O de Veloi, o
máis vello de moitos irmáns, naceu o 8 de novembro de 1894 e acabaría os seus
días en Bos Aires, no Sanatorio do Centro Galego, o 14 de outubro de 1964, sen
chegar a cumprir os 70 anos.
Comezou a
andar ao mar sendo apenas un rapaz e esa experiencia, chea de dureza mais tamén
madurecedora, deixou unha profunda pegada na súa cosmovisión, como reflicten os
tres relatos que aquí se reproducen. El mesmo encargaríase algunha vez de
subliñar que “eu, que son fillo dun fogar labrego e mariñeiro, teño comido pan
de broa, de oito días, enriba dunha barquiña pescadora”.
En 1912,
pronto a cumprir os 19 anos, emigrou á Arxentina, desempeñando alí moi diversos
traballos, entre eles o de tripulante de barco de cabotaxe entre Montevideo e a
Patagonia. Nun deses traballos botárono por faltar á xornada laboral o 1º de
Maio e nesa simbólica data de reivindicación obreirista apareceu publicado en
1916, nas planas do xornal Adelante, o seu primeiro artigo de prensa
coñecido. Foi logo candidato polo Partido Socialista Internacional a
concelleiro na capital arxentina e a senador pola provincia de San Juan
(1918-1920), se ben en todas as ocasións sen éxito. Tras causar baixa nesa
organización de corte comunista, realizou en 1921 diversas xiras de propaganda
polo país como delegado da Federación Obrera Regional Argentina (FORA) e presidiu
ducias de asembleas de obreiros marítimos. Ao mesmo tempo, colaborou na
redacción de voceiros como Libertad (órgao do sindicato dos
traballadores portuarios) e Última hora e, a partir de 1924, tamén co
xornal La Argentina.
Un ano
despois, da man do seu amigo Eduardo Blanco Amor, pasa a facer parte da
redacción da revista Céltiga, na que publica diversos traballos en
galego e castelán e participa activamente na Federación de Sociedades Galegas.
En 1926 asiste como delegado obreiro en Xenebra (Suíza) á 10ª Conferencia
Internacional do Traballo, organizada pola Liga das Nacións (antecedente da
ONU) e aproveita a viaxe ao continente para regresar momentaneamente a Galiza.
Na Reunión de Artesáns coruñesa dá entón unha conferencia, presentado por Antón
Villar Ponte e fai amizade co editor Ánxel Casal.
De volta a
Bos Aires, ingresa na redacción de La República, mantén sección fixa no Correo
de Galicia e decide afastarse en setembro de 1929, como Blanco Amor, da
dirección literaria da revista Céltiga. En 1931 el e Alonso Ríos veñen a
Galiza como representantes da emigración para participar no proceso estatutario
e ambos son electos deputados ás Cortes Constituíntes da 2ª República, Alonso
Ríos como agrario por Pontevedra e Suárez Picallo na lista da O.R.G.A. pola
provincia da Coruña. Desprega entón unha intensa actividade no hemiciclo, con
máis de sesenta intervencións nos debates e colabora co xornal
galaico-arxentino Galicia. Ao non resultar electo nos comicios de 1933,
aproveita para obter o bacharelato no instituto de Lugo (onde é alumno do
rianxeiro Ramón Martínez López) e facer meteoricamente, grazas á axuda
económica que lle empresta Ánxel Casal, a carreira de Dereito, que rematou en
1935.
En outubro de
1934 foi preso por mor das xornadas revolucionarios de Asturias. Integrouse logo
na Coruña no bufete laboralista de Luís Seoane, atendendo militantes da CNT,
sobre todo. En setembro de 1935 pasou a dirixir en Compostela o semanario
galeguista e de esquerdas Ser, imprentado por Casal. Volveu saír elixido
deputado nas listas da Fronte Popular en febreiro de 1936 e participou de xeito
moi activo nos mitins pro-Estatuto antes do plebiscito de 28 de xuño dese ano.
