiar (arrastra unha existencia inane e vive asoballado pola sogra, de orixe foránea, que dilapida o patrimonio en favor dun burgués usureiro) en chave social, responsabilizando á burguesía foránea da inversión de valores que o conduciu á súa situación.

A compaixón e o sentimento de solidariedade que lle produce ao protagonista a contemplación no peirao viveirés dunhas mulleres de extracción popular estibando no sal (cap. 5), por unha banda, e as reflexións do seu amigo alemán Peter sobre as desigualdades sociais (“moito para poucos, pouco para moitos”, resume) cando ambos visitan sen permiso a cuberta e as estancias de primeira clase do transatlántico en que viaxan a América (cap. 25), por outra, constitúen dous instantes da novela en que resulta diáfano este afán de denuncia social ao que aludimos.

Tema de grande relevancia na novela é, igualmente, o da emigración, ao que concorren tanto a presenza dos indianos (no cap. 4, Filomena intenta ofrecer os seus servizos funerarios á familia dun indiano rico, sen éxito; o marido de ‘Cándida de Luaces’, cóntasenos no capítulo 9, fracasou en América e agora sobrevive levando libros de contabilidade de varios negocios industriais, en mas de armadores e burgueses) como a visión de América como Eldorado, saída e remedio acaído aos males do protagonista.

Xa cando ‘Antón’ fantasea con emprender unha longa viaxe diante do taberneiro ‘Rosendo’ (cap. 6), este interpreta erroneamente que se trata da emigración ás Américas. ‘Don Lorenzo’ logra convencer a ‘Antón’ de que o camiño ao Novo Continente é a solución á súa situación económica (capítulo 13) porque, son palabras súas, “alí hai empregos a eito, podes traballar en calquer cousa inda que non seipas moito, gañas diñeiro a moreas, poderás axudar á familia”. Un auténtico Eldorado, pois, que o lector avisado non pode acreditar como tal porque xa no capítulo noveno tivo noticia do fracaso nesas terras do marido de ‘Cándida de Luaces’. Mais para o protagonista, a xeira migratoria non ten senón atractivos: contará coa axuda prometida do irmán de Filomena emigrado na Habana (capítulo 14) e imaxina o engado de Cuba (anacos de guajiras, sons e rumbas; froitas de nomes doces e brandos, hamacas á sombra das palmeiras, andares ondeantes das mulatas....), a partir dos recendos dunha caixa de puros que usaba a súa nai para gardar os fíos e botóns (capítulo 15). As advertencias do caloteiro ‘Pedro Cornejo’ sobre América (“aquelo xa non é o que era, xa non é un paradiso”) caen tras o engano a que somete a ‘Antón’, loxicamente, en saco roto.

Na mesma perspectiva de interpretar A nova vida como unha novela “de ideas” hai que situar o debate que manteñen nun dos capítulos da obra os personaxes de ‘Don Miguel de Acevedo’ e ‘Cándida de Luaces’ sobre as causas e a etioloxía do devalo fidalgo na vila. Mentres o primeiro, fidalgo el propio, atribúe o fenómeno “a estas xentes de afora que viñeron eiquí dalgún tempo a esta parte”, auténticas “sambesugas” que el propio identifica como “arrieiros, coireiros vascos e salazoneiros cataláns”, enriquecidos e elevados socialmente a base de practicar a usura e o matrimonio de comenencia, a segunda sitúa na propia preguiza e indolencia da fidalguía a causa derradeira da súa prostración.

Tamén merecente dunha lectura en chave sociolóxica é o papel e presenza das mulleres nesta novela, que non por acaso aparece complementado no propio texto cun debate entre os propios personaxes de ‘Rosendo’, o taberneiro, e o mariñeiro ‘Andrés de Laraño’.

Lois Tobío e eu, en Xunqueira (Viveiro) no verao de 1987.
Finalmente, convén non perder de vista que A nova vida amosa moitas peripecias, anécdotas e personaxes recollidas posteriormente nas Décadas de T.L., o que nos indica o alto grao de autobiografismo e de memoria familiar e persoal deitado nesta obra. 

