eu

eu
eu

martes, 17 de maio de 2016

Con Manuel María, coas Letras Galegas


Súmome á homenaxe que por toda a nación tributamos hoxe ao Manuel María con estes versos que escribín no triste día do seu pasamento. Constato con certa satisfacción que parte deses versos, que tiñan un aquel de profético, está máis que corroborada e o país enteiro inza coa palabra xusta e fremosa do poeta da Terra Cha.



ADEUS AO MANUEL MARÍA 

                                                                                               9.9.2004


Véñome despedir, Manuel, de ti
(aínda que te sei lembranza inmorredoira,
voz que continuará a falar na historia)
a este Bonaval de labras maxistrais
onde repousan outros galegos rexos
(Rosalía, Brañas, Cabanillas, Castelao, Asorei),
xigantes que, coma ti, inzaron de lume no seu tempo
as palabras de dicir patria, as formas
de declarar a estirpe, os discursos
de reclamar o porvir, os versos
de recobrar a dignidade comunal.

Sobre a lápida que cobre
as cinzas do Cabanillas poeta
repousas hoxe cos labios pechos,
calmo como o Cepelo no verán,
e unha bandeira de noso, luminosa,
ampara o teu sono derradeiro.

¡Saúde sempre, mestre, poeta entre os poetas
e poeta de todos os versos
que cumpriu escreber no noso tempo!

¡Saúde sempre, irmán maior, sementador
de esperanzas e verbas, amador sin par
da Terra que agora se dispón a te acoller,
estremecida e tenra, para a eternidade!

venres, 6 de maio de 2016

As “Escolas do Insiño Galego”: unha experiencia pedagóxica das Irmandades da Fala


Ánxel Casal Gosenxe
Cando se cumpre o primeiro centenario da fundación das Irmandades da Fala, paga a pena revisitarmos a iniciativa desa entidade emblemática que máis directamente incidiu sobre o panorama educativo do seu tempo: a creación das “Escolas do Insiño Galego” na Coruña, en 1923, da man do editor Ánxel Casal.

A marxinación do idioma no sistema educativo

Unha das máis sangrantes realidades ás que se tiveron que enfrontar as Irmandades no seu afán de mellorar Galiza foi a da absoluta discriminación que padecía nesa época a lingua galega en todo o sistema educativo, desde os niveis primarios ata a Universidade. Ausente por completo da docencia e dos materiais de aprendizaxe, ignorado como idioma con pasado e presente literario, reprimido no seu uso espontáneo no ámbito escolar de unha e mil maneiras, ignorado mesmo desde a vertente puramente filolóxica ou como ferramenta didáctica, o galego, que era alcuñado dialecto con evidente afán minusvalorizador, resultaba así un auténtico estigma de atraso, rusticidade, ineducación e/ou pobreza, que a acción constante da escola, segundo prescribían as directrices ministeriais e o pensamento sociolingüístico dominante, claramente uniformistas e asimilistas ambos, debía axudar a extirpar en favor de la lengua nacional, pretensamente moito máis culta, capacitada e útil.

Efectivamente, a difusión masiva de prexuízos diglósicos constituía nesa altura, implícita ou explicitamente, unha das grandes misións do aparello escolar. Denunciono Castelao nunhas coñecidas liñas do cuarto apartado do “Libro Segundo” do seu Sempre en Galiza (1944):
“Prohibíchedes o galego nas escolas para producir no esprito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facéndolles crer que falar galego era falar mal e falar castelán era falar ben”.
 Milleiros de escolinos e escolinas que traían da casa o seu galego como lingua identitaria, familiar e habitual, non só accedían a partir do seu paso polas aulas ao coñecemento máis ou menos amplo do castelán, único idioma oficial, senón que aprendían tamén a conceptuar negativamente o galego (e con el algúns dos seus trazos fonéticos non coincidentes coa prosodia normativa castelá, como a gheada e o seseo). Dese xeito, desde esa nova mentalidade adquirida, unha boa parte deses escolinos acababan converténdose logo nos seus ámbitos de relación en activos axentes da deserción idiomática e da ruptura da transmisión interxeracional, sobre todo se as súas particulares traxectorias individuais ían acompañadas de mudanzas ascendentes na escala social, laboral e económica.

