Adeus para o Isidro Novo

Isidro Novo. Fotografía de X. Marras

Colleume totalmente por sorpresa a nova, Isidro.

Xa había algún tempo que non nos cadraba vernos e non sabía que roldase o mal sobre ti. 66 anos é demasiado cedo para te nos ires, sobre todo porque aínda están quentes os prelos que botaron dous libros da túa autoría (que nin tempo tiven de ler) e porque de seguro que no teu caletre durmiñaban moitos outros proxectos literarios por facer. A morte, cando quere ser malvada, sabe ben en quen bater, xaora.

Todos os encontros que ao longo dos últimos anos tivemos, esporádicos e descontinuos como foron, estiveron presididos por dúas cualidades que te definiron esencialmente, polo menos na parte que me tocou coñecer: a franqueza no dicir e a cordialidade no actuar. Eras, literalmente, un tipo estupendo, aberto, cordial, afectuoso e absolutamente xeneroso. A "viveiroína" (túa nai de Vieiro, teu pai de Landrove, eu da Vila...) actuou sempre entre nós como un fío invisíbel de fraternidade co que se abrían todas as demais portas da camaradaxe: a literaria, a cívica, a humana...

Aínda non nacera a nosa filla Aloia cando che cadrou vires por Cambados a un acto literario, traído polo amigo común Luís Rei (aproveito para pedirche que lle deas unha aperta cósmica se vos cadra vervos nalgún porto deses mares do Alén que agora tamén ti navegas). Fáloche, ben sabes, de 1998. Acabado o evento e despois de andarmos a libar algúns albariños, chegou o intre de despedíreste e acompañámoste Isabel e eu ata a porta da pensión onde tiñas pensado pasar a noite. Estaba fechada a cal e canto e aceptaches entón o convite de vires á nosa casa. Foi unha post-velada inesquecíbel de conversa e risos, que marcou para o sucesivo o ton de todas as nosas coincidencias. Ás poucas semanas, mandabas un libro teu de agasallo en "pago" á improvisada hospedaxe.

Cando en Viveiro decidiron en mala hora estropear a fasquía urbanística da Praza Maior movendo a estatua de Pastor Díaz para un recanto, acudiches solícito ao chamado que che fixen en nome do Seminario de Estudos Terra de Viveiro para un recital ao ar público, no que nos acompañou, entre outros, o inmenso poeta Manuel María.

Isidro Novo, Antóm Fortes, Emilio Xosé Ínsua e Xoán Neira. 

En 2004, con Antom Fortes e Xoán Neira, compartimos tarefa de xurado nun Premio Prados Ledesma do Concello de Viveiro. Démoslle o premio ao pontecesureño Fernando Rodríguez, por Miradas Ausencias. Foi, en definitiva, outra ocasión magnífica para constatar que por baixo de certas apariencias que te connotaban a ollos de determinados eruditos á violeta da nosa culturiña como un "vaicheboa" da literatura, atesourabas un saber, unha bagaxe de lecturas e unha sensibilidade lectora verdadeiramente abraiantes.

Estiveches en realidade sempre aí, con todas as causas xustas: contra a guerra de Irak, no Nunca Máis, por Palestina, nos Círculos Líticos, a prol da cultura de noso, na AELG, recollendo palabras, recitando, radiofonando e facendo exaltación do popular enxebre co teu simpático guía do bebercio lugués.

O sistema das grandes editoras galegas e a trama institucional (esa que, paleta, sectaria e desleigada, disque vai renunciar a que o libro galego estea presente en catro das cinco grandes feiras do libro internacionais), tiveron sempre certa alerxia de ti, dos teus escritos sarcásticos, incisivos e irreverentes, da túa inatacábel coherencia entre vida e letras. Talvez por iso tiveches que andar decote nas súas marxes, furando e asomando cabeza en selos editoriais pequenos, algúns mesmo efémeros, todos en último caso abondo independentes e en moitos sentidos "alternativos": Positivas, Biblos, Francka Editora, Toxosoutos, Do Castro, Espiral Maior, Trifolium, Sotelo Blanco...

