É habitual referirse á poesía finisecular decimonónica francesa como un dos varios ingredientes que fixeron parte da peculiar, orixinal e moi atinada síntese de elementos estéticos que caracteriza a poesía de Ramón Cabanillas, nomeadamente a dos seus primeiros compases, ao raiar o século XX.
Esa achega de tipo decadentista e simbolista sumaríase ao seu gusto polo Romanticismo serodio alemán (Heine), á asimilación indiscutíbel dos xeitos do Modernismo (Rubén Darío), ao pouso clásico greco-latino (Horacio, Virxilio…) - que o de Fefiñáns adquiriu nas aulas do seminario de San Martiño Pinario en Compostela -, á pegada evidente que nel deixou a constante lectura da tríade sublime do Rexurdimento galego (Rosalía, Pondal, Curros) e, sobre todo a partir da segunda década da vixésima centuria, ao influxo do Saudosismo portugués (Teixeira de Pascoaes, Leonardo Coimbra), sen esquecermos a fonte limpa da poesía folclórica popular galega da que o Poeta da Raza bebeu desde a máis tenra infancia, en contacto co seu medio social cambadés.
Nas liñas que seguen, coa brevidade que impón o espazo limitado da publicación que as acolle amabelmente, tentaremos concretar dous dos ecos que a poesía dun dos máis caracterizados autores da lírica francesa da fin do século XIX, Arthur Rimbaud, tivo nos poemas do autor irmandiño.
Un poeta “maldito”
Jean Nicolás Arthur Rimbaud (1854-1891), escritor moi precoz, foi un estudante superdotado e desde moi novo amosou unha fervente rebeldía: penduraba cartaces nas igrexas da súa vila natal de Charleville (na rexión das Ardenas) co texto “Morra Deus!”, escandalizaba os veciños deixándose o pelo longuísimo, frecuentaba con xactancia e descaro tabernas e prostíbulos… Abandonado por seu pai, Fréderic Rimbaud (militar de profesión) cando contaba tan só sete anos, Arthur padeceu a sobreprotección e, ao mesmo, a rixidez de criterios morais da súa nai, Vitalie, polo que tentou fuxir de casa en repetidas ocasións durante a adolescencia. Un profesor substituto do liceo no que estudaba, Georges Izambard (1848-1931), descóbrelle o engado da poesía e as técnicas da retórica e convértese nun verdadeiro referente para el, sacándoo de máis dun apuro.
En maio de 1870, Rimbaud envía os seus primeiros poemas, cando contaba apenas 16 anos, a un dos principais colaboradores da revista Le Parnasse Contemporain, o escritor Théodore de Banville (1823-1891), quen, así e todo, non llos publica.
En 1871, após varios intentos previos frustrados pola súa nai, Rimbaud instálase por fin en París. Théodore de Banville acólleo na súa casa durante algunhas semanas, mais axiña xorden entre eles serias diferenzas estéticas e persoais, que levan á ruptura da súa relación e ao afastamento do poeta novo das propostas parnasianistas. Foi tamén moi comentado nos círculos da bohemia parisiense o seu violento enfrontamento co fotógrafo Étienne Carjat durante unha borracheira.
A seguir, un Rimbaud que conta tan só 17 anos inicia unha tempestuosa e bohemia relación amorosa co tamén poeta Paul Verlaine (1844-1896), dez anos máis vello ca el e home casado. Esa relación estará salferida de viaxes (Londres, Bruxelas…), de inacabábeis discusións e de “coloques” de alcohol, haxix e láudano. Realmente escandalosa no seu tempo, acabou en traumática separación dous anos despois, após un intento frustrado de asasinato a tiros de Rimbaud por parte dun bébedo e enlouquecido Verlaine, que chegou a ser xulgado e encadeado por tal motivo.
