VISIÓNS SOBRE PASTOR DÍAZ

                                

Na revista galaico-arxentina Céltiga, concretamente no seu número 65, de 10 de setembro de 1927, e con expresiva dedicatoria ao viveirense Ramón Villar Ponte, seu amigo e correlixionario, publicou o escritor galeguista Ramón Otero Pedraio (1888-1975) o artigo que a seguir reproducimos. Nel, tomando como motivo o estado de relativo abandono do xardín dos claustros de San Francisco e a presenza dunha carta autógrafa de Pastor Díaz nunha parede do despacho do máis novo dos Villar Ponte, o autor de Arredor de si fía un precioso retrato ambiental do Viveiro de entón, cheo de forza evocadora.

UN XARDÍN I-UNHA CARTA

Viveiro, na serán tépeda e bretemosa do vráu, olla morrer saudosamente o Landrove i-acenderse car'a mar a costelación viaxeira das luzes da prata pescantina. Xa non loce no outo, igoal que un seixo, a ermida do S. Roque e soilo s'adiviñan, dend'o malecón urbano, as masas dos piñeirales amigos do monte i-o loiro vagantío da praia. Sentados frente á noite e o río, soñando na fermosura da cidade e nos mil motivos da sua hestoria e do seu esprito, ¿por qué xurde, sin teimalo, sinxelamente, un paralelo entre o xardín i-a carta?

O xardín frorece, pechado no acougo d'un craustro do deixado convento dos Menores. A casa grande, resoante, simpre, acolledora, está destiñada a difrentes servizos adeministrativos, mais pol'as escaleiras, pasillos e salas inda corre aquil aer de homilde legría, de craridade d'esprito e de vida propio dos fillos de S. Francisco ben difrente da solenidade teolóxica e ascética dos mosteiros de S. Bento ou do Císter. As fiestras dos ousos lanzales da eirexe gardan o dibuxo vexetal das fentas que medran nos puzos deixados e nas probes roinas das casas labregas. Ó igoal que seus hirmáns d'Ourense, de Pontevedra, de Lugo, da Cruña, istes ousos franciscanos de Viveiro parescen cantar no seu isolamento unha sinxela cantiga abrileira, com'as que espallaba o Probiño d'Asís pol'os camiños primaverales da Ombría.

Entrando na casa chama por nos o xardín prisioneiro e calado. Non tén fonte nin paxáros, as herbas bravas cobriron o dibuxo dos cadros e das carreiras e criaron c'as follas murchas, os musgos e os auricelos, unha terra grasa, mol, sempre orballada, de cemiterio. Pechado nos muros da pedra monacal o xardín paresce vivir lonxe das primaveiras e dos outonos do mundo. Non sabe ren da gracia do sol no pazo verdeante das algas, nin do agromar das carballeiras, nin do gostoso morrer do río no seio infindo da mar. No xardín a chuvia sempre ten soar de gárgola, o sol pasa aixiña sin enxugarlle o chan, soilo as rayolas do luar procuran garimosamente a sua soedade de largo isolado pol'a pedra, o tempo i-a lembranza. Os xasmís abrazan a pedra aurelada misturados c'as silveiras, as roseiras campan cada sazón mais pequenas e sinxelas sin se ver coidadas por mans de muller, us grosos froitos roxos teiman amostrar na escuridade de follas i-espiñas a sensoal ledicia da carne vexetal, mais apenas s'astreven pois alí está o vello alcipreste com'o derradeiro frade, griseiro i-afiado, comesto pol'o tempo i-as formigas, predicando a ouservancia d'unha regra d'esquecemento e de calado desespero..

A carta está firmada por Pastor Díaz. Ten'a nun cadro, no seu coarto de traballo un dos millores galegos de Galiza. Os libros non collen nos estantes e acugúlan-se, misturados con boletís, cartas, revistas, pol'as mesas e sillas. Sonoros e vellos, conselleiros e loitadores; chegan de todol-os aires do mundo traguendo inquedanzas, abrindo camiños, consoando soedades. As fiestras franquéanme car'a ponte, o río e a campía. Reina no despacho un esprito novo, curioso e criador. E aquila carta de Pastor Díaz pechada pol'o marco, a data e o tempo decorrido, esperta a lembranza do craustro de San Francisco. O día no que un Rusiñol galego pinte os nosos xardís figurará cicais como o mais románteco o do convento de Viveiro. Tamén Pastor Díaz foi o primeiro románteco do dezanove español. Hay contendo [sic, contodo] a difrencia de que namentras o xardín morre guiado pol'o consello do alcipreste monásteco, o esprito do grande poeta chanta [sic, chouta] por riba da ledicia do esquecimento e terá sempre na yalma galega un aberto ronsel.

ANTÓN VILLAR PONTE E O SANTUARIO DE SANTO ANDRÉ DE TEIXIDO

Cadro de Pedro Luzón Sánchez

En 1921, o escritor viveirense Antón Villar Ponte (1881-1936) comentaba no xornal cubano La Correspondencia, de Cienfuegos, a aparición do volume San Andrés de Teixido, do erudito ortegano Federico Maciñeira Pardo (1870-1943). Entre outras cousas, o de Viveiro apuntaba entón o seguinte: 

“En este momento de resurgimiento de los valores de la región gallega, el libro de referencia presta un extraordinario servicio. Porque en él se ofrece de modo cristalino una visión de paganía trasuntada en espiritualidad religiosa al correr de los tiempos, que permite determinar perfectamente las características ancestrales de una raza como la de Galicia, capaz de producir heresiarcas del fuste de Prisciliano. Que en todos los cultos religiosos de la tierra del Noroeste peninsular late un fermento panteísta que dá a aquéllos apariencias heterodoxas. El alma gallega, en lo que tiene de pagana y lírica, surge relevante en el notable libro de Maciñeira”.

