eu

eu
eu

mércores, 25 de xuño de 2014

ENTREVISTA CON OLALLA COCIÑA

Olalla Cociña. Fotografía de Á. Ballesteros
Nada en Viveiro en 1979, xornalista de profesión e filla de dous grandes profesionais do ensino e animadores culturais en terras do Cantábrico lugués, María Lozano e Ché Cociña, Olalla é unha das voces femininas máis relevantes da poesía galega actual, con títulos como As cervicais da memoria, aquí (intemperies), O libro de Alicia e o recente Ningún precipicio. Todos eles supoñen, en conxunto, a revelación dunha voz libre, firme, delicada e intensa como poucas.
Cónstame que desde moi pequena e por benfadada “deformación familiar”, se me permites a expresión, a lectura foi un dos peares da túa educación e do teu lecer. Que libros lembras como influentes desa etapa e canto hai ou que substrato ficou na Olalla Cociña poeta desa voraz lectora infantil?
O primeiro libro do que teño memoria, e que aprendín de pe a pa, foi O lobo lelo, na adaptación de Xohana Torres. Era un conto rimado que me encantaba recitar aos maiores, supoño que algo diso quedou porque me segue encantando recitar en alto… Teño que lembrarme de títulos que me marcaron especialmente como La recaraba, Manuscrito de segunda orixe, Otto é un rinoceronte, os libros de Cristine Nostingler, Roald Dahl e Agustín Fernández Paz, as series Elige tu propia aventura e El pequeño vampiro, Sherlock Holmes, a revista Don Miki
E que lembranza tes da escola, en xeral, nas primeiras etapas da túa vida?
Teño un recordo vibrante da escola, de mestres especiais, de amizades e xogos gravados a lume… O primeiro lugar da socialización, onde aprendín a compartir, onde se foi conformando a miña personalidade... Lembro escenas marabillosas, de descuberta, e tamén crueis, como a vida mesma.
Serdes a túa irmá Alba e ti nenas galegofalantes nun medio vilego moi castelanizado marcouvos e ti non deixaches de reflectir esa vivencia nalgúns textos. Como ves a situación do idioma?
Marcounos igual que a calquera nena á que lle falan galego na casa e ao saír dese refuxio se enfronta á realidade. O que podes é ser máis ou menos consciente, no meu caso fun moi consciente de situacións diglósicas que me aqueloutraban, ata que tomei unha decisión xunto as miñas amigas, falar en galego e namais.
A situación do idioma, en xeral, é mala, porque foron moitos anos de machaque, pero hai illas de esperanza, sensibilidades que se impoñen, pequenas accións persoais que se fan fortes cando se xuntan e quero crer no seu poder expansivo. E por máis que o intenten non imos perder os folgos nin deixar de repetir, como un mantra, o enerxético verso de Uxío Novoneyra: “A forza do noso amor non pode ser inútil”.
Nos teus anos do bacharelato en Viveiro tiveches profesores que deixaron unha pegada forte na túa formación. ¿Que actitudes ou que métodos de traballo evocarías deles que tan bo resultado tiveron contigo e que merecesen ser tomados como exemplo por quen se dedique a iso de ensinar literatura e lingua?
Tiven a sorte de achegarme ao coñecemento da lingua tamén desde unha perspectiva sociolingüística, lembro que estudar co libro de Manuel Portas Língua e sociedade na Galiza nos abriu os ollos sensiblemente. Algún mestre animounos a autoexplorar a nosa situación nese contexto vilego castelanizado do que falabamos e a adoptar unha postura propia nesa realidade. Moita práctica: debates entre os compañeiros de aulas e tamén cos pais, apuntes da realidade. Para algunhas non foi doado, pero si moito máis construtivo que dar só teoría, gramática e sintáctica.
Canto á literatura, non coñezo mellor método que ensinala desde o amor a ela. Os profesores máis apaixoados son os que me abriron as páxinas dos libros que eu tamén adoraría. Tamén creo que son positivos os exercicios de creación, claro que isto esixe un traballo “extra” do profesor.
Foches, ademais, alumna da Faculdade de Xornalismo en Compostela nos primeiros anos de historia dese centro. Que lembranzas gardas desa época? Como avalías as expectativas con que afrontaches eses estudos entón e as condicións de desempeño do oficio no presente?
Pois teño marabillosas lembranzas: non parábamos de facer cousas, sobre todo fóra da facultade. Malia ter profesores “ilustres” -algúns dos que aprendemos moito e outros dos que nada-, e daquela aínda podíamos ter un “futuro” traballando do noso, o clima -sobre todo nos últimos anos-, era xa de desencanto coa profesión. Estudábamos para aprobar exames, sendo conscientes de que de pouco nos ía valer esa teoría á hora de desenvolver a profesión, e non nos equivocamos. As condicións do oficio hoxe son de precariedade total, nalgúns casos rozando a escravitude. O xornalismo non se dá resituado nesta crise nin dá saído da súa propia, que viña de antes.