Rimbaud compuxo dúas coleccións de poemas en prosa. Na primeira, Une saisson en l'enfer (Unha tempada no inferno) (1873), en que recrea a súa axitada vida con Verlaine, explica tamén que a dedicación á poesía é unha tarefa que se consegue mediante o “desarranxo de todos os sentidos” (coa axuda do alcol e outras drogas, no seu caso). Tal desarranxo, profundamente antiburgués, causa sufrimento no poeta, mais págalle a pena porque lle permite chegar á perfección, a un estado de “videncia” que conduce ao sublime e ao inefábel. A segunda colección poética intitúlase Les Illuminations (As Iluminacións) (1886) e nela leva o automatismo verbal ao extremo de facer textos que se prestan ás interpretacións máis contraditorias, aínda que cheos de maxia e suxestión.
Aos 21 anos de idade, Rimbaud chegou á conclusión de que o poema perfecto era aquel que non se escribía, polo que abandonou totalmente a escrita e, tras convivir por un breve período en Londres co escritor Germain Nouveau durante 1874, residir algún tempo na cidade alemá de Stuttgart, viaxar por Suíza e Italia, vagabundeou logo por diversos países asiáticos, africanos e do Oriente Próximo, dedicándose ao comercio de armas, marfil, café e ouro (algunhas fontes indican que tamén ao tráfico de escravos, mais disto último non hai total certeza). Residiu así sucesivamente na cidade exipcia de Alexandría (1878), en Chipre, no porto de Adén (Iemen) e, a partir de 1880, en Harar (Abisinia).
En 1891, non obstante, Rimbaud foi repatriado a Francia, xa enfermo dun tumor que lle fixo perder primeiro a perna dereita e padecer logo unha gangrena que acabou provocándolle a morte en Marsella o 10 de novembro dese mesmo ano, cando contaba tan só 37 anos. Atendido nos derradeiros intres pola súa irmá Isabelle, finou sen ter publicado nin un só dos versos que deixara escritos. Sería Paul Verlaine, a pesar de todos os pesares e vencendo a férrea oposición da irmá Isabelle a que se publicasen, quen xuntou, ordenou e editou en 1895 as súas Poésies complètes. Grazas a iso, o autor das Iluminacións recibiu a rendida admiración dos novos poetas, nomeadamente dos da vangarda surrealista (André Breton, Paul Éluard…), converténdose nunha referencia imprescindíbel no catálogo dos grandes poetas universais.
Traxectorias en contraste
Pouco, ben pouco ten de semellante a traxectoria humana e literaria de Rimbaud coa de Ramón Cabanillas, que tan ben nos soubo relatar o queridísimo amigo Luís Rei na súa Crónica de desterros e saudades (2009). Se o escritor francés tivo unha vida curta, aventureira e intensa, o galego viviu un “camiño longo”, con penalidades máis comúns e prosaicas. Mentres Rimbaud ficou case que inédito en vida, o cambadés publicou numerosos volumes, tanto na preguerra como na posguerra franquista, algúns con segundas edicións: No desterro, Vento mareiro, Da Terra asoballada, Na noite estrelecida, A rosa de cen follas, Camiños no tempo, Da miña zanfona, Samos... Fronte ao francés, que causou escándalo e rexeitamento moi xeneralizado en vida por mor do seu comportamento anticonvencional e provocador, propio dun enfant terrible, o de Cambados recibiu aplauso practicamente unánime nunha parte non pequena da súa traxectoria, o que non o librou, porén, de diversos apuros e estreiteces económicas en varios instantes, de complicadas situacións en relación co seu núcleo familiar e da malquerenza dos que non pensaban coma el. Pouco ten a ver a iconoclasta personalidade do francés en materia moral e relixiosa co perfil de Cabanillas, abrazado con vigor á fe relixiosa. E se o autor das Iluminacións tendeu case sempre ao rebelde individualismo, tanto na vida como na poesía (deixemos de banda a súa puntual simpatía coa revolta da Comuna parisiense), o galego mantivo explícitos compromisos cívicos e políticos e puxo a súa lira ao servizo de diversas causas (agrarismo, galeguismo…), converténdose nun poeta “representativo”.