Sen pretendermos ser exhaustivos sinalemos que a anécdota da fidalga Carlota de ‘Pardomonte’ (=Pardo Vaamonde), bisavoa por parte de mai de Tobío, botando do banco da misa a un mercador de orixe vasca, está contada nas Décadas (p. 11); que nenos que xogan na ribeira viveiresa tapando pudicamente coa man as súas partes, descritos no capítulo 9 da novela, son evocados tamén no texto “Unha fonte”, editado nun número conmemorativo da revista Ronsel de Lugo; que como o ‘Antón’ fidalgo que asistiu á escola infantil con nenos de familias mariñeiras como ‘O Laraño’, Tobío tamén compartiu pupitre con nenos desa orixe social (Décadas, páx. 14); que as referencias aos circos ambulantes que visitan a vila de Viveiro na infancia do protagonista (páx. 76 da novela) están tamén nas Décadas (p. 34); que a ordenación de papelada que ‘Filomena’ emprende na novela (páx. 40) cando quere coñecer a verdadeira situación financeira familiar, ben pode ser trasunto da traballosa ordenación de papeis no Arquivo Municipal de Viveiro feita por Casariego e Tobío, para desgusto do entón cronista da vila, Jesús Noya (Décadas, páxs. 147-148); que a xira a Portolongo (=Portochao), que se cita na páxina 22 do mecanoscrito da novela, aparece evocada por Tobío nas Décadas, en moi parecidos termos (páx. 48); que a tenda de teas que aparece na novela (páx. 25), propiedade de ‘Cándida de Luaces’, ben pode ser a que tiña unha tía de Tobío, Matilde, na Praza Maior (Décadas, p. 22), co nome de “La Elegancia”; que o despacho de notario que se describe na novela cando ‘Antón’ e ‘Filomena’ acoden onda ‘Don Lorenzo’ para clarificaren a situación pecuniaria ten moitas semellanzas co despacho do padriño de Tobío, Lucio Fernández Argüelles, descrito nas Décadas (páx. 62); que a peripecia como emigrante do marido de ‘Cándida’ na novela ten moitos puntos de unión coa que pasou na realidade un tío de Tobío, Manolo, como se relata nas Décadas (páx. 115); que as afeccións que presenta o notario ‘D. Lorenzo’ (páx. 44 da novela), ler, andar polo campo, navegar e asistir á tertulia, son as mesmas que manifesta Tobío de si propio en moitos parágrafos das Décadas; que a viaxe desde Viveiro a Santiago do protagonista, que aparece na novela nas páxs. 54-57 é mallada en moitos aspectos á que conta Tobío nas Décadas (páx. 77), evocando o instante en que con tan só dez anos de idade abandonou a cidade do Landrove para se instalar coa familia na cidade do Apóstolo; que a hospedaxe do protagonista ‘Antón’ en Santiago (p. 57) está na mesma rúa en que viviu a familia de Tobío, a Fonte de San Antonio nº 6, ben preto da Praza de Mazarelos; que a sensación de contraste que experimenta o protagonista, a respecto do Viveiro nativo, vendo as novas paisaxes galegas polas que anda agora (p. 60 da novela: “decatábase ben da difrenza antre estas terras vizosas, sorridente e as súas do norde, da banda do Cantábrico, bravas e duras”) tamén está recollida nas Décadas (p. 105) ao establecer contraste entre as terras de Brión-Amaía e o Viveiro natal; que a chegada a Vigo, o ambiente da cidade olívica e o mísero hotel de emigrantes en que se hospeda ‘Antón’ (páxs. 60 e ss. da novela) están recollidos nas Décadas (p. 211), con motivo da viaxe do propio Tobío con destino a Alemaña, en 1929; que a presenza de xudeus polacos no barco en que viaxa ‘Antón’ (páx. 74 da novela), está reflectida no episodio das Décadas (páx. 448) en que Tobío evoca a viaxe cara ao exilio no “Queen Mary”, en camarote de terceira, con destino a New York (Marzo de 1939); que a amizade con dous mozos alemáns que retornaban a América no mesmo barco que o noso protagonista na novela (p. 75), está reflectida autobiograficamente por Tobío nas Décadas (p. 212); que o feito de colárense ‘Antón’ e ‘Peter’ desde a cuberta de 3ª aos camarotes de 1ª no barco (páx. 80 do mecanoscrito) é o que fixo precisamente Tobío na súa primeira viaxe a Alemaña, cando o paquebote estaba chegando a Cuxhaven (Décadas, páxs. 212-213); e así ad infinitum...

É posíbel, daquela, establecer toda unha serie de paralelismos entre a materia narrada na novela mecanoscrita e o contido memorialístico das Décadas e isto, ademais de axudar á interpretación e comprensión da obra e de clarificar as fontes de inspiración do Tobío narrador, ofrece tamén, pensamos, algunha pista sobre a razón última que manexou o noso querido mestre para deixar no ineditismo A nova vida. Debeu de considerar que boa parte da materia que daba xeito á súa novela fora xa convenientemente transvasada ao volume memorialístico, mais como ambos textos se complementan e enriquecen mutuamente, alegrámonos de que Constanza, con moi bo criterio, non se tivese conformado coa decisión ineditaria do seu pai e nos fixese a todos os amantes das nosas letras, coa axuda editorial do benemérito e chorado Isaac Díaz Pardo, un magnífico, por inesperado, e para sempre gratificante agasallo.

venres, 25 de abril de 2014

REFERENCIAS VIVEIRESAS NUN LIBRO MEMORIALÍSTICO DE MARINO DÓNEGA


De xeito póstumo e para inaugurar unha colección denominada significativamente “Memoria”, a editorial Galaxia publicou en 2003 un volume do intelectual galeguista Marino Dónega Rozas (Huelva, 1916 - A Coruña, 2001) titulado De min pra vós. Lembranza epistolar.
Precedido dun atinado e non por iso menos fermoso limiar do teólogo Andrés Torres Queiruga e plantexado ao lector con fórmulas epistolares, como avanza o seu subtítulo, o libro déixase ler ben e contribúe desde logo a botar algunha luz, desde a persoal e intransferíbel visión e posicionamento do seu autor, é claro, sobre algúns períodos e episodios interesantes da historia do galeguismo do século XX.

Non en van, Marino Dónega foi, após militar nas Mocidades Galeguistas da Coruña durante o período republicano, un dos máis cualificados representantes diso que algúns chaman “xeración Galaxia” e outros “piñeirismo”, quere dicir, o grupo de galeguistas (Ramón Piñeiro, Francisco Fernández del Riego, Ricardo Carballo Calero, Celestino Fernández de la Vega, Domingo García-Sabell...) que resistiu como puido o trebón bélico do 36 e que se lanzou nos difíciles anos 50 a unha potente xeira de corte cultural e galeguizador que tivo na editorial Galaxia o seu buque insignia.

Como é ben sabido, esa xeira, se ben rendiu froitos ben valiosos e indiscutíbeis, tamén non deixou de provocar a insatisfacción do exilio republicano galego, con Castelao á frente (que botou en falta un activismo político clandestino e antifranquista máis decidido) e, ben axiña tamén e por parecidas razóns, das novas xeracións galeguistas (Xosé Manuel Beiras, Méndez Ferrín, etc.), que acabarían rompendo co “culturalismo galaxiano” e retomarían a loita política através do PSG (Partido Socialista Galego, que convén non confundir co posterior PsdeG-PSOE) e da UPG (Unón do Pobo Galego) a comezos dos anos 60.