A mesma orientación curricular e idiomática desgaleguizadora, agravada ademais polo enfoque pro-migratorio que desenvolvían nas súas actividades, presentaban boa parte das chamadas “escolas de indianos” promovidas polas Sociedades de Instrución, como denunciaba A Nosa Terra no exemplar de 30 de setembro de 1918:
“Os gallegos emigrados queren, ante todo, que as escolas que eles pagan sejan escolas para emigrantes. Hai escolas destas na nosa terra, na que os rapaciños adeprenden geografía de América e nengunha apenas de España e Galicia; nas que adeprenden mecanografía, mas non cousas agrícolas ou relacionadas con as industrias gallegas”.

A alternativa galeguizadora da escola defendida polas Irmandades

Diante deste panorama, o primeiro labor das Irmandades será, como é lóxico, o da denuncia dos negativos efectos que un sistema educativo así concibido traía consigo nunha sociedade como a galega, que en 1900 tiña nada máis e nada menos que entre un 74'31% e un 67'88% de analfabetismo. As primeiras propostas que desde as Irmandades se lanzan para mudar esta situación, formuladas sobre todo polo psicopedagogo e catedrático de Ética e Dereito no instituto coruñés Xoan Vicente Viqueira, cáseque se limitaban a pedir que non se reprimise o uso espontáneo do galego por parte do alumnado, que o profesorado puidese botar man del como lingua auxiliar nas aulas (aclarando conceptos, sinalando equivalencias co castelán, etc.), que se desen nocións básicas da súa gramática e que se fixese lectura de textos literarios algunha vez.

Pouco a pouco a intensidade da reclamación irmandiña tomará máis alcance, de maneira que se demandará abertamente que se implantase o seu estudo e emprego na docencia xunto co castelán, tanto nas actividades lectivas como nos materiais didácticos. Ademais, como sinala Risco no seu plan de 1921, “un enseño verdadeiramente galego, debe comprender: Xeografía de Galiza, Estoria de Galiza e vidas de galegos ilustres, Língoa e literatura galega, Arte galega, Cencias e disciprinas práuticas (agricultura, endústreas, labores, traballos manuás, etc.), con apricación á nosa Terra”. Para garantir este novo enfoque habería que proceder á capacitación idiomática do futuro profesorado, creando as cátedras correspondentes nas Escolas Normais.

A colección de A Nosa Terra, xa nos seus primeiros tempos, alberga numerosos artigos que plasman este interese das Irmandades por colocar o foco sobre a intolerábel, ademais de didacticamente incomprensíbel, marxinación da lingua e da cultura propias de Galiza nas escolas galegas e sobre as pésimas consecuencias pedagóxicas e sociolóxicas que se derivaban de semellante praxe. Falamos de traballos como “Pol-as Escolas Galegas”, de L. de Sergude, ou sexa, Leandro Carré Alvarellos (25.12.1916); “A Fala no enseño”, de Vitoriano Taibo (5.1.1917); “A nosa escola” (30.8.1917) e “O galego na escola” (30.12.1917), de Xoan V. Viqueira; “Ó castelán pol-o gallego” (30.9.1918), de Santos Vila; do anónimo “As escolas antigallegas” (30.9.1918); da conferencia “Nosos problemas educativos”, do xa citado Viqueira (1918); do artigo “O noso apostolado” (outubro de 1918), de Ortiz Novo; de “O probrema da cultura”, de Aurelio Ribalta (2.5.1919); etc,. Tamén o boletín Nós edita en dúas entregas (nº 6, 20.8.1921 e nº 7, 25.10.1921) o Plan pedagóxico pr'a galeguización d'as escolas elaborado por Risco, por mandato expreso da 3ª Asemblea Nacionalista. Nese plan, o tratamento que debía recibir o idioma sintetízase deste xeito:
“O ideal sería qu'o enseño se dera en lingua galega.
A apelación á nósa fala é indispensable, pol-o menos n-as escolas ruraes, si é qu'o escolante s'ha faguer comprender verdadeiramente dos rapaces.
O menos que se pode pedir é qu'o galego non sexa sistemáticamentes estrañado e botado fora das escolas”.
 Risco indica que “pol-o desprezo da lingua principia o desprezo da Terra y-o desapego a ela” e defende, ademais, o estudo gramatical de galego e do castelán por “comparanza”, para fixar ben os dous códigos (“de maneira qu'os rapaces adeprendan a falar verdadeiro castelau e verdadeiro galego”). Completarían esta entrada do galego na vida escolar a lectura e comentario de textos literarios, en verso e en prosa, “tres veces ou máis á semán”, complementados con breves explicacións de historia da literatura galega, unhas “nociós de gramáteca galega” e, por último, a realización de “exercicios de redaución e composición en língoa galega” por parte do alumnado dos últimos cursos.