Ao estoupar a rebelión militar contra a República está en Madrid. Axiña coñece
amargas novas sobre o destino dos seus irmáns Xoán Antón (paseado) e
Eduardo (desaparecido). Segue traballando como deputado, actuando como asesor
xurídico do Comisariado Xeral de Guerra e colaborando coa revista Nova
Galiza. Tamén durante a guerra, bota arredor varios meses na fronte
aragonesa, defendendo como avogado do Corpo Xurídico Militar na localidade de
Caspe máis dun cento de militantes cenetistas que resultaran presos polas tropas
que comandaba o comunista Enrique Líster.
Trasladado a
Barcelona, asistiu á derradeira sesión das Cortes republicanas na localidade
catalá de Figueres e, coa derrota republicana, pasou a Franza. Grazas á axuda
dos emigrantes de Sada en New York, puido embarcar no “Queen Mary” e arribar
aos EE.UU. o 19 de marzo de 1939, deixando atrás para sempre “as augas da miña
fermosa ría de Sada [...] azuis de día e pola noite acesas de ardora”. Deu
conferencias entón en moitos estados norteamericanos para recadar fondos de
axuda aos exiliados. En xullo pasou á República Dominicana, cun posto no xornal
La Nación, mais descontento coa marcha do gobernante Trujillo, marchou
en setembro de 1940 para Chile.
Neste país
colaborou nos xornais La Opinión, La Hora e El Mercurio,
da capital, e mais en El Sur, da cidade de Concepción. Foi neste último
onde publicou a sección “La feria del mundo” e, segundo testemuñou Neira Vilas,
participou en campañas institucionais chilenas para fomentar o consumo de peixe
entre a poboación, dando charlas e conferencias sobre o mar e as súas riquezas.
Non obstante, a medida que pasaron os anos foise isolando, caendo na bebida e
chegou a ter apuros económicos grandes, dos que o sacou unha e outra vez con
infinita xenerosidade o seu amigo Blanco Amor.
Viaxaría
desde Chile a Bos Aires para asistir ao 1º Congreso Galego da Emigración,
celebrado a iniciativa do Consello de Galiza entre o 24 e o 31 de xullo de 1956,
con Lois Tobío como factótum. Presentou nese encontro o relatorio
“Posición e significado espiritual do mutualismo galego na emigración”. Tamén
actuou como orador nun acto de conmemoración do plebiscito estatutario do 28 de
xuño de 1936, organizado por unha Comisión Intersocietaria de entidades galegas
e colaborou co voceiros das Mocedades Galeguistas bonaerenses, Adiante,
que impulsaba entre outros Neira Vilas.
En 1959
asentaría finalmente na capital arxentina. Aínda que escribiu varios artigos,
prologou o libro de Víctor Luís Molinari Itinerario gallego (1958) e
mesmo chegou a dirixir o xornal mensual Lugo, xa non foi quen de
afrontar a confección dun traballo que lle encargaron co título de Castelao
político, que había complementar os volumes, estes si concluídos, Castelao
artista, de Seoane e Castelao escritor, de Blanco Amor. O 14 de
outubro de 1964 morreu e foi enterrado no cemiterio da Chacarita. O 14 de
outubro de 2008 os seus restos retornaron a Sada e repousan hoxe, como foi o
seu desexo, no cemiterio do Fiunchedo.
O contributo
literario e xornalístico á Galiza mariñeira de Suárez Picallo non foi pequeno.
Destaca, desde logo, o seu drama teatral Marola, do que infelizmente non
conservamos o texto, aínda que si glosas aparecidas na prensa sobre o seu
argumento, no que se mesturan estampas da vida mariñeira, enredos sentimentais
que teñen a Marola, a moza protagonista, como eixo e diversos ingredientes de
propaganda política agrarista, galeguista e anti-caciquil, con final feliz. No dicir
dun anónimo redactor da revista Céltiga, probabelmente Blanco Amor, “los
personajes de Marola tienen tanto de humanos como de simbólicos y en
ellos palpita y accionan las ideas nuevas que constituyen la perspectiva
espiritual de la mejor parte de la juventud gallega: la liberación de Galicia
por la exaltación rebelde del sentimiento regional”. Temos asemade noticia sobre
a súa brillante estrea no Teatro Mayo de Bos Aires o 18 de agosto de 1925, con ilustracións
musicais de Exidio Paz Hermo, pola compañía de Concepción Olona. No dicir das
crónicas, o público, “gallego en casi su totalidad, llenaba por completo la
sala del Mayo” e, ao final da representación, esixiu que saíse o autor da peza
para lle tributar “calurosísimas y prolongadas ovaciones”.