O volume de Dónega contén algunhas referencias a figuras viveiresas de maior ou menor relevo que tiveron trato con el ou que, nun momento dado e como explicaremos a seguir, chegaron a exercer unha influencia innegábel e afortunada sobre o discorrer da súa vida.



De familia luguesa, Marino Dónega pasou a súa infancia e adolescencia a cabalo entre Valladolid, a aldea de Pías e a cidade de Lugo. En 1928 instalouse na Coruña e nesta cidade, durante os días do fervor republicanista con que se inaugurou a década dos 30, afiliouse ás Mocidades Galeguistas e tratou aos irmáns Villar Ponte. Canda eles acudiu frecuentemente á tertulia do café “Galicia”, na que brillaban figuras como Suárez Picallo ou Luís Seoane, e con eles tamén traballou nas campañas pró-estatutistas. Así o evoca nun dos trechos do seu De min pra vós. Lembranza epistolar:

Chegamos xá á campaña plebiscitaria do Estatuto de autonomía galega do fatídico 36. Ó se iniciar a propaganda política, Luís Seoane, que batera comigo no Cantón –sempre no Cantón- fíxome gabear por un poste da luz para atar no alto do mesmo unha cordiña que, suxeita no outro extremo a un balcón, termaba dunha pancarta de lenzo na que se lía ‘Autonomía, si’. Esta foi a máis arriscada, perigosa e comprometida intervención que tiven durante a campaña. Polo demais, participei nalgúns mítins celebrados en pequenas vilas da provincia. Recordo especialmente un deles no concello de Arteixo, no que participaba en calidade de ‘telonero’. Presentounos o alcalde – en castelán, naturalmente - afirmando que non nos coñecía de nada. Aínda así parecíalle – e dixéranllo - que eramos boas persoas; e xeneroso, pregáballe aos seus conveciños que educada e civicamente nos prestasen a debida atención. Deixándome fóra, as boas persoas eran Xenaro Mariñas, Víctor Casas, Plácido Castro e Ramón Villar Ponte. Xa en vésperas do referendo tamén recordo unha intervención miña nos estudios da entón Radio Coruña EAJ41 (...) Interviña na emisión radiofónica unha manchea de oradores, empregando quince minutos cada un deles. A min cadroume falar ás dez da noite. Precedeume don Manuel Insua, pola Organización Republicana Gallega Autónoma (ORGA), e seguiume Ramón Villar Ponte, polo Partido Galeguista. Eu, claro, polas Mocedades”.

Comentando, así mesmo, o falecemento de Antón Villar Ponte en marzo de 1936, escrebe Dónega:

A emoción e mais o sentimento da cidade fixéronse visibles ó longo das rúas e prazas ó paso dos restos mortais do ilustre patricio, levados camiño do camposanto a ombros de militantes dos diversos partidos políticos integrados na Fronte Popular. E tamén dos rapaces das Mocedades, que fixeramos garda, alternándonos, ó cadaleito depositado en capela ardente nun salón baixo da Casa Consistorial. Xuntáronse no sepelio galeguistas que viñeran de todo o país. Teño presente a don Ramón Otero Pedrayo subido no cemiterio a unha estada dirixindo á multitude presente unha emocionadísima oración fúnebre no medio dun impresionante silencio que só deixaba escoitar ó lonxe un levísimo murmurio deixado polo ir e vir das ondas lonxanas do mar do Orzán naquel serán quedo, trasnparente e azul”.


Antón Villar Ponte, en caricatura de Castelao

A editorial Galaxia, de Vigo, puxo en marcha en 1976 unha colección denominada “Conciencia de Galicia” destinada a acoller as biografías de sobranceiros intelectuais, políticos e escritores galegos. Na contracapa do primeiro volume desta colección, unha biografía de Murguía escrita por Vicente Risco, aparecían un total de vinte e catro nomes, entre eles o de Antón Villar Ponte, como figuras que ían ser obxecto de atención, e na lapela interior desa mesma contracapa anunciábase entre os volumes “de próxima aparición” un adicado ao xornalista viveirés e da autoría, precisamente, de Marino Dónega. Mais, por razóns que ignoramos, esa colección “Conciencia de Galicia” morreu cando ía polo seu sexto volume, despois de pór nos andeis as biografías de Murguía, Curros Enríquez, Florentino López Cuevillas, Eduardo Pondal, Vicente Risco e Alfredo Brañas. O volume sobre Antón Villar Ponte ficou no tinteiro e aquel a quen lle fora encarregada a súa elaboración inseriu no libro De min pra vós. Lembranza epistolar a seguinte explicación, a xeito de desculpa:

Esta lembranza do fundador das Irmandades da Fala e o coñecemento da súa peripecia humana e política, e mesmo da súa obra xornalística e literaria, leváronme a aceptar un encargo que aínda hoxe non cumprín. Refírome á redacción dunha biografía de tan insigne galeguista. Encetei o labor logo de tomar notas e de argallar nos xornais da época, tanto galegos coma cubanos, españois coma portugueses, pero ata o de agora non fun quen de levar adiante o meu compromiso. E, contricto, confésome pecador. Si, pero ¿e o propósito de emenda? Fareino”.

A morte truncou infelizmente esta promesa, pero permítasenos a inmodestia de dicir que, dalgún xeito, fomos nós quen coa nosa tese de doutoramento Antón Villar Ponte. Vida, obra, traxectoria política e pensamento, defendida na Universidade de Compostela no verán de 2002, viñémos pagar, con moitas insuficiencias abofé, esa débeda que non só Dónega, senón todos os galegos adicados á cultura, tiñan, tíñamos, co autor de A patria do labrego.