Ao fío da pregunta anterior, ¿como ves o panorama dos mass media na Galiza actual e, máis particularmente, cal é a túa percepción sobre a viabilidade e eficacia comunicativa dos diversos proxectos que existen coa lingua galega como vehículo de expresión?
Claman por unha rexeneración a todos os niveis, lamentablemente os mass son os menos, quero dicir: algo comeza a moverse pero nos medios de comunicación máis pequeniños. Os medios en galego teñen un espazo tan compartimentado que é difícil xa non sacar rendemento económico, senón a propia supervivencia dos proxectos empresariais. Algúns volven tropezar na mesma pedra que fixo fracasar proxectos anteriores, cousa que non se entende. O da eficacia comunicativa é complexo, son moitos factores en acción, o que está claro é que hai sensibilidade social e volume de mercado abondo para medios que publiquen en galego, e tamén que son máis necesarios que nunca.
Durante un tempo, aló polo ano 2000, fixeches parte do consello de redacción da revista Animal, que animaron as Edicións Positivas de Paco Macías. Que lembras desa experiencia? Coidas que faltan no panorama publicacións con ese afán rompedor e “alternativo” que animou en boa medida aquela “revista cultural para tódalas especies”?
Foi unha experiencia valiosa e estimulante, o consello de redacción estaba conformado tamén por “animais de tódalas especies” e de todos eles aprendín moito (con algúns trabei amizade e seguimos a compartir “consello de redacción” dalgún xeito). Propoñíamos e debatíamos cada contido por pequeno que fose, aínda que ao final quen tiña a última palabra era o Macías, a quen é difícil levarlle a contraria, hehehe. Boto de menos publicacións máis híbridas e salvaxes, frescas e viscerais, cuns contidos –e sentido- literarios e xornalísticos menos constrinxidos.
E si, hai xornalistas e opinadores que levan toda a vida escribindo e opinando o mesmo e que xa aburren!
Cando a catástrofe do “Prestige” participaches no activismo cultural e xornalístico despregado arredor do movemento “Nunca Máis”. Que pouso che quedou desa experiencia? 
Participei no xornal editado pola Plataforma Nunca Máis e que formaba parte dun berro necesario e urxente. Curiosamente a intensidade do cabreo e da dor axudaron a organizarse, a distribuír o traballo, a sermos pragmáticos.
Tamén ten o seu aquel na túa peripecia vital unha estadía en Finlandia. Cóntame a que fuches aló e que trouxeches na mochila de volta?
Fun cunha beca Erasmus a rematar o último ano da carreira, era o primeiro ano que alumnas de Xornalismo ían a este país, e o experimento non puido ser mellor. O choque cultural e vital foi potente, o seu sistema educativo pareceume do mellor. O primeiro que me deron foron unhas chaves para entrar na facultade as 24 h. do día, para poder acceder aos ordenadores. Todo o mundo parecía “civilizado” e disposto a axudar... Facíanche doado o estudo. A universidade e os profesores estaban ao servizo do estudante e non ao revés, como sucede aquí. Ademais, chamoume a atención que a xente nova tiña unha axuda estatal para independizarse, fomentábase a marcha da casa dos pais…
Un galardón no certame poético da Asociación Cultural “O Facho” no ano 2000 é o punto de arranque da túa traxectoria pública como poeta. En que medida che serviu como estímulo?
Xa no bacharelato mandara poemas a algún premio de poesía, para alguén novo recibir un premio é un bo estímulo para animalo a seguir escribindo, parece que se sinte valorado no camiño que inicia. Máis adiante comprobamos que o dos premios, ás veces, é unha lotería. O Facho era un certame moi prestixioso convocado por unha asociación cultural con moita historia e que gañaran poetas admirados por min, lémbrome con moita ilusión ao recibilo.
Curiosamente, antes mesmo de teres obra individual publicada xa se recollían textos teus en varios libros antolóxicos e escolmas, como Poetas con Rosalía, Volverlles a palabra, Das sonorosas cordas ou Letras novas. ¿Era un recurso para ires sacando a produción do caixón ou pensas que, polo teu activismo poético na Compostela deses anos, xa se comezaba a ter constancia do teu valer nesa altura? 
Nunca me “movín” moito para publicar, pero si me gustaba participar en recitais, non perderme presentacións de libros, enterarme das novas poéticas. Unha cousa leva á outra, e tamén canto máis participas máis te chaman para contar contigo.