Suárez
Picallo escribiu, así mesmo, varios artigos de ambientación mareira (“Lembranza
do Orzán”, “Aturuxos en el mar”, “Emigrantes”, “No cuarto de miña nai”,
“Peixeiro gallego”, “Nosa Señora da Roca”, etc.) e algúns relatos, entre os que
achegamos a esta sección tres. “Remembranza” apareceu orixinariamente na
revista Céltiga de Bos Aires (núm. 12, 25 de xuño de 1925), alternando
nos seus parágrafos o emprego de galego e castelán. “A traxedia de Mangúa”
publicouse un mes despois na mesma revista (núm. 14, 25 de xullo de 1925),
constituíndo segundo se indica na propia dedicatoria o primeiro traballo
escrito en galego polo seu autor. Finalmente, a estampa “A taberna da Trenla”
apareceu no número 151 da revista Galicia do Centro Galego de
Montevideo, en 1929.
Remembranza
A saída das traiñeiras constituía para min un espectáculo deleitante; tanto, que todos os días, ao saír da escola, mentres os meus compañeiros cazaban grilos nos prados veciños ou trababan descomunal batalla de pedradas cos rapaces da outra escola, eu ía silandeiramente presenciar a partida das embarcacións pesqueiras. Nos meus ouvidos soaban como notas de música deliciosa o golpe acompasado dos dez remos, ao chocaren simultaneamente nos toletes, e a choupada monorrítmica das pas, ao se cravaren nas augas azuis da miña ría encantada.
Do meu corazón de neno crente (onde palpitaba xa o sentimento mariñeiro herdado de pais e avós) saía unha fervente oración para os que se afastaban, que era asemade un agoiro de boa sorte.
***
Cumprira os nove anos, aínda poucos para me gañar o pan coa suor da miña fronte. Non obstante, decidírame firmemente a lle comunicar á miña nai a miña vontade de ir ao mar. Certo que era pequeno, pero, non ían Xosé de Sabela, Antón de Souto e Vicente da Fonte, que tiñan a mesma idade ca min? Ese espírito de emulación, que fai que os galegos vaiamos onde vai calquera outro, e que é innato na nosa rexa estirpe celta, deume forzas para o transo.
Para o caso, tomara as miñas medidas. Na compaña de Don Fernando Lourido, andaba o meu amigo Xosé de Sabela, con quen xa eu falara para ver se había sitio.
- E non ha de haber, oh. Xa sabes que c’o tío Fernando sempre hay sitio par’os rapaces. Mañán se queres vir, temol’a posta na playa de Miño. Tirouse o mascato e paréceme que vai haber amorrada.
***
A profecía do meu amigo, que rumbaba xa de entendido na materia, decidiume definitivamente, e esa noite obtiven da miña nai o degoirado permiso, non sen unha tenaz resistencia pola súa parte. Rezaba, probiña!, por un navegante - o meu pai emigrado – e desde esa noite rezaría por dous.
Ao outro día, mentres colocaba a merenda no garrucho - que o mar dá moito apetito – encheume de consellos: - Serás traballador e honrado; serás humilde e ben falado c’as personas maores, non serás envidioso, nin respondón, nin embustero; nin falarás mal dos compañeiros. Serás amigo de todos para que todos sean teus amigos. Sendo un neno, portaraste como un home.
E cando ía saír, despois de lle prometer sinceramente seguir os seus consellos:
- Agarda! – díxome.
Tirou do seu seo un escapulario da Virxe do Carme, patroa de mariñeiros, e despois de o bicar fervorosamente, colocoumo ao pescozo coas súas propias mans. (Preciosísimo relicario, que aínda hoxe, perdidas, ai!, as miñas crenzas infantís, gardo como grato tesouro).