Volvéndomos ao volume De min pra vós. Lembranza epistolar, cómpre dicir que outros dous viveireses, Alfredo Bermúdez de Castro Rebellón e Néstor Michelena Rebellón, xogaron un papel fundamental cando Marino Dónega se viu envolto na treboada bélica do 36 e quixo salvar a súa vida das ansias sanguiñentas que contra el dirixiron algúns pistoleiros da ‘Falange’.

Na Coruña, a diferenza doutros mozos galeguistas como Xenaro Ruano ou Pedro Galán Calvete, vilmente asasinados, Dónega safou relativamente ben porque as “escuadras del amanecer” procurábano por nome e apelidos trabucados (“Mariano Dorrego Rojas”, en vez de Marino Dónega Rozas). Mais en Lugo, aonde fuxiu cando tivo ocasión, non lle quedou outra que procurar o acobillo dos dous viveireses citados e alistarse axiña na tropa ‘nacional’ para evitar ser ‘paseado”... Así refire o propio Dónega a súa amizade con Bermúdez de Castro e o papel que este e mais Michelena xogaron na súa provisoria ‘salvación’:

Outro compañeiro tamén moi achegado, Alfredo Bermúdez de Castro e Rebellón, era así mesmo un forofo da literatura. E da mesma maneira que [Teodoro] Morgade nos veráns, desde Baio, Bermúdez de Castro, desde Viveiro, correspondíase epistolarmente comigo, en Lugo. Pero do Alfredo non conservo carta ningunha. E ben que o sinto. Porque, creo recordar, viñan escritas nun disparatado galego diferencialista e patriótico. A súa relectura sería hoxe para min unha verdadeira festa. E poida que tamén o fose para o filólogo amigo, profesor doutor García (don Constantino). Pero ó Alfredo débolle un favor impagable: polo simple feito de sermos amigos e ser el fillo do gobernador civil da provincia de Lugo no mes de agosto do 1936 fun quen de me salvar da queima (...)
Na cidade facíame ver, principalmente, en compañía do meu entrañable amigo, compañeiro de bacharelato e fillo do novo gobernador civil da provincia de Lugo, Alfredo Bermúdez de Castro, e dun curmán seu, médico asimilado á brigada de Sanidade Militar, Néstor Michelena Rebellón”.

Unha derradeira referencia viveiresa no libro memorialístico de Marino Dónega atopámola nos parágrafos que dedica a relatar sucintamente o proceso de escolla en 1960 dun novo numerario da Academia Galega, en substitución do falecido Florentino L. Cuevillas.

Nesa ocasión, a candidatura do escritor e xornalista viveirés Francisco Leal Ínsua, apoiada por elementos do sector máis pró-franquista e ideoloxicamente conservador da institución, resultou claramente derrotada pola do intelectual Francisco Fernández del Riego, sostida por un cada vez máis nutrido sector galeguista dentro da entidade. O traballo de captación de votos realizado nesa altura por Sebastián Martínez Risco e polo propio Marino Dónega resultou decisivo e, se ben puidese doernos hoxe como viveireses esta preterición, non cabe senón recoñecer que a índole e os fins da entidade académica acaían moitísimo máis ao escritor lourenzao, auténtica figura clave, desde a editorial Galaxia, a revista Grial ou a Fundación Penzol, por citarmos algúns ámbitos da súa actividade, na cultura galega dos últimos cincuenta anos.

luns, 21 de abril de 2014

DEZ ANOS SEN LOIS TOBÍO




Cumpriuse xa o décimo cabodano do pasamento do intelectual Lois Tobío Fernández (Viveiro, 1906- Madrid, 2003).

Fundador do Seminario de Estudos Galegos, primeiro docente da Universidade compostelá en impartir aulas na lingua de Rosalía, membro destacado do Partido Galeguista e diplomático republicano, despois da guerra civil exiliouse primeiro en Cuba e logo en Montevideo, cidade en que despregou unha intensa actividade: audición radial “Sempre en Galiza”, asesoramento de Castelao para a posta en marcha do “Consello de Galiza”, organización do “Primeiro Congreso da Emigración Galega”, artigos sobre temas de política internacional no xornal El Día, etc.

Máximo especialista na figura do Conde de Gondomar e tradutor exquisito de autores da literatura en alemán como Goethe, Thomas Mann, Herman Hesse, Bertolt Brecht ou Rilke, editou no final da súa vida o volume memorialístico As Décadas de T.L., unanimemente recoñecido xa como un dos mellores libros da literatura galega no seu xénero. Resulta hoxe, desde logo, fonte inesgotábel de lembranzas, retratos e informacións valiosas sobre as múltiplas facetas que despregou en vida, entre as que ocupan non pequeno lugar as referidas dun ou doutro xeito ao Viveiro que coñeceu e amou. Probas intelectuais dese cariño foron os seus traballos de investigación sobre a igrexa de Santa María, o Colexio Insigne e outros asuntos do vivir histórico viveirés, así como os seus artigos no Heraldo, dignos de compoñer algún día, xunto cos de tantos outros fillos ilustres da vila que frecuentaron as planas da prensa periódica, unha brillante escolma do xornalismo nacido ás beiras do Landrove.

Deixou inédita a novela breve A nova vida, que coñeceu publicación finalmente, grazas á súa filla Constanza e ao editor Isaac Díaz Pardo, grande amigo seu, en 2006. Ademais de constituír unha vívida estampa do Viveiro do primeiro terzo do século XX, coa decadencia fidalga e o auxe da burguesía comercial foránea como pano de fondo, transita tamén polo molde do relato de formación ou bildungsroman: o protagonista, Antón, partindo dunha personalidade pusilánime, pasiva e apouvigada (que fai lembrar inevitabelmente a do Pedriño de Os dous de sempre), toma progresivamente as rendas da súa vida e acaba procurando na emigración a Cuba o remedio para a súa crecente inadaptación ao medio social que o rodea.