En 2005, nunha entrevista para o diario El Progreso de Lugo co gallo da presentación en Viveiro do teu primeiro libro, indicabas, e cito literalmente, que “non me vexo adscrita a ningunha tendencia”. Xa te sentes máis “encadrada” no panorama poético galego? Con que outras autoras e autores sentes afinidade?
Pois sigo sen verme “encadrada”, non me gustan as etiquetas e os moldes xeracionais adoitan ser reducionistas... Afinidades teño moitas, e tamén dependen de cada momento de escrita. Máis aló de afinidades eu entendo a poesía como un feito ou unha fala da amizade, e neste sentido poido falar da poesía “compartida” con Dores Tembrás, Branca Novoneyra, Gonzalo Hermo, Olga Novo, Xiana Arias, Luz Pichel, Estevo Creus ou Jesús Castro, entre outros poetas.
Nese teu primeiro poemario, As cervicais da memoria (2004), premiado co Avelina Valladares e editado por Fervenza, con portada do artista gráfico tamén viveirense Xurxo Ínsua, aparece xa esa tendencia tan túa de condensar, por veces con fórmulas cáseque naïf, experiencias e vivencias moi profundas ou instantes moi reveladores do propio vivir.
A poesía é sempre unha revelación, a aparición dunha verdade que xa está implícita nas cousas, no mundo, desde o detalle máis insignificante ao acto máis afouto. A poesía que admiro xunta o grande co pequeno, vai e vén do cotián ao universal, supoño que eu intento facer o mesmo.
Ademais de levares premios pola túa obra poética, fixeches parte nalgunha ocasión do xurado que ditaminou o “Merlín” da editora Xerais e, cando menos unha vez, pois coincidiches entón comigo, do xurado do Blanco Amor de novela. Que opinión lle merecen os premios literarios a unha persoa que, coma ti, os coñece desde cando menos esas dúas perspectivas?
Como xa dixen antes, moitas veces os premios son unha lotería porque non dependen só da calidade literaria da obra, senón de quen estea no xurado, do seu gusto persoal, da súa capacidade para “convencer” aos outros, da súa aposta polo risco ou polos camiños xa trillados... Eu tiven case sempre sorte, tanto de premiada como de xurado, pero é tan só a miña experiencia persoal. Creo que deben ser un bo estímulo se se acadan, pero nunca un obstáculo se non é así.
aquí (intemperies) foi editado en 2005 na colección “Poeta en Compostela”, do Grupo El Correo Gallego. No limiar, Anxos Sumai alude aos teus versos como unha “busca da beleza no máis cotián, no máis pequeno” e Marica Campo revela como presenza decisiva na túa voz poética a dos seres queridos da familia (a bisavoa Alicia, a avoa Elsa, os pais María e Ché, a irmá Alba)... Como avalías e sentes este libro agora?
O libro naceu dun blog, aquí, que resultou un exercicio impresionante, un pouco a modo de caderno de anotacións ou de dietario literario con imaxes. Del naceu o libro, con textos xa máis traballados. Os blogs, e agora tamén outras plataformas, ofrecen un ilusionante feedback lector que a min me empuxou a escribir cada día, que me inspirou, e así foi medrando e conformándose o libro. E del naceron outros fillos, como o Libro de Alicia.
A cita que preside aquí (intemperies) é de Alejandra Pizarnik e dentro hai outras de Gamoneda e Vicente Huidobro. Que outras escritoras e escritores adoitan alimentar a túa dieta estética favorita?
Non daría feito para nomear a todos os que me veñen alimentando ata hoxe, pero podo falar da dieta actual, onde hai unha potente conexión con escritores leoneses que comezou con Gamoneda (Olvido García, Ildefonso García, Víctor M. Díez). Veño de descubrir a Pilar Martín Gila e Marcos Cantelli. A Wallace Stevens e a Linda Gregg. E adorei o libro “Cativa en su lughar/Casa pechada” de Luz Pichel.
No 2008 prémianche no Fiz Vergara Vilariño de Sarria O libro de Alicia, que presentaches co lema “Xardín de terra” e que, unha vez publicado por Fernán Vello na súa Espiral Maior, supuxo, penso, a túa definitiva revelación. O libro indaga na vida da túa bisavoa materna, Alicia, e xira en certo sentido arredor do proceso de construción da identidade como persoa e como muller. Que valoración fas hoxe do que supuxo este libro? A min, confésoche, tenme certo aquel, mutatis mutandi, coa Memoria para Xoana de Marica Campo...
Si, supoño que foi o libro onde “madurei” literariamente falando. Este libro é a biografía fabulada de Alicia na súa/miña aldea vivida e sentida, non costumista, fala dunha felicidade telúrica, solar, e o amor supremo entre unha nena e unha anciá. Tamén fala da violencia que supón a usurpación e o esgotamento dun mundo, os seus ritmos e traballos. E dese mundo tamén eu formei parte, e seguirá en min, por tanto intúo que estará presente na miña escrita futura.