- Que ela, xunto co’as miñas bendiciós, te acompañe, filliño,
E fixo, en ademán de bendicir, o sinal da cruz sobre a miña cabeza, mentres dirixía ao ceo os seus ollos bañados en bágoas e os seus labios musitaban unha oración. Oración de gozo diante do primeiro fillo disposto a contribuír co seu esforzo ao sustento do fogar, e oración de angustia, presentindo - nai galega - ao futuro emigrante que un día partiría para non volver talvez nunca máis.
Baixo a impresión da bendición da miña nai e recordando a profecía da amorrada, cheguei nun santiamén á rambla de don Xosé Pena, que servía de repisa ao pintoresco lugar de Fontán, colgado no ribazo, como se quixese caer ao mar un día de mareira.
***
A María Manuela tiña a bordo a case totalidade da tripulación, sentado cada home na súa bancada cos remos xa armados. Ao instante chegaron os que faltaban e con eles Don Fernando, o capitán da diminuta nave, venerable Decano de aquelas praias, mestre de varias xeracións de bravos mariñeiros, que, discípulos agradecidos, mirábano con cariño filial, o que constituía o seu maior orgullo.
Terminados os derradeiros detalles, ordenou don Fernando a saída co seu lacónico “imos”.
Ao impulso de cinco remos por cada banda, a María Manuela cortaba veloz as augas, aquel día tranquilas, proa á praia de Miño, situada fronte a Fontán, na outra banda da ría.
Mentres os homes que formaban a tripulación remaban rexa e elegantemente, gardando unha absoluta unidade nos seus movementos, don Fernando, sentado á popa, picaba calmudamente, cunha pavorosa sevillana, tabaco para un pito, confiado o remo de goberno a un dos rapaces que sentaban a popa. De cando en cando orientaba ao rapaz-timonel, ordenando:
- Couce -. E logo dun intre: Asimán.
Notando que o número dos cazoleiros – clasificación dos rapaces que pola nosa curta idade non entrabamos na compaña e polo tanto o pagamento do noso traballo ficaba ao arbitrio do patrón; paga en especie denominada cazola, por supoñer que con ela se facía cazolada – aumentara, procurou a cara nova, atopándoa decontado: era a miña.
- É a permeira vez que ves ao mar, rapás? – preguntou.
- É, si señor – respondín.
- E ti de quen es fillo?
- D’o Zoqueiro de Veloy.
- Acórdome coma se fora oxe, da permeira cazola que ganou teu pai. Ganouna conmigo. Dios queira que trayas sorte.
Chegamos a Miño.
Cando a quilla da María Manuela tocou fondo, don Fernando tirou a terra un brazado de “ca”, iniciando a largada, formando co aparello un semicírculo, recollido logo desde a praia pola compaña, dividida en dous grupos, un por cada punta.
Quixo don Fernando terme ao seu lado, non deixándome baixar a terra. Levoume con el á calima - boia indicadora do copo promisor - dende onde orientaba, mediante sinais convidos, dados cos brazos, aos homes que desde terra arrastraban o enorme boliche.
Unha gran batuxada producida na boca do copo estremeceu o vello mariño. Cravou a súa ollada penetrante nas augas en son de angustiosa interrogante e descubriu un bando de sardiñas que, collidas na rede diabólica, axitábanse, presentindo quizais a hora da morte. Don Fernando ergueu entón os dous brazos, pechándoos logo, sinal que traducido á linguaxe pescadora quere dicir: “Duro, rapaces, que hai pan”. Aproximábase a terra a calima e percibiamos xa as exclamacións dos de terra, ao ver o sinal optimista. Afanosos, arfantes, dábanse ánimo mutuamente:
- Duro! Hala, duro!
E os seus corpos, atados ao aparello, tombábanse nun supremo esforzo, dándolle unha velocidade vertixinosa para impedir a fuxida dos peixes.
- Choupa! Choupa n’a gola! – clamaba don Fernando en son de súplica angustiosa, notando que as sardiñas lograban saír da boca do copo.