Indiscutíbel é, en todo caso, que Cabanillas foi, ademais de escritor, un lector constante e apaixonado de poesía. Como é ben sabido, publicou en 1955, da man da editora compostelá “Bibliófilos Gallegos”, un volume titulado Versos de alleas terras e de tempos idos. Paráfrases galegas, no que presentou versións moi persoais para a lingua de noso de textos de arredor de corenta poetas de diversas épocas e latitudes que facían parte, digámolo así, da súa “listaxe de favoritos”. O libro aparece estruturado en tres grandes apartados: “Paráfrases do grego”, con textos de Safo, Anacreonte, Mosco, Baquílides e Meleagro; “Paráfrases do latín”, con textos de Marcial, Ovidio, Estacio, Tibulo, Propercio e Fedro e, por último, “Varia”, con textos de poetas en alemán (Heine, Goethe, Schiller, Niembsch e Werfel), en inglés (Byron, Tennyson, Longfellow, Goldsmith, Montgomery, Payne, Leig Hunt, William Jones, Sara H. Adams, John Wesley, Óscar Wilde e Cristina Rosseti), en italiano (Guarini, Carducci, Bértola di Giorgi e Gaspara Stampa) e en francés (Charles Baudelaire, Jean Richepin, Théophile Gautier, Jean Morèas, Joséphin Soulary, Albert Semain e Émile Verhaeren).
Faltan na listaxe chamativamente, como pode comprobarse, os poetas franceses Paul Verlaine e Arthur Rimbaud, a pesar de que, como imos tentar demostrar a seguir para o caso do segundo deles, resultou lectura decisiva para o de Fefiñáns nos seus anos de formación autodidacta e deixou algún eco ou pegada indiscutíbel en, cando menos, dous dos poemas do seu primeiro libro édito, No desterro. Visións gallegas (Habana, 1913). Imaxinamos que a ausencia deses dous “escandalosos” poetas decadentistas franceses nesa persoal escolma do cambadés se debeu á inconveniencia de traelos a colación nun clima de censura e estreiteza moral como era o do nacionalcatolicismo franquista entón dominante. Secomasí, ten máis sentido aínda o traballo de analizar e restituír o verdadeiro influxo estético que eses poetas “malditos” exerceron no seu día sobre o de Fefináns.
De tabernas e raios de sol
O primeiro dos poemas que cómpre traer aquí a colación titúlase “Na taberna”. Fixo parte este soneto, como dixemos, do primeiro poemario de Cabanillas, No desterro. Visións gallegas, se ben cómpre advertir que coñeceu publicidade previamente na revista galaico-cubana Suevia (núm. 6, 17 de marzo de 1912):
Os mozos mariñeiros da fiada
lémbranse rindo alleos de coidados;
cheira a aceite e pemento requeimados
rustido de xurés en caldeirada.
Conta o patrón nun corro a trebonada
do ano setenta, -hestoria de afogados;-
e empuxándose, inando, entran mollados
os homes dunha lancha de enviada.
Pasa de man en man a xerra roiba
de albariño, e namentras cai a choiva
e o vento fai tembrar a casa enteira,
detrás do mostrador crarexa o ceo
nas trenzas de ouro, no mirar sereo,
na surrisa de luz da taberneira.
Repárese agora no poema “Au cabaret-vert. Cinq heures du soir”, de Rimbaud, escrito en 1870 e recollido no volume Poesías completas (Orbis-Fabri, Madrid, 1997), por onde o citamos:
Depuis huit jours, j’avais déchiré mes bottines
Aux cailloux des chemins. J’entrais á Charleroi.
- Au Cabaret Vert-: je demandai des tartines
De beurre et du jambon qui fût à moitié froid.
Bienheureux, j’allongeai les jambes sous la table
Verte: je contemplai les sujets très naïfs
De la tapisserie.- Et ce fut adorable,
Quand la fille aus tétons énormes, aux yeux vifs,
- Celle-là, ce n’est pas un baiser qui l’épeure!-
Rieuse, m’apporta des tartines de beurre,
Du jambon tiède, dans un plat colorié,
- Du jambon rose et blanc parfumé d’une gousse
D’ail – et m’emplit la chope immense, avec sa mousse
Que dorait un rayon de soleil arriéré1.