Marica e máis eu somos amigas desde que eu era ben pequena, así que ao mellor algo da súa “memoria” tamén me é propia.
 
Cando che deron ese premio Fiz Vergara en 2008 declaraches nunha entrevista a un diario herculino que “non escribo moito, só cando me apetece”. Continúas mantendo esta “metodoloxía” espontaneísta ou xa entraches nunha era de maior planificación e premeditación á hora de escribires?

Era un pouco punki esa declaración! O que quería expresar é que escribía cando tiña algo que contar, doutro xeito a escrita tornaría vacua... Agora o proceso é máis premeditado pero sempre parte dun “fulgor” no sentido que lle deu Valente, dunha idea que nace sen premeditación, aínda que si son consciente de que hai que crear un certo “clima” para facer fluír a escrita.
Na túa poesía, esencialmente íntima, está moi presente a idea da indagación: todo aparece envolto nun nimbo misterioso, como agardando pola revelación. E hai tamén moito de exploración da memoria, de revisitación das raíces da propia identidade. Estás conforme con que sexan estas algunhas das chaves da túa poética?
O poeta Nobel Tomas Tranströmer di que un poema é un soño realizado en vixilia, que soño e poesía teñen leis compartidas. Non podo estar máis de acordo. A poesía está feita do mesmo material que os soños, onde sempre hai algo de indagación na memoria e por onde axexamos a propia identidade, e todo isto, velado. O misterio. Sen poesía non hai misterio.
Cóntanos como naceu e en que consiste esa iniciativa que animas desde hai algún tempo en Compostela, xunto con Branca Novoneyra, que se denomina “Picaversos”.
Pois é un ciclo de lecturas poéticas onde convidamos a tres persoas a compartir poemas propios e favoritos arredor dun lema. Veñen do mundo da literatura, mais tamén da música ou do teatro. Naceu pola ansia de facer algo novo, autoxestionado, ocupando un espazo distinto diante dunha programación tristeira. Queríamos gozar e facer gozar da poesía en vivo fóra do eido exclusivamente literario e ampliar o seu público, e penso que o fomos conseguindo. Este é o terceiro ano que o organizamos, coa colaboración do pub Modus Vivendi, onde se celebran a maioría das sesións, pero tamén da Universidade de Santiago, este ano fixemos algunha sesión en espazos cedidos pola USC.
Non hai moito compartiches recital, no ciclo “Poetas Di(n)versos”, co macedonio Nikola Madzirov. Que tal resultou a experiencia? Coñécese por aí fóra o que se está a facer en poesía aquí?
A experiencia foi xenial, Yolanda Castaño organiza dun xeito exquisito este ciclo onde convoca a un poeta da Galiza e outro de fóra en cada sesión, sempre buscando algunha coordenada común, algún fío invisible común aos dous poetas. Na Coruña hai un público moi estable que acude aos recitais. E por aí fóra lamentablemente sábese pouquiño da poesía galega, en contraste coa efervescencia e o talento que temos no país, que creo é moito. Por sorte temos algúns valedores como Antonio Gamoneda, que sempre di que a poesía galega é superior á que se escribe en castelán.
Cos poemas do teu último libro polo momento, Ningún precipicio, editado por Toxosoutos, fixeches unha especie de “happening” ou espectáculo músico-literario en colaboración co escritor leonés e intérprete de jazz Ildefonso Rodríguez (que é, por certo, quen prologa ese teu libro). Como xurdiu a idea e que tal resultou?
Teño a sorte de contar coa amizade de Ildefonso, que ademais de músico de jazz é un escritor impresionante e xeneroso, que me convidou a facer con el un dúo que estreamos na Semana de Poesía Salvaxe en Ferrol, el co seu saxo, híbridos e xoguetiños varios e eu cun pequeno acordeón. Xuntamos os nosos poemas baixo unha especie de carteis de cine mudo, temáticos, e fomos lendo e intercambiando textos del, en castelán, e meus, en galego, e logo traducíndonos un ao outro, ao tempo que tocábamos. Foi enriquecedor e pracenteiro, levámolo a León e a xente dicíame que entendía case todos os poemas en galego.