Dez rapaces, vestidos con traxe de Adán, lanzáronse á auga como frechas, e confundidos os seus corpos cos peixes verdosos, daban tremendas brazadas no lugar indicado por don Fernando, ata que a boca foi pechada polos agoladores.
- Un ben de Dios! – exclamou o mestre, contemplando o copo repleto do exquisito produto.
***
Cargados ata o caurel, lancha, bote e dúas minuetas, regresamos a Fontán, entre cancións mariñeiras e o tocar da buguina, chamando ás pescas á rambla, de onde sairían cargadas, levando ás aldeas máis afastadas o froito da ría bendita, ao berro do pregón característico:
- Sardiña bulindo, quen come... Sardiña!...
Á hora da paga, don Fernando foi pródigo. Encheume o garrucho canto coubo, dicíndome ao mo entregar:
- Has de ter suerte co mar, rapás. Volve cando queiras.
Emocionado, invadido de alegría inenarrable, fitaba eu o garrucho que contiña o froito do meu primeiro traballo. E desexoso de valoralo en moeda contante e soante, dirixinme á primeira pesca que achei a man:
- Véndoche a cazola.
- Douche des reyás.
- É pouco – contestei, poñendo ao lombo a preciosa carga e botando a andar a todo o que me daban as pernas.
Privar eu a miña nai da alegría de comer as primeiras sardiñas que eu lle levara? Herexía que non me tería perdoado en todos os días da miña vida. Logo a satisfacción de repartir entre os veciños o produto da amorrada: un prato á avoíña de arriba; outro á madriña; outro ao tío. E a emoción de miña nai ao dicir orgullosa:
- Tróuxoas o meu fillo. Son as permeiras que gana.
E as bendicións que eu recibiría daquelas boas xentes que eran outros tantos agoiros: “Que Dios lle dea moito ben”, “Que as areas do mar se lle volvan ouro por donde vaia”, “Que a Virxen d-o Carme o teña sempre na sua man, no mar e na terra”.
Pensando nestas escenas, que aos poucos instantes se desenvolvían matematicamente, cheguei ao fogar querido, onde miña nai e os meus irmanciños pequenos agardaban ansiosos. Pousei aos seus pés o garrucho repleto, e ao velo a miña nai abrazoume e bicoume conmovida, diante da miña ofrenda primeira, sincera, tenra, fondamente amorosa. En acción de grazas exclamou:
- Alabado sea Dios!
***
A cea familiar sóubome a gloria divina. Gañáraa eu, co meu esforzo honrado, e iso é moito, para nove anos, Señor!
Aquela noite tiven o soño máis feliz da miña vida. Soñei que un navío moi grande e moi bonito me levaba a afastadas terras encantadas, onde había praias cubertas de pebidas de ouro e pedras preciosas e que, levado da man pola Deusa Fortuna, enchía grandes taleigas; que en buque veloz e marabilloso regresaba ao meu fogar, onde a miña nai agardaba, e que aos seus pés depositaba as taleigas, recibindo de xeonllos a súa bendición.
A traxedia de Mangúa
(narraceón mariñeira)
A miña nai, con tod’o agarimo, adícoll’este meu primeiro traballo escrito na nosa fala; n’a qu’ela me cantaba, abalándome, cando era neno.
***
Como de adoito saiamos toda las traíñas despois de pasar o
domingo n’a casa. Compoñían a nosa, duas menuetas, o bote i-o barco – un
lanchón que armaba doce remos por banda -, que levaba o aparello. Era iste o Armenteiro,
embarcazón a mais xentil e mariñeira coñecida dende Miño á Estaca de Bares, por
Nordeste, e de Morazón a Fisterre, por Vendaval. Era o seu mestre, Mangúa, o
peixeiro mais valente e arrisgado que había n’as Costas Cántabras. Ir con el ó
mar era título de mariñeiro, pois quen mudara de coor á vista d’a morte non
tiña sitio n’a sua compaña. Nunca levara vellos, que n’os instantes de peligro
lembraran a muller i-os fillos. Quería rapaces novos, inconscentes do peligro.
Por iso o noso Mestre tíñase moita fe. E por eso tamén, recollía todo los desafíos
d’as outras embarcazós.