Federico Maciñeira

Un lustro despois de escritas as liñas precedentes, o xornalista tivo ocasión de visitar en persoa, acompañado pola súa familia, o célebre santuario que recibe os romeiros cada 8 de Setembro e ao que, segundo a tradición, “vai de morto quen non foi de vivo”. Para realizar esa excursión, feita a lombos dun cabalo, Antón partiu desde a aldea de Susavila (Ortigueira), onde tiñan casa os seus sogros Juan Chao e Carme Maciñeira, pais de Micaela.

Unha vez chegados ao santuario os excursionistas, os sentimentos foron contraditorios, como testemuña a crónica que publicou no diario vigués El Pueblo Gallego (nº 780, 4.8.1926), logo reproducida en revistas da emigración galega en América como a Céltiga bonaerense (outubro de 1926) e a Galicia de Montevideo (maio de 1930), co título de “Una visita a San Andrés de Teixido. El santuario más popular de Galicia”.  

Efectivamente, por unha banda non puido disimular a negativa impresión que recibiu na contemplación do templo (“una de tantas vulgares iglesias”), ergueito no s. XVI, e mais na consideración dos principais elementos deste: “detestables altares churriguerescos con profusión de imágenes del peor gusto”, “un techo de uralita”, etc., coas únicas excepcións dos exvotos e das pinturas murais que ornaban as paredes do edificio e da propia imaxe relicario de San Andrés, “que es lo único de verdadero mérito”. 

Lanchas de Cariño, debuxadas por Vicente Risco

Mais, por outra banda, facendo referencias ao Padre Sarmiento, a Murguía, a Maciñeira, a Alfredo Vicenti e a Benito Vicetto, Antón Villar Ponte tampouco foi quen de deixar de ter presente a importancia histórica ancestral do santuario e a beleza e delicadeza dalgún dos ritos e crenzas a el asociados: beber da Fonte do Santo, tirar nela un cachiño de pan para saber se a peregrinación sería finalmente propicia, apañar herba de namorar, contemplar as “loitas” entre mozos labregos, non matar animal ningún porque transporta a alma de quen non foi a San Andrés de vivo...  

O xornalista, tomando pé no traballo que sobre Teixido tiña publicado Maciñeira, arriba amentado, estabelecía na súa crónica un interesante contraste entre os dous cultos haxiográficos máis populares na Galiza de entón, o do Apóstolo Santiago e o de Santo André, así como entre os seus respectivos santuarios: urbano, terreño, señorial e de importancia histórica, un; popular, marítimo e de importancia etnográfica, outro. 

Ademais, citando concretamente Murguía, Villar Ponte recreaba a popular e antiquísima lenda que explica a orixe do santuario, lenda que amosaría, no seu dicir, a inconfundíbel pegada das supersticións celtas (metempsicose, culto á auga, panteísmo...) na cultura galega popular e tradicional. Como é sabido, segundo ese relato o santo tería chegado por mar a Teixido e, unha vez desembarcado, a súa nave teríase petrificado, converténdose  no penedo coñecido co nome de “Barca de San Andrés”.  

A crónica villarpontina non está exenta de alusións críticas á responsabilidade da Mitra mindoniense no feísmo arquitectónico do templo e mais de irónicas mencións aos suculentos ingresos que a devoción popular deixaba nel... 

Aproximadamente tres anos despois de escrita esta crónica, aínda aludiría novamente o noso autor ao santuario, concretamente comentando no diario El Pueblo Gallego de Vigo (27 de outubro de 1929) e mais na revista galaico-arxentina Céltiga (15 de decembro de 1929), o volume Pelerinaxes I, que saíu do prelo da editora Nós de Ánxel Casal, aínda na Coruña, o 25 de setembro de 1929.

Este, como é ben sabido, describía a romaxe a pé efectuada durante dez días por Ramón Otero Pedraio, Vicente Risco e Xosé Ramón Fernández Oxea (Ben-Cho-Shey) desde Ourense a Santo André de Teixido, facendo escalas en Viana, Monterroso, Palas de Rei, Lugo, Vilalba, As Pontes e Ortigueira. Cómpre dicir que os citados romeiros ourensáns fixeron o derradeiro tramo do seu camiño acompañados por tres ilustres veciños de Cariño: Antón Piñeiro Lago, Francisco M. Pita e o médico Alexandre Carreño. No santuario foron recibidos polo crego Andrés Miragaia, como testemuña a fotografía que ilustra esta entrada, que tomamos da revista Céltiga de Bos Aires (nº 66, 25 de setembro de 1927), onde aparece ilustrando unha colaboración de Ben-Cho-Shey, precisamente.

En opinión de Villar Ponte, cabía cualificar Pelerinaxes I como “libro modelo de enxebreza”, “verdadeiro poema cosmogónico en prosa” e modelo para futuras producións literarias que quixesen recoller fielmente o “ambiente regional”. Pola súa vez, no limiar, Risco definía a obra como "o roteiro d'unha viage a pé, que uns galegos, nin turistas nin deportistas, fixemos cruzando do Sul pr'o Norte caxque toda a terra de Galiza" e sinalaba, ademais, que "endejamais nos encheu a ningún de nós mais pura, mais san nin mais fonda ledicia que n-ises ceibes días de alegre camiñar".