Seguiches os debates sobre a lei Wert? Que opinión che merece?
É unha lei que pretende desarmar a cidadanía, que despreza os estudantes e a función pública docente e por extensión a toda sociedade. Oír Wert prodúceme calafríos. Con razón foi definido como o Ministro da Anticultura: o seu obxectivo é facernos vivir no mundo que Orwell describiu en 1984, persoas mudas e robóticas.
E que pensas do proxecto de lei do ministro Gallardón sobre interrupción voluntaria do embarazo?
Que ninguén ten dereito a decidir sobre os nosos corpos. Que non podemos dar nin un paso atrás nos nosos dereitos, e que as garantías deben ser plenas en centros autorizados e controlados. Restrinxir só servirá para que os abortos se fagan en malas condicións e na ilegalidade.
E xa para finalizar, Olalla. Ata o de agora o que temos de ti é produción esencialmente poética, sexa en libro, sexa en recitais, sexa en revistas (Grial, Dorna..), sexa en blogs. Non che tentan os outros xéneros literarios?
Nos blogs Acordome.blogspot.com e Reveladora.blogspot.com, que aínda que non os actualizo seguen colgados en Internet, escribín dun xeito máis narrativo. Mais todo o que fago ten a súa base na poesía. Entendendo a poesía como un xénero que aspira a dicilo todo, de momento non preciso outro tipo de escrita.

[Publicada orixinariamente en AULAS LIBRES, nº 2, Revista de pensamento, información e debate do STEG. Maio 2014].

domingo, 22 de xuño de 2014

O MAR NA LITERATURA GALEGA

Noticia dun océano fecundo por explorar


Resulta xa un tópico sinalar a relativa escaseza de mar nas nosas letras, ou o que é o mesmo, o peso esmagador do rural na construción literaria da "imago" do país. Mais todo é relativo. Querendo e dedicando horas a navegar ou mergullarse polos océanos da bibliografía e da hemerografía, un atopa moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. As liñas que seguen pretenden ser, humildemente e coas inevitábeis omisións involuntarias, mapa das postas descubertas ou cartografía dunha travesía posíbel para quen quixer faenar no futuro en tan rico, produtivo, plural e apaixonante caladoiro.

Mar e cantigas no Medievo

Esa xoia da cultura universal que son as cantigas medievais galego-portuguesas non deixan de empregar o mar ou algún dos seus elementos como escenario, símbolo ou metáfora de sentimentos. Hai, de feito, entre as cantigas de amigo, dous subxéneros, o de "romaría" e a "barcarola", que dificilmente poden comprenderse sen ter en conta esa presenza mareira: velaí están as confidentes ondas do mar de Vigo interrogadas sobre o paradoiro do amigo nas cantigas de Martin Códax (B 1278, 1280, 1282, 1284...); as barcas novas que mandou labrar e deitar no mar o rei portugués nas cantigas de Joám Zorro (B1151, 1153, 1157...); as barcas que a moza namorada da cantiga de Nuno Fernandez Torneol foi ver "eno ler" agardando en van que nelas viñese seu amigo (B 645); o amigo que el-rei "filhou de mar a mar" para desgraza da namorada na cantiga do xogral Lopo (B 1249) ou, mesmamente, as embarcacións da cantiga de Juião Bolseiro (B 1168) que levaron lonxe ao amado ("Nas barcas novas foi-s'o meu amigo d'aqui"). As romaxes cabo da ribeira do mar funcionan ben como pretexto e escenario ideal para o encontro dos amantes ("A la igreja de Vig', u é o mar salido / e verrá i mia madre o meu amigo", indícase na cantiga de Martin Códax - B 1280-; "Irei a lo mar vee-lo meu amigo", dise na de Nuno Porco - B 1127-, "Serei vosqu'en San Mamede do Mar", prométese na de Joán de Cangas - B 1269-), ben como marco, na coñecida composición de Mendinho, para a máis radical das soidades ("cercaron-m'as ondas, que grandes son (...) / morrerei eu, fremosa, no mar maior", B 852).

O mar é tamén destinatario da maldición que lle endereza nunha cantiga Roi Fernández de Santiago (B 903), pois a súa contemplación non fai senón facilitarlle ao poeta a medida exacta da súa cuita e soidade ("maldito sej'el mare, / que mi faz tanto male"). E de medidas vai tamén a cantiga de Paio Gomes Charinho (A 251) en que se declara que maior é a coita de amor que padece o poeta que as coitas que produce o mar todo... O propio trobador rianxeiro, almirante en tempos de Afonso X, pon tamén en boca dunha moza namorada despedidas para o amado embarcado ("as ffroles do meu amigo / briosas van no navyo", B 817), compara o poder e grandeza do amentado rei coa do propio mar ("o mar semella muit'aqueste rei", A 256) e literaturiza o alivio que sente a muller do navegante cando este non ten xa que afrontar máis travesías: "Muy ben é a min, ca (ia) non andarey / triste por vento que veia fazer, / nen por tormenta non ei de perder / o sono (...)" (B 838).

Por outra banda, no cancioneiro satírico é o mar pretexto que Gonzal'Eanes utiliza para burlarse de Pero D'Ambroa (V 1004), a quen xulga fillo dun cazón ou dun bogavante, xa que presumía de afoutado ("non dades ren por tormenta do mar") cando en realidade, ao que parece, non foi quen de ir alén de Mompiller na súa peregrinaxe a Terra Santa por medo aos azares e balanceos da navegación.