Mangúa botou man ó remo de goberno e siguindo os movementos d’os vintedous remadores, esquerquenábase, mantend’o Armenteiro proa a pena d’a Marola, meta final d’aquela loita, pra non perder nin un chisco d’o esforzo da sua xente.
- Ai d’esta banda! – berraban os de babor pra animar ós seus.
- D’a nosa mais anda! – contestábamos os de estribor.
- Duro, rapaces, que pasamos – animaba o Mestre. I-os nosos lombos, c’o esforzo d’a boga tirada, deitábanse pr’a trás quedando en nivel c’o courel. Os remos bimbiábanse, cand’as páas, cravábanse n’o mar, deixando pol’a popa un rego d’escuma branca e burbulante. Pero as embarcazós todas seguían en ringuleira sin adiantar un pelo unhas d’as outras.
- Agora, rapaces, que pasamos – berrou de novo o Mestre e cando faltaban poucas paladas, a proa do Armenteiro saíu gallarda e xentil desposta a chegar permeiro.
- Pasamos! Pasamos! - cramaron todos i-o proel ergueu o remo anunceando “Posta!”, que quería decir: “Triunfo!”
As tripulaciós d’as outras fixéronll’ó Armenteiro os honores de Rey, ceibando un aturuxo que rachou os aires.
Tomamos refolgo, encetámol’as merendas que nosas nais
puxérannos n’os garruchos, mentras os salseiros que se escachizaban n’a Marola,
mandábannos n’as aás d’o Nordeste gordas pingueiras que refrescaban as nosas
testas suorosas.
***
Os derradeiros frecos d’o día agacháranse detrás d’a Cruña. A farola d’Hércoles refrexaba sobor d’o mar os seus variados coóres. I-o faro d’o “Peiro”, emborcaba en Coitelada lixeiros refachos.
Prencipiab’a escurada. A hora d’o traballo rudo, que repetíamos dende había tres meses, empuñando o remo n’as premeiras sombras d’o asexo e ceibando, ós permeiros albores d’o amanexo. O Nordeste arreciara, despeinando os cabelos d’o mar, feitos argazo.
Mangúa botou sobor d’os hombros o chaquetón d’augas, cobreu a cabeza c’o sueste e cravouse n’a proa, cun pé en cada lado d’a roda, dereito e firme com’un penedo. Xa poderían caer risos, xa podía o Armenteiro dar brincos e rebrincos sobor d’as olas bravas, qu’il non se movería.
C’os seus ollos de mascato cravados n’o ábrego d’a ardentía, escomenzou o ataleo.
- Boga cortada – mandou. I-as paas espetábanse n’o mar c’o mesmo silenzo que se foran coitelos, mainiñamente pra non escorrental’os peixes.
De cando en cando, a voz dos patrós d’as lanchas compañeiras, perguntaban:
- Ves algo, Mangúa? A resposta era a mesma sempre:
- Nada!... Nada!... Seis horas de duro bregar. Non se vía a costa. Pol’a popa, a rás das augas quedaba a Torre d’Hércoles por Vendaval i-o Rieiro por Nordeste. O sono, o traballo i-a desesperanza, rendíannos xa. Algús, durmindo, levaban automaticamente, pol’a forza d’o costume, o compás d’a boga. Perdeuno o meu compañeiro de bancada, i-o guión d’o seu remo tropezou c’o meu dando un bouro.
Debaixo de nós un lóstrego branco, alomeou as augas.
- Un branco!... Un branco! – anunceou Mangúa, tolo de contento.
- Aquí vai!... É sardiña! – repetiron d’a lancha compañeira. O corazón dounos un pulo, ameazando saltársenos d’o peito.
- Boga a Nordeste! Cerca lixeiro! – ordenou Mangúa imperioso. O Nordeste arreciara co’a velocidá de seis risos. O argazo non deixaba facer auga ás paás; pero nós, facendo un supremo esforzo, avantamos. O branco corría car’ó abrente.