Por honrar a súa memoria de mestre e amigo e por reivindicar, máis unha vez, os insubornábeis e imperecedeiros valores que encarnou en vida, queremos traer a estas planas o texto da nosa intervención nunhas Xornadas sobre a súa figura celebradas en Viveiro, por iniciativa do Concello, no mes de Novembro de 2006. O libreto que recolleu as intervencións nesas xornadas, ignoro os porqués, apenas foi distribuído, de maneira que as liñas que seguen poden considerarse, na práctica, inéditas.

TOBÍO E VIVEIRO, EN TRES ESTAMPAS

PRIMEIRA ESTAMPA

...da miña vida de neno, que se desenrolou en Viveiro cunha gran riqueza de matices, vivencias, persoas e xogos. Foron dez anos máxicos, cheos de marabilla, coma vivir no paraíso”
Décadas de T.L., páx. 8

Este neno que bebe auga fresca, de delicado celme, na fonte da Area, fillo do mestre santiagués Lois Tobío Campos e da fidalga local Mélida Fernández, aveciñados ambos no antigo convento de San Francisco (que era asemade por aquel entón escola, cadea e xulgado), veu ao mundo axudado, tal vez premonitoriamente, polo médico republicano e librepensador Díaz Freixo e tivo un bateo seica de moito rumbo, vestido con faldróns longuísimos cheos de encaixes e bordados, como afillado que era dun padriño xeneroso (Lucio Fernández Argüelles) que guindou motas ás mancheas aos pícaros que agardaban no adro da igrexa para a rapañota, e como neto de Veiga (Francisco Fernández, daquela xa defunto) e Mamaxón (Encarnación González), con tenda de paquetería, quincalla e roupa feita na Praza, aínda que tamén se daba de beber nela aos mariñeiros bretóns que viñan á lagosta (os pulés).

Nado en 1906, é, no transcurso dos anos que seguen, dos nenos que cantan na Furada dos Asnos, durante a Festa da Árbore, o himno que reza “si Dios lo protege / del rayo y del viento / salud y riqueza dará”; dos que madrugan para presenciar o “Encontro” no Venres Santo e lle dan con entusiasmo ao beo de carracas e martabelas no Oficio de Tebras; dos que van xogando na Praza ao compás do ciclo anual á pabana, ao caño, ás chinas, ao ché, ao pión...; dos que asisten emocionados á “comedia” que traen os artistas circenses da legua á Praza ou ás películas e zarzuelas que poñen no “caixón dos figos”; dos que corren polas calles de Arriba, do Medio e de Abaixo cantando o noso maio e pedindo maiolas, señor capitán; dos que comen con degaro cereixas nunha pucha, peras do fol ás que incharlles logo a pelica, compota de mazá, bacallao na Noiteboa e chocolate da Canteira ou da de Nemesio.

O noso neno escoita amiúde na cociña da casa familiar historias que contan as leiteiras madrugadoras sobre o bandido Toribio ou sobre rapazas botadas a perder, mentres a mai ou a señora Magina preparan, na mellor tradición gastronómica da fidalguía vilega, freixós, pastelós de pito, sopa de navallas, tartas de améndoa ou biscoitos albardados.

Tamén é dos que se disfrazan no Antroido e dos que pelexan contra os de Celeiro no “día das tortillas”, cabo do Hospital de San Lázaro; dos que baixan eufóricos e riseiros polo Landrove en traiñeira, ao atardecer, despois de pasar o día de “Xira” en Portochao, entre carreiras, risas, cantigas, grilandas e faroliños chineses prendidos ao pór-do-sol; dos que comen a sardiñada de cabezudas nas Nogueiras; dos que levan ao pescozo un colar de zonchos por Defuntos e colocan cabazas baleiradas cunha candea dentro, imitando caveiras humanas, durante o Samaín.

Algunhas veces fica estantío mirando como outros nenos que con el van á escola de seu pai, fillos de humildes familias mariñeiras do Barrio da Pescadería, andan a bañarse na praia desnudiños como Deus os trouxo ao mundo e a pobreza os mantén nel. Eses nenos, rillotes que axiña comezan a dura vida do traballo no mar, iníciano na tipoloxía dos barcos e dos peixes e fálanlle de sinais que anuncian a morte, de sereas, da Cova da Doncela e da Santa Compaña.

Outras veces, albisca desde o balcón da súa propia casa, de fermosas varandas de ferro, vapores, traiñeiras e trincados que veñen e van pola ría, buques que se achegan pola Coelleira para cargar o mineral na Silvarosa e mais ringleiras de mulleres coma formigas, estibando o sal con paxes ás costas, no peirao.

Mais tamén goza este neno curioseando na ben dotada biblioteca paterna, na que se inicia ben cedo en Rosalía, Curros e os contos de Calleja, ou, se non, contemplando a flora e a humilde fauna (miñocas, lumachas, caracois, abellas...) do xardín conventual que seu pai coida e mima como bo franciscano e no que instala, ademais, todo un observatorio meteorolóxico, cos seus termómetros, anemómetros, barómetros e barógrafos. E, co bo tempo, bótase a camiñar co pai ata Magazos, ata Landrove, ata Covas, escoitando as súas explicacións sobre Botánica, sobre Historia, sobre Astronomía...

Quere tanto este neno de nove anos recén cumpridos esta vila que o veu nacer, que pasa os derradeiros días antes do traslado familiar a Compostela, por mor de garantirlle estudos á criatura, pasándolle a man, en agarimosa caricia, a todo o que se lle pon por diante: os amigos, as árbores, as casas, os bancos da Praza...

Instalado en Santiago en 1916, botará de menos o mar (“ás veces sentíame como afogado”), o agarimo dos amigos, o acento do noso galego (tan distinto ao compostelán), o xorne “aberto e familiar, sen mixiricos, da xente de Viveiro”. Mais hai que seguir adiante...