O rei Afonso X, que soña nun dos seus poemas ("Nom me posso pagar tanto...") con abandonar as penalidades e agobios do seu posto para navegar en "galeón" ou en "dormon" e ir pola mariña "vendend'azeite e farinha", xa que se paga máis do mar "que de seer cavaleiro / ca eu foí já marinheiro", manda facer cantigas para louvar a Virxe e os seus milagres e nelas non podían faltar historias de perigos corridos no mar, fose o da Bretaña Maior, fose o de Flandres, fose o de Sevilla, fose o Mediterráneo das peregrinaxes a Terra Santa: intentos de asasinato por afogamento (cantigas 5, 193, 287), súpetas subidas da marea (86), caídas accidentais no intre de embarcar (383), trebóns e fogos de San Telmo (36, 112, 172, 267, 313), naufraxios de naves (33, 236, 371), ataques corsarios (95, 264, 271, 379), vías de auga que son taponadas por peixes (339)... Curiosamente, son sempre historias protagonizadas por nobres, damas, romeus e mercaderes, nunca por mariñeiros ou mariscadoras, o que nos permite abesullar con claridade qué clase de clientela interesaba captar con esa extraordinaria obra para as peregrinaxes marianas.

Canto á prosa medieval, de menor orixinalidade e relevo no noso ámbito cá lírica, como é ben sabido, convén non esquecer que mariñeiras son algunhas das grandes fazañas do Ulises de Troia que se recollen nas obras do chamado "ciclo troiano". Moito a ver co mar teñen tamén certos episodios do ciclo "artúrico", como a viaxe de Artur na barca da fada Morgaín, en A demanda do Santo Graal, e mesmo nos Livros de Linhagens se poden encontrar relatos sobre as fantasiosas estirpes mareiras de certas familias aristocráticas, como a alusiva aos Mariño, descendentes dunha serea.

Silencio culto e eclosión popular

Durante os chamados "Séculos Escuros" faltou unha literatura culta escrita na nosa lingua que podía ter dado conta en maior ou menor medida, cos correspondentes formatos renacentista, barroco ou neoclásico, de moitos dinámicas relacionadas co noso mar: a épica dos navegantes transoceánicos galegos, as levas e a brutal deforestación levadas a cabo para arranchar a "Armada Invencible", a peripecia de moitos Ramón Cernadas na Patagonia e noutras áreas do Novo Mundo, a axitación nas Rías contra a "matrícula do mar" e contra o estanco do sal, a participación de galegos nas loitas contra bucaneiros e almirantes da "pérfida Albión" nas rotas marítimas planetarias, a exploración/explotación de novos caladoiros nos xélidos mares do Norte, o devalo de Pontevedra como porto e a eclosión coruñesa na fin do monopolio sevillano ultramarino...

Non dispor de literatura propia neses séculos privounos de referentes simbólicos e condenou ao silencio moita da vida e da enerxía que zumegaban os poros do país. As "Coplas do saqueo de Cangas polos turcos", excepción a isto que dicimos, veñen de ser cuestionadas recentemente na súa autenticidade. Inda ben que Feixóo de Araúxo deu fé das desputas entre pescadores do Miño no seu Entremés famoso... e que, durante o XVIII, os ilustrados comezaron a mirar con arroubo e con afán de superación todo o relativo ás nosas cousas, incluídas as que afectaban ao mar como despensa: velaí Lucas Labrada co seu reconto da capacidade piscatoria e marisqueira do país na Descripción económica... e Xosé Cornide cos seus estudos sobre o faro de Hércules, as súas descricións circunstanciadas das nosas costas, os seus descubrimentos sobre a sardiña e a súa denuncia das novas formas capitalistas, cabe dicir esquilmadoras, que traían consigo os fomentadores cataláns...

Mais o que non deu a desidia ou deserción practicamente masiva das minorías cultas do país a respecto da propia lingua e da identidade comunal, recollémolo na voz da xente anónima, nese tesouro de lírica popular en que abundan os motivos mariñeiros e as expresións de devoción asociadas ás comunidades piscatorias. Cantigas e lendas e contos e ditos polos que desfilan tipos de embarcacións e de ventos, labores e faenas na praia e mar adentro, especies mariñas, climas e predicións, cabos, cons, consellos para o consumo dos froitos do mar, rivalidades entre portos, velas rotas, e os inevitábeis santos e virxes (a da Barca, a da Lanzada, o San Telmo, o San Bertomeu, o Santo André de Teixido... só moi recentemente a do Carme) a quen recorrer na anguria da infertilidade, no instante supremo do naufraxio ou no lance difícil de pasar a Touriñana ou a Marola.