- Arrea ahí mesmo! - Un choupo feito n’a i-auga c’as plomadas, anunciou que tocab’o mar o permeiro feixe de aparello. Veloz com’unha frecha, o Armenteiro cercou o branco, atallándolle o paso c’oa inmensa traíña de setenta pés d’outura. Voltou ó punto de paertida, e escomenzou a recoller a rede, halándose, pouco a pouco, pol’o retedor, sostido por tres homes. Os outros repartidos n’as duas puntas, entrabamol’o aparello.
As outras lanchas viñan n’o cerco d’a copeada. Os patrós d’elas tocaban os chífaros e asuaban pra darnos callo. E n’o medio, o peixe, arremuiñábase, poñend’o mar branco, callado de fartura. Xa se vían as calimas i-os boureles, xa íamos botal-as mans afanosas ás golas do cope. N’o argazo, cada vez máis rexzo, os peixes facían gorgola tremante e promisora. Un berro angustioso d’o Mestre, trastallounos o corpo.
- Virxe d’o Carme, estamos enriba d’as pedras!
O afán de ganar fixéranos esquencer c’o vento era cuase huracán. O risón d’o retedor foise a rastra, a sotavento, botándonos sobor dos penedos de Campelo. A morte a un paso! A morte inevitable, desfeitos contr’as rocas! A sua sombra negra, cobríanos xa. O mar, ó esnaquizarse chapuzábanos n’as guedellas.
Mangúa, d’un brinco, foi á tilla e c’un coitelo n’a man, foi a tronzal’o retedor i-as pernas d’a traíña, deixand’o barco ceibe, que, tocando xa a sua barriga n’as pedras dou un queixume. N’un santiamen, armamos dous remos i-arrendamonos como poidemos d’o baixo temibel, deixando engastallado nas pedras o copo anhelado, mentres o branco fuxía pol’a proa, e con el as nosas acariñadas esperanzas.
- Todo perdido!... Perdido! – I-a voz do valente Mangúa, daba n’o oco d’o penedo, voltando ós nosos oídos, com’a se viñera d’o outro mundo.
- Ímonos pra casa! – O Armenteiro, diante, vento en popa, e ó seu remolque, as embarcazós compañeiras, entramos en Fontán, o porto de partida, com’a unha ringuleira de cadaleitos.
N’as nosas casas, esa noite houvo oraciós, por non habernos morto n’os baixos tráxicos.
***
Dend’aquel día Mangúa non voltou ó mar.
De cote vai ó seu Armenteiro, que toquea n’a boya cinco d’o porto; fala con él, e chora. Non tuvo cartos pr’a un novo aparello; e naide lle fía ningún, porque din que está tolo. Debe estar, o coitado, porque n’as noites de tormenta, vai hastra o Cargadoiro. I-alí, c’oas guedellas, xa brancas, axitadas pol-o vento, toca o seu vello chífaro, com’a cando animaba os seus rapaces n´as costas Cántabras. I-os refrexos d’a ardentía, alomeándoo, danll’o aspeuto d’unha aparición d’o Alen...
Come peixe, porque os mariñeiros todos fan sempre un quiñón ó probe compañeiro, a quen lle quedou a razón i-a alma engastallada n’os cachos d’o aparello, n’os baixos de Campelo, aquela noite malfadada...
Estampas mariñeiras. A taberna da Trenla
¡Carnoedo!
Nome
sonoro que trai ao noso pensamento arumes de craro abolengo celta; nome
empoirado no longo camiño dos séculos lonxanos do abó Brigos e da aboa Celt;
nome espetado coma unha cuña de toxo, no vieiro azul que fende o corazón da
Terra dende o Pai Atlántico deica a vella Briganza. ¡Ou benamada ría de Sada
que nasce nas fervenzas remexidas da Marola, pra morrer na festa belidamente
helénica dos Caneiros!
Aldeíña
peixeira debruzada n’un irto ribazo da ría, coma unha fidalga na solaina d’un
vello pazo. Na curvilinda ensenada, dornas e botes, lanchas e minuetas, gamelas
e traineras, facendo acenos de ribeirana xentil, falan d’un pobo que arrinca o
pan de Deus, das entranas inhóspitas do mar.