SEGUNDA ESTAMPA

Aqueles veráns de Viveiro da miña mocedade
foron nidios e ledos coma un abrente”.
Décadas de T.L., páx. 110
Co bacharelato recén rematado, o mozo Lois muda de escenario para o seu lecer de verán. Após ter pasado varias vacacións anteriores coa súa familia de Brión, cabo do santuario de Santa Minia, nas rosalianas terras de Amaía, escolle agora o seu Viveiro natal, porque, como el mesmo confesa, aquí, pé do Cantábrico, “podía levar unha vida de relación con amigos e rapazas, de festas e excursións, de bailes e flirteos, máis a xeito para os meus dezaseis anos”.

A casa da tía Matilde ou a da avoa Mamaxón serven de campamento-base para este mozo que se baña pola mañá na praia de Covas; que dá longos paseos ás tardes, en panda mixta, pola ponte ata a Misericordia; que sube pola mañanciña ao monte San Roque a tomar o chocolate e a que lle poñan o santo; que xoga á brisca coa súa avoa materna e pasea ata a Fonte da Area polas noites, na fresca; que disputa partidos de tenis con Carlos Cortiñas en Cantarrana e que frecuenta os bailes de “asalto” no Casino para despregar neles, vencendo o seu natural tímido e reservado, as súas habilidades para bailar o fox-trot, o tango, a valse e mesmo algún que outro chotis.

Ademais, o adolescente esperta por primeira vez ao amor e aos seus agridoces encantos da man dunha aprendiz de costureira natural de Xove e non deixa de experimentar tamén, sorprendido, o primeiro roce erótico co corpo feminino mentres está a bailar con outra moza á que evoca “moreniña, femente, riseira e chusrrusqueira”.

Son os seus colegas de lecer nestes veráns na vila do Landrove algúns rapaces de Lugo cuxas familias veranean en Covas, como Segundo Pardo Gil, Enrique Ramos, Ramón Santeiro ou Enrique ‘o da Gran Bretaña’, mais tamén, loxicamente, viveireses como Ramón Villar Ponte, Pepe Casariego (“o máis efusivo e falador”), os irmáns Balbino e Pepe Cerdeiras, Félix González López, Modesto Vilar (que facía con el paveros e inofensivos experimentos de hipnotismo), os irmáns Labarta e Euxenio del Valle, “meu compañeiro de cantarola e parrafeos polo malecón”.

Mais non todo pode ser festa, paseo, baile e flirteo. O formigo da vocación investigadora do estudante Tobío, que funda en Compostela con outros mozos en setembro de 1923 o “Seminario de Estudos Galegos”, fai que aproveite esas semanas viveiresas de estío para pescudar distintas vertentes do ricaz pasado da vila e da súa bisbarra.

Do seu caletre, da súa disciplinada actividade e da consulta rigorosa da documentación existente irán saíndo así traballos como Algunhas moedas castelás atopadas no Valadouro; Proclamación de Felipe II en Viveiro; Do Colexio Seminario de Viveiro; Aportazón ó estudo da historia da pesca da balea nas costa de Galiza; Viveiro no século XVI, A eirexa románica de Santa María de Viveiro e unha nótula no boletín Nós sobre o costume de “poñe-lo santo” na capela de San Roque de Viveiro: “O Santo che dea a Sanidá, / che libre da enfermidá / pol-o poder que Dios ten / da Virxe María, amén. / Cristo viva, Cristo reine, Cristo impere / Cristo che libre de mala morte morir, amén”.

Con intenso amor polo obxecto de estudo escollido, que non é outro que o Viveiro dos seus devanceiros, Tobío dá coa fórmula alquímica que vai definir a súa actitude intelectual de por vida: mergullarse no particular (no viveirés, no galego) para orientarse á procura do universal e retornar logo novamente á raíz, enriquecéndoa con todo o que de fermoso e bo se teña encontrado mundo e culturas adiante.

Esta magnífica xeira investigadora sobre o pasado viveirés, sen parangón ata aquel momento, interrómpese por culpa do egoísmo e a solercia do daquela cronista oficial da vila, o subdiácono e ex-director de El Eco de Vivero Jesús Noya González, excesivamente celoso de que ninguén remexese naquilo que consideraba, con exclusivismo inxustificado, “os seus papeis”, por máis que os tivese no máis lastimoso dos abandonos e desordes. Nas Décadas, Tobío evoca o momento en que, despois de obter o correspondente permiso do alcalde, Xesús Franco, entra con Pepe Casariego por vez primeira no faiado da Casa Consistorial, onde estaba depositado o Arquivo:

[...] o espectáculo que alí atopamos era, en verdade, abraiante. Os papeis amoreábanse no chan, contra as paredes, ou aparecían ciscados por todas partes, esfollados, porcos, desfeitos, cheos de bechos. Poñer un pouco de orde naquela barafunda parecía labor imposible pero non recuamos. Había documentos de moito tipo, non só do concello senón tamén xudiciais, do porto, da alfándega, notariais, todos revoltos. Procuranos buscar e apartar os documentos do concello, principalmente os libros de actas, e descubrimos que nun deles estaba a referencia á construcción da porta da ponte polo ‘mestre de sillería de pedrero’ Pedro Poderoso. Tamén atopamos a carpeta dun pleito con baleeiros vascos que me servirá para facer unha comunicación ao Seminario que ha ser publicada no volume I dos seus Arquivos [...]
O noso traballo seguiu arreo durante varios días pero o Pepe chegou a ter abondo de tanta porcallada, poeira, pulgas e a calor atafegante do verán naquel faiado, e deixou de vir; pero eu continuei aínda por algún tempo. Ao cabo, apartado o que pareceu máis importante, convencín ao alcalde e máis ao secretario de que trasladaran todos aqueles documentos ao primeiro andar e que os gardaran nunha vella e fermosa librería de castiñeiro, tallada, que alí tamén atopara e que podía repararse. E con esto din por rematada a cousa e o alcalde mandaranos despois un oficio agradecendo o noso labor e mesmo prometendo, coma agradecimento, algún presente que nunca chegou a concretarse”.