Elvira Bao Maceiras
Non fará falta dicir que por parte das autoridades estatais en materia educativa houbo un absoluto silencio e unha total indiferencia diante de semellante listaxe de propostas construtivas que algúns membros das Irmandades tiñan lanzado para un novo tratamento da lingua galega no sistema educativo estatal, formado nesa altura por unhas tres mil escolas públicas no noso país.

O proxecto das Escolas do Insiño Galego

É neste adverso contexto para as demandas de galeguización do ensino que xorde na Coruña, no trascurso dunha xuntanza da Irmandade da Fala local o 8 de xullo de 1923 e a proposta do libreiro e editor Ánxel Casal Gosenxe, respaldada por unanimidade, unha iniciativa pioneira e excepcional: as “Escolas do Insiño Galego”.

Xa a comezos dese ano o boletín da ING Rexurdimento (febreiro de 1923) rompera lanzas a favor da admisión do galego no sistema educativo, traendo a colación as opinións de diversos persoeiros relevantes, como o médico e catedrático Miguel Gil Casares, o abade M. Piñeiro, o mestre Castiñeiras Díaz, o finado Lois Porteiro, etc. e reproducira un artigo de Vitoriano Taibo (marzo de 1923), publicado orixinariamente en 1917 en A Nosa Terra, en que o mestre da Ponte de Mera denunciara a represión que moitos mestres exercían sobre o uso espontáneo do galego por parte dos nenos e nenas e a “salvaxada pedagóxica” que comportaba querer darlles ensino en
“escolas - encol de todo nas das aldeias - onde os escolantes s'empeñan n'enseñaren o castelao pol-o castelao mesmo, os probes cativiños san d'ilas fartos de labazadas e valdeiros de letras; dicindo auja e don Guanito; co galego en bárbaro e o castelao en brutiño”.
 As Bases das Escolas do Insiño Galego publícanse en A Nosa Terra o 5 de agosto de 1923. Contemplan, por puro imperativo legal, que o ensino nelas se fará en idioma español (base 1ª), mais empregando tamén o galego “na letura da nosa literatura peculiar e demais libros didáiticos que se poidan outer, e para algunhas espricaciós de leiciós práiticas”, en clara aplicación das recomendacións plasmadas por Risco no seu Plan pedagóxico de 1921.

As Escolas serían gobernadas por un Consello reitor formado polo Conselleiro 1º da Irmandade da Fala coruñesa (que sería presidente nato), o presidente da Sección de Cultura e Fala desa mesma Irmandade, o Tesoureiro-contador e dous mestres “d-ambos sexos e reconocido galeguismo”, todos con dereito a voz e voto (base 2ª). As Escolas financiaríanse polas achegas de socios protectores, cunha cuota mínima de 2 ptas. mensuais, e polas subvencións que se lle demandarían a entidades galegas da Terra e do estranxeiro (base 3ª), ficando na obriga de facer publicación mensual dos estados de contas en A Nosa Terra (base 5ª).