Mais fixéchelo sempre cunha singularidade que neste intre de emprenderes o definitivo mutis polo foro resalta con poderosa forza, pois non cansaches de abrir camiños por explorar no xénero narrativo en galego, tan necesitado de máis quiosco e menos cátedra: o nabo-western (Por unha presa de machacantes), a ciencia-ficción (Un escuro rumor tralo silencio), a distopía chea de sarcasmo crítico (Carne de can, Antollos de Eimarmena), a novela social (Súa de si), a novela de terror (Sinistra deixa), a narración erótica (Rosa lenta), Cabalos do demo e outros invertebrados... Ademais, como poeta (Dende unha nada núa; Esteiro de noites falecidas; CO2), foches á mantenta "antiveneciano" e unha miga rebelde, "bukowskiano", porque sabías conxugar en todos os tempos e modos os versos selados coa autenticidade.

Benquerido e admirado Isidro, que grande sorte terte tratado en vida e que tesouro máis grande de amor ao idioma e á literatura deixas en herencia! Prométoche revisitar moitas veces a túa obra, saboreala de novo, rir cos teus sarcasmos, emocionarme coas túas tenruras, facerte escritor vivo de noso para todo o sempre e brindar por ti, emocionado, cun albariño que, tristemente, xa non nos será posíbel tomarmos xuntos.

UNHA CULTURA E UNHA LINGUA ÁS QUE CÓMPRE ACUDIRLLES

Este artigo, nunha revista voluntariosamente optimista (Gramsci) como é esta [AULAS LIBRES 2, editada polo STEG en maio de 2014], que ve lume en plena celebración do 17 de Maio, talvez non debera aparecer, pois limítase practicamente a facer memoria de crises, derrotas, fracasos, baleiros e fundidos en negro que se veñen producindo no panorama cultural galego dos últimos tempos. “Un paso adiante e outro atrás, Galiza...”, proclamou no seu intenso “Penélope” o poeta Díaz Castro, a quen celebramos con fachenda, mais agora os pasos atrás non son un, senón moitos, moitísimos, tan constantes como dolorosos. Ora, ben din que a primeira premisa para remediar un mal é recoñecelo como tal e que o primeiro requisito para que calquera medida que se propoña sexa eficaz é que parta dunha análise certeira da realidade.

O ERE da empresa cerámica Sargadelos deixa no limbo a continuidade dunha das factorías culturais que máis forza simbólica teñen imprimido ao carácter diferencial e á difusión popular dunha cultura galega con personalidade de seu nos últimos decenios. Co cesamento desa cerámica parecen condenadas a esvaérense as Ediciós do Castro, o Museo Carlos Maside, o reconstituído Seminario de Estudos Galegos...

O proceso de venda de NovaGaliciaBanco e a desaparición do Banco Pastor, engolido polo Popular, poñen en risco o patrocinio, vía fundacións, de moitas actividades culturais, premios literarios, coleccións poéticas, publicacións ensaísticas e proxectos de investigación. Enormemente preocupante é o destino final que pode agardar a un bo mangado de obras, cartas e outros documentos das figuras máis relevantes da arte e da cultura galegas atesourados por esas entidades.

O Museo do Pobo Galego procura neste 2014 conseguir 500 novas persoas socias, mais cando xa vai aló case medio ano da campaña non chegou aínda ao 20% desa cantidade indicada, imprescindíbel para garantir a continuidade dunha entidade que está próxima a cumprir o corenta aniversario do seu nacemento. 

No panorama editorial, en contraste con albricias como a posta en marcha dos selos Rinoceronte (coa súa filial Morgante), Estaleiro e Huguín e Munín (coa súa filial “Vólvense os paxaros contra as escopetas”), entre outras, asistimos á debacle definitiva do selo A Nosa Terra, que liquida estes días os seus fondos, tan útiles e emblemáticos na construción dunha cultura galega normalizada; á queda no silencio de Espiral Maior, buque insignia da poesía galega durante varias décadas; á abatida retirada dese xigante da nosa cultura contemporánea e sabio do noso teatro que é Pancho Pillado do seu posto de capitán da nave editorial Laiovento; ao pechamento de Lóstrego, que labrou no campo editorial da Historia con afán divulgador; á crise financeira que pode levar por diante Sotelo Blanco, co que iso significaría de estiñamento de fontes importantes para o noso devir cultural e literario (a revista A Trabe de Ouro, a edición das novelas gañadoras do premio García Barros, etc.). 