Os veráns en Viveiro do noso estudante presentan unha faceta máis, ben reveladora do compromiso político democrático, galeguista e republicano de esquerda que vai adquirindo nos anos finais da década dos 20, cando se descompón a ditadura de Primo de Rivera.
Tobío é, efectivamente, un dos mozos que secundan a campaña dos Villar Ponte e doutros sectores democráticos da sociedade viveiresa para “recibir” como se merecía ao preboste ditatorial e ex-deputado liberal nos tempos do turno José Soto Reguera. Este, en viaxe de propaganda durante 1930, tiña protagonizado diversos episodios de corrupción e nepotismo (presidencia do Ateneo, saltos do Alberche...) e aspiraba a revalidar a súa condición de deputado polo distrito nuns eventuais comicios próximos, que finalmente non serían outros que as Municipais que trouxeron a República, en Abril de 1931.

Cando Soto Reguera, aclamado polos seus máis estreitos colaboradores, como o presidente de “Vivero y su Comarca” Taladrid Catá, entrou co seu flamante coche negro na vila, no verán de 1930, atopouse cunha follas voandeiras que parodiaban, satirizándoo con enxeño, a “Marcha Triunfal” de Rubén Darío e mais cunhas pintadas no chan fronte ao Asilo que reproducían unha enorme bulsa de diñeiro, rotulada co nome “Alberche”, acompañada dunha frecha que sinalaba o edificio dos anciáns desamparados...

Durante o período da 2ª República, un remuíño de novas experiencias, traballos, viaxes e compromisos atrapou definitivamente a Lois Tobío Fernández e lanzouno a latitudes profesionais e xeográficas que ficaban moi lonxe, física e sentimentalmente, do seu Viveiro querido.

As derradeiras visitas á vila antes de que estoure a tráxica Guerra Incivil fainas para participar en mitins de propaganda galeguista con Ramón Villar Ponte, para solucionar cuestións burocráticas relacionadas coas súas oposicións a diplomata ou para visitar brevemente á familia. Desde que se fai cargo da legación española na capital búlgara ata que poida pisar novamente Viveiro, han pasar longas tres décadas, coa guerra e o duro exilio político transoceánico por medio.

Durante o conflito armado, a familia Tobío sofre en propia carne o carácter cainita do enfrontamento: uns adheren ao bando golpista de Franco e outros permanecen fieis á legalidade republicana. Para o noso Lois, Viveiro redúcese nese terríbel período aos conveciños que vai atopando na trincheira ou na retagarda e que lle ofrecen noticias soltas, máis ou menos frescas ou resesas, segundo os casos, de como andan as cousas pé do Landrove... En Barcelona, por exemplo, encóntrase na sede que na Diagonal abrira o Partido Galeguista a Xoán Xosé Plá, fillo do farmacéutico viveirés Xosé Plá Zubiri, que lle dá novas da morte do alcalde Balbino Cerdeiras, amigo desde a infancia...

Xa no exilio, en Cuba os tíos Pepe e Xuxo, aínda que pro-franquistas, acollen a Tobío e a Melu, que axiña se reúnen cos irmáns republicanistas Carlos e María (Maruxa) e o seu cuñado Pedro Martul en México, antes de recalaren finalmente no Uruguai, país en que van ser acollidos polo tío Pedro. Nos anos 40 e 50, unha familia de orixes viveiresas garantirá, co seu agarimo e a súa conversa, a ancoraxe emotiva do exiliado Tobío á súa terra natal, por máis que desta non paren de chegar infaustas noticias que falan da desaparición física dos seres máis queridos. Falamos do matrimonio formado por Manolo Vilar, fillo do ‘Americano’ e irmán de Modesto, asasinado polos fascistas, e Maruja Casariego, filla de D. Emilio e irmá de Pepe Casariego, con quen Tobío descarrachara e desempoara tantos documentos do Arquivo Municipal da nosa vila, como xa sabemos: “Estar coeles era coma se me atopara unha miga no meu Viveiro do que falábamos a fartar nas nosas frecuentes xuntanzas”.

TERCEIRA ESTAMPA

Mi padre no dejó de cantar en todo el camino
y pocas veces lo he visto tan feliz”
Constanza Tobío: “Lois, Galicia, aquí y allá”, Homenaxes a Lois Tobío (2001), páx. 77.

...vendo con gozo coma sigue a traballar e loitar
a xente moza na mesma dirección”
Décadas de T.L., páx. 702

Foron algúns viveireses residentes daquela en Madrid os que primeiro saíron a recibir, con discreción e emoción contida na maior parte dos casos, a aquel exiliado que regresaba logo de case tres décadas longas de ausencia, con familia xa formada e crecida, importante posto de traballo na casa farmacéutica Roche, anovadas inquedanzas culturais arredor da figura de Diego Sarmiento de Acuña, Conde de Gondomar, e, o que é máis significativo, coa dignidade intacta.

Pepe Cerdeiras, inspector de Facenda, faralle as veces de conselleiro en asuntos fiscais. Ramón Canosa, maxistrado do ‘Tribunal de Cuentas’, acudirá ao ‘Centro Galego’ de Madrid para escoitar a Tobío conferenciar sobre o Padre Feixóo, darlle unha sentida aperta e tributarlle a seguir un cariñoso artigo de benvida no seu “neto de papel”, o Heraldo de Vivero. Alfonso, irmán de Lois que fixo a guerra forzado no bando contrario ao seu, desprazarase á capital hispana para abrazalo en emocionado reencontro fraterno e ofreceralle a súa casa na Coruña para pasar o primeiro verán galego desde o regreso...