Son numerosos os elementos comúns a ambos textos. En primeiro lugar, a fórmula sonetística e os versos hendecasílabos empregados en ambos casos, se ben Cabanillas emprega rimas abrazadas onde Rimbaud usa rimas cruzadas. Tamén comparten os dous poemas en cuestión a abundancia de referencias sinestésicas, algunhas odoríficas (no poema de Cabanillas cheira a rustrido, no de Rimbaud a allo…) e outras de carácter ambiental xenérico (humidade e vento fóra fronte ao ambiente cálido do interior da taberna, no texto caballiniano; cansanzo da camiñada de oito horas fronte ao pracer de estricar as pernas por riba da mesa e ter compañía, no de Rimbaud). En sentido semellante funcionan os toques colorísticos: a xerra roiba e as trenzas de ouro, no poema do cambadés, o prato con xamón rosado e branco, no poema do francés. O retrato contrastivo entre o confort no interior tabernario e a hostilidade do mundo exterior (por mal tempo, por traballo ou polo cansazo da camiñada) é común aos dous textos, como tamén o é a pincelada erótica a propósito da beleza e atractivo da moza taberneira, se cadra algo máis tosca en Rimbaud (referencia ao tamaño dos peitos da taberneira e ao seu carácter decidido no trato cos homes - “non é das que se asustan por un bico”-), moito máis recatada (alusión ao “mirar sereo”) en Cabanillas.
Por último, cabe salientar dous “desprazamentos” que o de Cambados introduce no seu texto a respecto do de Rimbaud, que sen dúbida lle serviu de pauta. O primeiro ten a ver co protagonismo exclusivamente individual no poema do francés (o suxeito da enunciación é un camiñante-vagabundo que fai parada na taberna para xantar e repoñer forzas), que se torna colectivo no do cambadés: son os mariñeiros de Fefiñáns (os mozos mariñeiros da fiada, os da lancha de enviada, o vello patrón que conta historias de naufraxio e os que lle fan corro para escoitalo) os protagonistas da poesía2, aínda que no seu final o foco fique posto nos sentimentos particulares do emisor, ata entón confundido como un máis entre os seareiros do local. E o segundo “desprazamento”, aínda máis destacado, está relacionado co raio de sol que ilumina a escena: mentres no poema rimbaudiano o que alumea é a xerra escumante de cervexa, no caballiniano deita a súa luz sobre o sorriso da taberneira.
Natura, amor e pensamento
O segundo e derradeiro poema de Cabanillas que queremos proxectar sobre o fondo da obra do escritor decadentista francés tamén apareceu en No desterro, sen título, e di así:
Bicado polo sol é craro espello
o remanso cinguido de salgueiros.
Cai unha folla, e o cristal crebado
desfaise en brandas ondas que, crecendo,
borran o coadro máxico e enloitan
o brilador espello.
Está como ágoa do remanso, en calma,
o pensamento meu. Fíreo o recordo,
- folla que cai do arbre duns amores, -
da túa imaxe lonxana, e pouco a pouco
vai crecendo, crecendo, como en ondas,
até que o enloita todo!
Repárese agora no poema de Arthur Rimbaud titulado “Sensation”:
Par les soirs bleus d’été, j’irai dans les sentiers,
Picoté par les blés, fouler l’herbe menue:
Rêveur, j’en sentirai la fraîcheur à mes pieds.
Je laisserai le vent baigner ma tête nue.
Je ne parlerai pas, je ne penserai rien:
Mais l’amour infini me montera dans l’âme,
Et j’irai loin, bien loin, comme un bohémien,
Par la Nature, - heureux comme avec une femme3.
Os cuartetos de arte maior de Rimbaud convértense en Cabanillas en sextetos, e as rimas totais do francés derivan en versos pares asonantados no de Cambados, mais hai entre as dúas composicións un innegábel fondo argumental común: o contacto con Natura (a herba miúda, os restroballos, a folla da árbore, o salgueiro, o remanso …) provoca reaccións no espírito do poeta, un estado de concentración case hipnótico (“Je ne parlerai pas, je ne penserai rien”, indícase no texto de Rimbaud; “Está como ágoa do remanso, en calma, o pensamento meu”, dise no de Cabanillas), que, non obstante, resolverase finalmente en sentimentos de índole antitética: en amor, ledicia de vivir e despreocupación nun caso (Rimbaud) e en tristura, loito e desconsolo noutro (Cabanillas).