A contracción das editoras potentes (Xerais, Galaxia...) é moi evidente para calquera persoa atenta a este flanco. No período 2010-2013 diminuíu sensibelmente a edición total de libros en galego, reducíronse notoriamente as tiraxes medias e caíron moitísimo as vendas. Segundo dados do INE, en 2008 houbo 2.070 títulos na nosa lingua; en 2013, só 739 (un ano antes, 2012, foran 1.322...). E a primacía do idioma propio no panorama editorial especificamente galego, que tanto esforzo levou conseguir, perdeuse novamente neste 2013: 42,38% dos títulos en galego fronte ao 52'06% en castelán e o 3,21% noutras linguas. 

O investimento público en bibliotecas reduciuse desde os 5'5 millóns do ano 2008 ao 1'3 millóns de 2013. Nos últimos tempos pecharon 45 delas... Galiza, conta Manuel Bragado no seu blog, é hoxe antepenúltima comunidade autónoma no uso das bibliotecas, xa que apenas o 16,3 % da poboación declara acudir a elas con frecuencia. 

A revista Retranca ficou xa en silencio (e non será porque falte canteira de debuxantes e talento de humoristas entre nós...) e a revista xuvenil Oink, con apenas cinco números editados, fixo mutis polo foro, a pesar de intentar resolver os seus problemas de financiamento cun crowdfunding que ficou moi lonxe dos obxectivos peseguidos: tratábase de recadar 32.000 euros e apenas se superaron os 8.000... Idéntico problema semella lastrar o despegue de “Avoaescola”, unha iniciativa que naceu como reacción ao infausto “decreto de plurilingüismo” mais que en todo este tempo non logrou coallar coa forza e intensidade que serían desexábeis.

 No campo das publicacións periódicas, o Dioivo dixital axiña estiñou e secou. O Sermos Galiza non dá erguido voo fóra do reducido círculo de siareiros da súa marcadísima e ben pouco inclusiva liña editorial, tan sindical e partidariamente dependente no día a día. O Galicia confidencial, o Tempos Novos e o Praza Pública camiñan pola corda frouxa no plano económico, por máis que conten con crecentes comunidades de lectores/as e asinantes que atopan neles un espazo osixenado e incisivo de xornalismo galego alternativo. Inda ben que a botadura do Luzes de Pereiro e Rivas e os primeiros compases da súa travesía nos quiosques semellan estar presididos polo entusiasmo receptor e pola frescura e calidade no produto oferecido.

Fechan en Ourense a emblemática Livraría Torga e, na Coruña, as non menos queridas Couceiro e Nós, aínda que é certo que en Betanzos está a florecer a libraría Biblos, vinculada ao clube de lectores homónimo, que tamén resiste, inda ben. No panorama teatral a situación é autenticamente tráxica (descúlpese o xogo de palabras), cun desmantelamento de redes e grupos que por non deixar non deixa a salvo nin ao mesmísimo Centro Dramático Galego... E, guinda neste indixesto pastel que o presente nos forza a dixerir, bota o fecho o emblemático grupo musical “Berrogüeto”.

¿Que facer diante de semellante desfeita, provocada de consuno pola contracción forzosa dos nosos petos e pola indolencia cómplice da manifesta hostilidade de tanto mandamais cosmopaleto como padecemos? Xa gostariamos de ter o remedio en cómodas fórmulas... Acreditamos, en todo caso, no compromiso persoal tanto como no esforzo comunitario para tentar mudar as tornas. Botemos contas na maltreita ou limitada economía familiar para achar ese tesouriño que poidamos investir periodicamente en cultura galega: nunha entrada, nunha subscrición, nun libro, nun disco, nunha cuota anual (sequera simbólica...) para algunha entidade que o mereza. Decidamos o tipo de agasallos que facemos téndomos presente beneficiar dun ou doutro xeito a industria cultural (e non só) con raigañas no país. Sexamos ramistas de eventos e contratadores de servizos contándomos con quen labra na lingua de noso amorosamente. Fagamos propaganda a diario, nas aulas, nos bares, entre as persoas coñecidas, no círculo familiar, de tantas cousas boas que sabemos existen feitas en galego e que a maior parte dos medios de comunicación disque nosos ignoran, minusvaloran ou simplesmente ocultan. Acudámoslles á lingua e á cultura galegas neste instante histórico crítico, en tantos sentidos, pois, como deixou escrito Antón Villar Ponte hai agora case un século, son “camiño de ouro da nosa redención” e sen eles “nada significaremos endexamais na cultura universal”.