Axiña ha chegar o instante de reencontrase, por fin, co Viveiro deixado atrás desde 1933... En 1965, Tobío, acompañado dos seus, regresa á vila que o veu nacer e, sorprendentemente, non a atopa moi cambiada: aínda non se fixeran as obras que desfigurarían irremisiblemente a beleza da Ría, aínda estaba en pé o vello Casino dos bailes e tertulias de outrora, aínda había feira no solar de Santo Domingos, aínda se vendían zocas no Cantón de Arriba, aínda funcionaba o ‘Hotel Villa Venecia’...

Tobío, que se hospedou no ‘Hotel Dolores’ de Covas, subiu Landrove arriba en bote, ata Portochao, invitado por Matilde López Barreiro, ‘Matilde da Garnacha’; visitou a Remedios Pillado no Pazo de Grallal; charlou con Euxenio del Valle, con Luís Neira, con Ramón Palmeiro e con outros vellos amigos e coñecidos; paseou tamén os claustros de San Francisco, repletos de lembranzas da súa infancia...

Desde este reencontro, Tobío regresará periodicamente a Viveiro, especialmente tras ficar viúvo da súa esposa Melu. Cada mes de agosto, protagonizará unha estadía de varios días, con cuarto no ‘Hotel Orfeo’, xantares no ‘Vivero’, desprazamentos ao Sargadelos de Díaz Pardo, visitas á redacción do ‘Heraldo’, paseos pola contorna e tertulia, moita tertulia, con vellos amigos superviventes dunha época cada vez máis afastada do seu vivir (Luís Neira, Euxenio del Valle, Matilde ‘da Garnacha’, César Michelena Rebellón...) e con novos amigos e discípulos, os “tobiófillos” que di Constanza, que beben, bebemos, entremezclando curiosidade, abraio e admiración, o elixir insubstituíbel da súa proverbial sabedoría; a ambrosía da súa actitude humilde, próxima e cordial; a delicia da súa comprensiva, paciente e atenta escoita; o hidromel da súa experiencia e do seu compromiso de loitador polos ideais da República e Galiza, encarnados tamén en moitos de nós canto máis o escoitábamos.

Asistimos así, espectadores privilexiados, ao traballoso e fecundo nacemento desa monumental obra memorialística intitulada Décadas de T.L., sen parangón nas nosas letras. Compartimos as paseatas de Lois, enfundado nos seus grosos xerseis e tocado coa súa pucha, ata Valdeflores, ata Covas, polo Casco Vello... Bebemos con el dos canos da Fonte que máis amou, el que bebeu de tantas, a da Area, e algunha vez, en perfecto intercambio de “delegacións diplomáticas”, ata degustamos no seu piso madrileño de Bonetero unha fresca cervexa na canícula de Agosto, que nos liberou a Carlos Nuevo e a min propio [daquela aínda éramos amigos] de tanto pó como rapamos na consulta de periódicos vellos na Hemeroteca Municipal.

Outras veces escoitamos xuntos concertos da Banda Municipal na Igrexa de Santa María que lle causaron entusiasmo e emoción, a el que era tan melómano. Acompañámolo a Sargadelos, onde sentaba amigable cátedra na compaña de Isaac, de Ramón Villares, de Neira Vilas... Falamos sentados diante dun refresco na cafetería do ‘Orfeo’ de literatura, de tradución, de arte, de socioloxía, de lingüística (¡ah, aquelas interminábeis discusións paveras con César Michelena Rebellón sobre as “verbas”!) e nos exemplares dos libros que mutuamente nos regalámos estampamos tamén mutuamente palabras de afecto, mensaxes de galeguidade, versos amados por ambos.

No Pazo da Trabe celebramos un día tamén, escoitándoo cantar incansabelmente, feliz entre tanto cariño de imprompta viveiresa, a concesión da súa merecidísima Medalla de Honra. Outro día debullamos na súa compaña, cos meus pais como testemuñas, as páxinas de La Esfera, que tantas ilustracións do seu admirado pintor Manolo Bujados atesouran. Verán tras verán e conversa a conversa fomos madurecendo algúns, co seu asesoramento entusiasta e co seu apoio incondicional, a idea de fundar en Viveiro, a imitación do Seminario que el mesmo impulsara na súa época de estudante, un “Seminario de Estudos Terra de Viveiro” que é hoxe [2006] unha gozosa, plural e activa realidade.

Con Tobío mesmo discutimos, tremenda ousadía de imberbe e paciente lección de sabio, respectivamente, sobre a marcha do mundo, a política galega, a caída do Muro e a desfeita urbanística da nosa vila da man dos que protestaron cando propuxemos o nome do tradutor de Goethe, Rilke e Brecht para un Colexio, porque, disque, iso era “facer política”...

Lois foi, en definitiva, un mestre insubstituíbel, un “terceiro avó” para moitos dos que tivemos o inmenso privilexio de compartir con el unha parte, por mínima que fose, do seu tempo final.

Non sabemos se se coñece a circunstancia de que a primeira fotografía de Lois Tobío Fernández fíxoa, hai agora uns cen anos aproximadamente, o noso bisavó paterno, Xosé Ínsua López, ‘Pepe da Mota’. Por eses escuros e inexplicábeis fíos que vai tecendo o Destino e que tantas veces actuaron no devir biográfico de Lois, agora a nós, bisnetos daquel proverbial ‘armadanzas’ do Viveiro de entre dous séculos, tocounos completar con palabras, neste Ano do Primeiro Centenario [2006], aquel primeiro retrato do autor das Décadas.

Oxalá que a impericia do retratista literario non teña desfigurado nin un ápice a valía, a profundidade, o saber e a exemplar personalidade do modelo, no duplo sentido da palabra, que foi, é e será sempre, para calquera viveirés e calquera galego que se prece, o noso benquerido mestre Lois Tobío Fernández.