Mar e Rexurdimento

Durante o Rexurdimento, o mar adquire unha presenza moi relevante como motivo poético. Ás veces, coa intención costumista ou social de glosar/denunciar algún aspecto da vida e traballos das xentes da ribeira: así Xoán M. Pintos no poema "Os birbirichos e os birbiricheiros", do seu A gaita gallega, sobre as xentes do Salnés que mariscaban para matar a fame no Serrido cambadés; así o viveirés García Dóriga denunciando a triste vida do mariñeiro ("Sogueirón, vaite pró traiñón"); así Amador Montenegro, o promotor do xornal lugués A Monteira, no seu poema "Os pescadores"; así Rodríguez Seoane relatando en verso un naufraxio nas augas da Lanzada; así, en fin, a Rosalía que retrata nos Cantares a devoción popular e mariñeira á Virxe da Barca:

"Canta xente... canta xente (...)
¡Que lanchas tan ben portadas
con aparellos de festa!
¡Que botes tan feituquiños
con tan feituquiñas velas!".


Outras veces o mar é elemento da vindicación patriótica da húmida Galiza fronte á deserta Castela ("Que o mar deixoute olvidada...", recrimínalle a nosa poeta nacional, a mesma que musitou no derradeiro alento, se non mente a tradición, "quero ver o mar"...) ou presenza vivificante e esencial da beleza do país: ao autor de Os Eoas (non en balde epopea transoceánica), os baixos de Camelle, ao igual que os piñeiros leixados polo vento do mar de Niñóns, a Barra ou os areais vougos da costa bergantiñá, resúltanlle, en definitiva, "mui garridos ó mirar", igual que para Leiras Pulpeiro, cantor da beleza da lancha noutrora engalanada que hoxe apodrece na ribeira, a costa mariñá luguesa fai estremecer o espírito coas súas "nordesías" e co "arder do bico das ondas".

En ocasións, o mar é visto polos rexurdimentistas desde perspectivas máis existenciais: en Follas Novas convida "co seu xordo e constante marmurío" ao suicidio como descanso ("Neste meu leito misterioso e frío / -dime- ven brandamente a descansar"); as píllaras, petrelos, mazaricos e demais aves mariñas de Pondal viven en baixos e furnas, sirtes e fachos e simbolizan a liberdade soñada. A propia alma do bardo é retratada como "arboladura de nave poderosa" en que o vento arranca "enérxicas notas".

Mais o mar é, sobre todo nesta época da nosa historia, camiño da emigración ("Dígoche este adiós chorando / desde a beiriña do mar"), rota do "aleve negreiro vapor" citado por Curros Enríquez que leva a tantos compatriotas a un destino incerto e moitas veces fatal na ourra beira atlántica ("dentro dun mes, no simiterio inmenso / da Habana, ou nos seus bosques, / ¡ide a ver que foi deles!", denuncia Rosalía, conmovida diante das dimensións do éxodo e do pasar de velas que navegan levando "os fillos das nosas costas / con rumbo á América infanda / que a morte co pan lles dona").

Na narrativa e no teatro de finais do XIX-comezos do XX, o mar é escenario para algúns relatos e pezas de Manuel Lugrís Freire ("Axúdate" e "A illa milagreira", por unha banda; o drama Mareiras, por outra), para que Manuel López Prado achegue ás planas de A Monteira o conto "A volta do mariñeiro" e para que Álvarez de Nóvoa retrate nun dos relatos de Pé das Burgas, intitulado "A nai", o tráxico dilema dun mozo mariñeiro ao que lle naufraga a buceta coa nai e a moza a bordo.

O mar das Irmandades

Coa aparición no escenario político e cultural galego das Irmandades da Fala, moitas cousas mudan. O seu pendor antisucursalista e "atlantista" fai que as antenas dos escritores máis preocupados pola renovación e agrandamento das nosas letras viren en dirección ás culturas célticas e ás cosmopolitas Bos Aires, A Habana, New York ou Lisboa, para que o meridiano da creatividade deixe de pasar necesariamente por Madrid. Nesa perspectiva, o mar cobra valor diferencializador e convértese en escenario e vía transmisora da modernidade.

Ramón Cabanillas, coa súa fórmula combinatoria de tradición e anovamento, coa súa sabia mestura do legado do Rexurdimento galego cos novos ares do Modernismo americano, é o primeiro en inundar de salitre as letras galegas de preguerra, con poemas como "A trainera", "Na taberna", "Mariñeira" ou "Veiramar". Seguen o seu ronsel discípulos como Vitoriano Taibo (magnífico o seu poema "Brúa o mar") e o muxián Gonzalo López Abente, que non só canta a paisaxe mariña da costa fisterraica, cos seus cons, furnas, laxes e praias, senón que introduce o medio ribeirán (O deputado por Veiramar, O novo xuez...) na novelística en galego, definitivamente emerxente da man da entidade ideada e fundada polos irmáns Villar Ponte. O duro traballo das estivadoras do sal é retratado por Lois Tobío na súa novela A nova vida. Lesta Meis dedica páxinas do seu Estebo á descrición da travesía transoceánica dos emigrantes a Cuba. Xaime Quintanilla elixe como protagonista de Saudade a figura dun mariñeiro que se ve forzado a deixar o mar. Ata o chamado 'cantor da Montaña', Noriega Varela, recrea motivos mareiros en poemas como "Galernazo" e "Prá ufanía das olas".