A Irmandade da Fala facía cesión gratuíta do seu local na praza de María Pita para as actividades das Escolas (base 4ª). Contemplábase, inicialmente, a posta en marcha dunha escola de párvulos (nenos e nenas entre 4 e 7 anos), para máis tarde afrontar a posta en marcha da correspondente escola elemental (base 6ª). Estabelecíase unha ratio máxima de 50 alumnos [sic] para cada escolante (base 7ª) e a total gratuidade, tanto da matrícula como dos materiais escolares (base 8º), con dereito preferente para o alumnado fillo de membros da Irmandade da Fala ou de socios protectores (base 9º). Por último, facíase recaer no Consello reitor a designación dos libros de texto que debían empregarse (base 10ª).

Cabe salientar que o ensino destas “Escolas” foi completamente laico, que contemplou saídas a algunhas localidades e enclaves do contorno xeográfico herculino (Oza, Pontedeume, Betanzos...) e que incluíu a interpretación frecuente de cantigas populares e do himno galego. O alumnado participaba tamén na procesión cívica que organizaba cada ano o Circo de Artesáns ata o cemiterio coruñés, para honrar a memoria de Curros Enríquez. Na presentación destas bases, A Nosa Terra apostilaba (nº 190, 15.8.1923):
“Non ll-abonda a Galicia qu-os seus fillos seipan lêr i-escribir.
Galicia percisa qu-os seus fillos lean i-escriban n-a sua Fala para qu-a sintan; qu-estuden n-a sua Xeografía para qu-a coñezan, e coñecéndoa quéiran-a; que lles digan das grorias d-os seus homes para honral-os; que beban nas fontes da sua Tradición, da sua Cultura e da sua Arte para qu-as continúen sin influenzas alleas e que seipan pol-a sua Historia dos aldraxes e das persecuciós de que foi vítima”.
María Miramontes
Nun artigo posterior intitulado “Escolas de Insiño Galego. Pol-o ben de Galicia” e publicado en A Nosa Terra (nº 191, 1.9.1923), Ánxel Casal explicaba que a iniciativa destas “Escolas” debería servir como elemento aglutinador e mobilizador de “todos os galegos que desexan sinceramente o benestar da Patria”, contribuíndo a acabar ademais “d'unha vez para sempre con todol-os receios e con todal-as intransixencias de que moitos veñen facendo alarde en xustificazón da sua inactividade ou da postura que contra o seu pensar adoutaron”. O que pretendía con esta idea, alén das dimensións estritamente pedagóxicas e proselitistas sinaladas, era combater o vírus da discordia e a división “que parece haber sido inoculado no noso movimento pol-os enemigos da redenzón de Galicia, que son os únicos que se benefician e beneficiarán se seguimos tan trabucado camiño, namentras perxudicamos o Sagro Ideal que n-un comenzo axuntounos”.

A posta en marcha das “Escolas” foi apoiada efectivamente por algúns membros da ING. Nas listaxes de socios protectores que vai publicando A Nosa Terra durante o segundo semestre de 1923 e o primeiro de 1924 aparecen nomes como os do propio Ánxel Casal, Federico Zamora, Manuel Roel, Lugrís Freire, Vítor Casas, Xosé Baldomir, Leandro Carré Alvarellos, Francisco Abelaira, Carlos Monasteiro, Benito Ferreiro, Xerardo Faraldo, Manuel Lemus, os irmáns Tomás e Enrique R. Sabio, Federico Rodríguez Chas, Xulio Pita, Florentino L. Cuevillas, Xosé García Acuña, López Abente, Amado Carballo, Xosé Lesta Meis, Xoán Vidal Martínez, Xoán Antonio Vela, Portela Valladares, Francisco M. Balboa, Alfredo Somoza, Carlos Sobrino ou Vicente Risco.