A xeito de conclusión
Cando falamos de “ecos” de Rimbaud na poesía do cambadés descartamos que a intención de Cabanillas fose facer tradución, versión ou paráfrase dos orixinais do escritor francés. Hai un “diálogo” con eses textos que dá pé á creación dun novo, orixinal e persoal. Ou dito doutro xeito: Cabanillas “fai pé” nos dous poemas de Rimbaud en cuestión, “dálles unha volta”, mais non os copia, nin moito menos os plaxia. Os motivos temáticos e algúns dos recursos estilísticos presentes neles, como a sinestesia, sérvenlle ao de Cambados de estímulo para a creación, mais operando mudanzas e reorganizacións tan relevantes no enfoque, no tratamento, nos personaxes e na substancia do asunto que os poemas resultantes deveñen enteiramente seus, “distintos” aos de Rimbaud.
En todo caso, parece innegábel que tanto “Na taberna” como o poema que comeza “Bicado polo sol é craro espello…” de Cabanillas naceron da impresión e do gozo que a lectura dos textos de Rimbaud espertaron na alma, tan sensíbel, do poeta de Fefiñáns, de maneira que fica corroborada máis unha vez a destacada influenza que a poesía decadentista e simbolista francesa de finais do século XIX exerceu no seu proceso de formación estética4. Fica pendente a tarefa de comprobar e analizar a pegada, adiantemos que para nós máis que evidente tamén, da obra poética de Paul Verlaine no escritor cambadés, mais esa haberá de ser fariña para outra muiñada.
1 Ofrecemos a seguinte paráfrase do poema de Rimbaud na nosa lingua: “Logo de oito días, rompera as miñas botas nas pedras dos camiños. Entrei en Charleroi, na Taberna Verde: pedín rebandas de xamón con manteiga morniñas. Contento, estriquei ben as pernas por debaixo da mesa e contemplei os motivos sinxelos da tapizaría. Foi delicioso cando a moza de enormes tetas e ollos vivos - ela non é das que se asustan por un bico! –, a sorrir, me trouxo as rebandas de xamón con manteiga morna nun prato de cores, - o xamón rosa e branco perfumado cun dente de allo - e me encheu a enorme xerra coa súa escuma, que douraba un serodio raio de sol”.
2 Luís Rei deixou precisa e preciosa información en Ramón Cabanillas: crónica de desterros e saudades (2009: 59-62) sobre os estabelecementos tabernarios que había no Cambados de entre dous séculos: a taberna de Ramón Botana no peirao vello, a de Aniceto, a de Vitorio na Modia (onde o poeta confeccionaba textos para o xornal satírico El Cometa), o local de Serafín de la Peña, o salón-taberna de Laureana, os cafés da fonda de Calixto Pereira e do Casino, a taberna da Segorella e, como non, a taberna do “Potro”, isto é, Antonio Álvarez Vidal, pai de Eudosia Álvarez, a esposa de Ramón Cabanillas.
3 Ofrecemos a seguinte paráfrase galega deste poema de Rimbaud : “Nas tardes azuladas do verán, irei polos camiños pisando restroballos e herbiñas. Soñador, sentirei o seu frescor nos pés e deixarei que o vento bañe a miña cabeza núa. Non falarei, nada pensarei, mais un amor infinito subirá á miña alma, e marcharei lonxe, ben lonxe, como un bohemio, pola Natureza – feliz como con unha muller”.
4 O profesor Ricardo Carvalho Calero, na súa monumental Historia da literatura galega contemporánea (1981, 3ª ed.: 578) entendeu, non obstante, que o vocabulario e a fraseoloxía de “Na taberna” ten máis que ver co Modernismo rubendarista.
PUBLICADO PREVIAMENTE NO SEGUNDO NÚMERO DA REVISTA CENFOLLAS, DE CAMBADOS