Enriba
das pedras, as redes de xeito, do bou e da rapeta, do boliche e da trilla,
reciben, pra enxoitarse, os raios lumiosos do sol coma un vello poema cribado
de lus, indicando que alí non chegou a nova sensibilidade peixeira, musicada en
isócronos bruídos de motoras e tarrafas. Na outra aldea, a soma perfumada de
loureiros e sanguiños, a ermida parroquial. Dentro dela Nosa Señora do Carme,
extendendo unha ollada, lumiñosa e maternal, enriba d’un milleiro de ex-votos,
testimuño doutras tantas loitas entr’o mar e os homes.
Polo
abano de carreiros e congostras, á hora do lusco fusco, coma pombas pro pombal,
como abellas d’ouro d’un enxamio, as mulleres dos peixeiros, voltan ao fogar,
coas patelas acuguladas de froitos do agro en troques dos que levaran
acuguladas de froitos da ría!... Troque do mar i-a terra, carne e sangre de
Galicia!... Pan e viño na Eucarestía da Raza! ¡Carnoedo!
No
meio do rueiro aldeán, geocentro d’aquel mundo primitivo, avístase a taberna da
Trenla. N’ela vive inscrita a historia d’aquel núcleo humán, chea de inédito
heroísmo. Casino onde grandes e pequenos, alleos ao conceuto clasista, xogan
nas noites d’invernía, lendo no libro das corenta a mais outa leición de
democracia. Bulsa e banco, despacho e ucha de caudales, alí fanse as partixas
da Compaña peixeira, recibindo cada compañeiro o produto enteiro do seu
traballo; cada un ten aberta unha conta corrente con tanto creto como poida dar
o capital común da tradicional irmandade. Sociedade de mutua axuda, de infinda
solidaridade, sin carta orgánica, sin estatutos, sin outra ley que a ley da
Tradición, alí cobra “o quiñón do náufrago” a viuda a quen o mar deixou sin
compañeiro, e aos cativiños sin pai. Xuntoiro ledicioso nas festas de gardar,
cen parexas dixéronse seu amor, e xurdiron cen fogares onde se cumpriu o outo
mandado de “medrade e multiplicaivos”. Tribunal inapelabel, alí repártese
xusticia, sin estranas intervenciós das hocas leises alleas, sob a guidanza
somentes do mais vello compañeiro, cuia sabidencia, en asuntos de xusticia,
está grabada no espello cristaíño da sua concencia, limpa coma a auga da fonte
parroquial. Xuntorio da fé, ten n’un recuncho unha boeta onde todos botan a súa
parte pra que Ela, Nosa Señora do Carme, teña a festa mais soada da comarca,
con mais foguetes, mais gaiteiros na festa do adral, e con mais devotos na sua
procesión mariñeira, escoltada rendidamente por dornas e botes, lanchas e
minuetas, gamelas e traineras, co choupar monorrítmico dos remos.
¡Taberna
da Trenla, esprito e corazón da aldea mariñeira!
Detrás
do taboleiro, cen “trenlas” exerceron dino e noble matriarcado entr-as xentes
peixeiras. A ollada de todas, paseou sempre por riba do mesmo panorama:
Darredor da tabola común, homes en cuios ollos remansa o azul da ría. Enriba,
concas de viño da terra recendente. Na atmósfera fume, cheiro d’alquitrán e de
maruxía, afogando profecías de temidas mareiras e visiós de afogados. Fora, o
mar pai e verdugo, heredade farturenta, sin marcos nin liñas divisorias,
bruando, o bater en Coitelada a sua sinfoníta de “Eternidade”.
***
¡Taberna
Mariñeira da Trenla! ¡Alma e corazón de Carnoedo! ¡Ucha arumada de tradiciós
mariñeiras de vella Briganza! Fidalga debruzada, coma na solaina d’un vello
pazo, no ribazo irto de Arnela. ¡Deus te garde! Dende unha inmensurable
lonxanía de anos e de leguas, meu esprito vai deica ti e enxoénllase conmovido
pra bicar a cantería da tua porta, que non poden pisar os meus pés.
PUBLICADO NA REVISTA NOVA ARDENTÍA, Nº 15, 2023.