Traxectoria das Escolas do Insiño Galego

Implantada a ditadura de Primo de Rivera, debeu de haber presións para que o proxecto destas “Escolas” fose prohibido manu militari, de aí que desde o boletín A Nosa Terra (nº 197, 1.2.1924), aínda acribillado e todo pola censura, apurasen a lembrar o disposto na Gaceta do 29 de decembro de 1923, cuxo texto sinalaba literalmente que non había ningunha disposición “que prohiba en el orden privado la enseñanza de dialectos o lenguas regionales”. Por iso mesmo, concluía o voceiro mensual da Irmandade coruñesa, “temos perfeitísimo dereito á cultivar o noso idioma” e “mellor é saber dous idiomas que un só”. Nese mesmo número do boletín recollíase o texto dunha conferencia de Federico Zamora, que consideraba que as Escolas terían que ser “pedra angular na que descansará no futuro o movimento galego”.

Finalmente, as Escolas do Insiño abriron as súas aulas en maio de 1924, cun total de 20 rapaces matriculados. En 1926, eran xa 60. Funcionaron ata o curso 1929-1930, primeiramente no local da Irmandade en María Pita, 17, baixo e, máis adiante, desde o segundo semestre de 1924, no local da rúa Real 36-1º, onde o propio Casal tiña a súa imprenta-libraría-editora e onde moraba coa súa esposa, a costureira María Miramontes, tamén activa afiliada irmandiña.

Jenaro Marinhas del Valle contou que os pupitres da escola “non custarom mais que o valor da madeira que os carpinteiros nada quiseran cobrar por um trabalho que beneficiava à comunidade em que eles próprios estavam interessados”. 

Felipe Fernández Armesto
Pola súa vez, Felipe Fernández Armesto evocaría o 20 de marzo de 1926 na súa sección “Decrúa” en El Pueblo Gallego a súa visita como tuno a estas Escolas e a emoción que o embargou nesa ocasión:
“A revoltosa capa carnavaleira apretouse contra o peito e adequiriu prestixo de serea toga ó traspor os cimbreiros d'un cuarto branco, e ledicioso, sinxelamente aparellado, onde alguns centos de rapaces estudaban e traballaban, en todol-os orde intelectuais, en galego e pra Galiza: eramos hóspedes emocionados - tal vez como nunca o estiveramos - da “Escola das Irmandades da Fala”. Xa non soubemos discernir, soio sentimos o quentor do entusiasmo, i-a apretura do abrazo do escolante. Logo quixemos falar, - e comenzamos - irmanciños! As olladas de todol-os nenos, fortes de inquedanzas e d'arelas, cairon sober nós con animazón cariñenta. Non sabemos o que dixemos. Sentimos coma o desvanecimento d'unha sede irresistibel, e escomenzamos a repartir apertas.
¡Que pouco poidemos deixar!: unhas cantas lamberetadas e unhos probes pesos de que a Tuna facía graza ás “Escolas da Irmandade”. En troques iles déronnos o froito, alí madoiro [sic], da súa fé, i-os gallos frescos da sua ilusión, e obrigáronnos ó corazón a brincar d'outimismo”.
 Indica Sabela Rivas que pasaron por estas Escolas “aproximadamente uns cen alumnos, oscilando entre 15 e 20 por ano” e que “asistían nenos entre cinco e dez anos, fillos, na súa meirande parte, de socios da Irmandade, aínda que, debido ao seu carácter gratuíto, tiñan acceso a ela nenos dun nivel económico baixo como era o caso dos fillos dos empregados de comercio, que eran os máis numerosos”.

Ao final só funcionou a sección masculina destas “Escolas”, co propio Ánxel Casal como escolante (e o poeta de Trives Manuel Luís Acuña como auxiliar e substituto), pois para a sección feminina, da que se ía encargar a mestra e irmá da fala Elvira Bao Maceiras, non chegou a haber suficiente demanda de matrícula.

Dentro da nómina de frecuentadores das “Escolas” que tiveron con posterioridade certa relevancia política e intelectual cabería amentar os casos do dramaturgo Jenaro Marihas del Valle, o dos irmáns Galán Calvete (Fernando, Xaime e Pedro, futuro dirixente este último das Mocidades Galeguistas e mártir no tráxico 36, con tan só dezanove anos de idade), o dos tamén militantes galeguistas Xulio Pita e Fernando Suárez, etc. Como resumiu graficamente Fernández del Riego, nestas Escolas de Ánxel Casal “mamaron as leccións iniciais na nosa lingua máis de un cento de nenos coruñeses, sin lles costar un pataco”.

A experiencia destas “Escolas” da Irmandade coruñesa fechouse cando Ánxel Casal se viu en trance de ruína económica por mor do rotundo fracaso do diario vespertino El Momento, do que só saíron catorce números en febreiro de 1930. Procurando novas oportunidades para o seu negocio editorial e impresor e desexando distanciarse dos círculos da sociedade coruñesa que provocaran en definitiva o citado fracaso xornalístico e empresarial, Casal trasladouse a Compostela, a un local na rúa das Hortas que lle cedeu xenerosamente Camilo Díaz Baliño. Emprenderá así unha nova xeira que resulta decisiva para o desenvolvemento da cultura e da literatura galega no período republicano.


PARA SABER MÁIS...

COSTA RICO, Antón (1996): A reforma da educación (1906-1936). X. V. Viqueira e a historia da psicopedagoxía en Galicia, Sada: Eds. do Castro, col. Documentos, nº 123.

COSTA RICO, Antón (2004): Historia da educación e da cultura en Galicia (séculos IV-XX), Vigo: Eds. Xerais.

DOBARRO PAZ, Xosé Mª & VÁZQUEZ SOUZA, E. (2003): Ánxel Casal (1895-1936). Textos e documentos, Sada: Eds. do Castro, Serie Documentos, nº 168.

FERNÁNDEZ DEL RIEGO, Francisco (1983): Ánxel Casal e o libro galego, Sada: Eds. do Castro, Serie Documentos, nº 7.

GABRIEL, Narciso de (1990): Leer, escribir y contar. Escolarización popular y sociedad en Galicia (1875-1900), Sada: Eds. do Castro.

ÍNSUA, Emilio Xosé (2016): A nosa Terra é nosa! A xeira das Irmandades (1916-1931), A Coruña: Baía Edicións.

MAGARIÑOS, Alfonso (2000): A obra educativa e cultural dos emigrados. Prensa da emigración e Sociedades de Instrucción en Galicia: 1900-1936, Sada: Eds. do Castro.

MALHEIRO GUTIÉRREZ, Xosé Manuel (2006): As escolas dos emigrantes e o pensamento pedagóxico: Ignacio Ares de Parga e Antón Alonso Ríos, Sada: Eds. do Castro.

MARINHAS DEL VALLE, Jenaro (1995), “Casal pedagogo”, A Nosa Terra, Vigo, nº 700, 16 de novembro.

RIVAS BARRÓS, Sabela (2001): A derradeira lección dos mestres. Galeguismo e pensamento pedagóxico (1900-1936), Vigo: Eds. Xerais, Col. Universitaria.

RIVAS BARRÓS, Sabela (2002): O ideario educativo do galeguismo. Escolma de textos e fontes bibliográficas, Sada: Eds. do Castro, Col. Documentos, nº 164.

VÁZQUEZ SOUZA, E. (2003): A fouce, o hórreo e o prelo: Ánxel Casal ou o libro galego moderno, Sada: Eds. do Castro, Serie Documentos, n º169.

[Artigo publicado orixinariamente no sexto número da revista do STEG, Aulas Libres, en abril de 2016]