Varios mestres do grupo "Nós" non permanecen alleos ao esforzo de colocar o mar na centralidade das historias a contar para que se evidencie que hai país: Castelao desprega nas súas Cousas e nos seus Retrincos todo un mundo de referencias a vellos patróns ("Peito de Lobo", "O Rifante", os "doce Apóstoles"....) e taberneiros que afogan en distantes latitudes a morriña con choros ao escoitaren cantar "Lanchiña que vas en vela....". Losada Diéguez achega ao boletín Nós un relato protagonizado por dous mozos mariñeiros de Marín no tempo en que aínda "non ían as motoras a buscar sardiña a Leixões, nin xiquera as artes da traíña eran donas das rías". Otero Pedraio recrea maxistralmente a mocidade leda e rexoubeira no Berbés e no Val Miñor do fidalgo Don Xosé María Puga en Os camiños da vida.

Na produción teatral, Cotarelo entrega as pezas Beiramar e Mourenza. A primeira, ambientada na ría de Arousa (o autor pasaba temporadas en Vilaxoán, de onde natural a súa esposa), ten como principais protagonistas a dous irmáns mariñeiros de caracteres antitéticos que aman a mesma muller. A segunda, traxedia granguiñolesca, xira arredor dunha familia de “corvos do mar” (‘Lumia’, ‘Espadarte’, ‘Rapeta’ e ‘Breixo’), que fan naufragar barcos adrede para recoller o botín e que provocan desa maneira a morte dun dos seus, ‘Xelo’, cando regresaba de América no pailebote “Boemia”. O mundo do mar é tamén abordado por Urbano R. Moledo no monólogo O orfo do mar, por Leandro Carré na peza Os homildes e polo ferrolán Nicolás García Pereira no drama en verso Brétemas.

A propia prosa científica en galego, daquela nacente, ten no ensaio sobre a dorna de Porto do Son e no cuestionario sobre cultura marítima escritos e publicados no boletín Nós polo etnógrafo ourensán e destacado activista do "Seminario de Estudos Galegos" Xoaquín Lourenzo, "Xocas", un bo referente pioneiro, ao que dedicamos no seu día un artigo na revista Ardentía.

Mares de vangarda

Da man dos "novos" que eclosionan nas letras galegas nos anos 20, o mar conquista, como espazo e como metáfora, unha centralidade case absoluta. No xénero poético acode por igual ás creacións dos neotrobadoristas que ás dos hilozoístas que ás dos máis influenciados polos "ismos" europeos iconoclastas. Non é só o mar, irrepetíbel e puro, do De catro a catro manuelantoniano, libro inmenso, do que seguen o ronsel Foulas e Viladomar, senón tamén o de Fermín Bouza Brei e a súa Nao senlleira (con poemas como "Trova infinita", "Parranda mariñeira", "Tríadas no mar e na noite", "No anal de Manoel Antonio", "Trova das sete naos"...); o de Blanco Amor co seu sinfónico Poema en catro tempos; o de Amado Carballo en Proel (con poemas emblemáticos como "Canzón do temporal", "Taberna", "Noite mareira", "Faro", "Porto", "Outa mar", "Mariñeiro" e "Pandeirada do bo e do mal tempo") e mesmo na prosa de Os probes de Deus que ten como protagonista ao vello xeiteiro de Cidrás; o de Cunqueiro, ora abstractamente cubista (Mar ao Norde), ora liricamente trobadoresco (Cantiga nova que se chama riveira) e aínda o que salfere os poemarios de 'Johán Carballeira', Xosé Mª Castroviejo, Xulio Sigüenza, Álvaro de las Casas...

Co trazo mestre do rianxeiro Dieste, o mar inunda de escumallo renovador a prosa e o teatro galegos desa época, mercé a algúns relatos contidos no libro Dos arquivos do trasno e, sobre todo, á pletórica proposta dramática, ética e estética plasmada na peza A fiestra valdeira.

Exilio por mar

A diáspora política derivada da derrota republicana na guerra do 36 levou moitas boas e ben cortadas plumas galegas ás ribeiras americanas, que se sumaron ás que por motivos basicamente económicos asentaran xa nelas con anterioridade. Desta forzosa pero feliz conxunción naceu un pulo creador que garantiu a supervivencia dunha literatura ferida de morte no propio país polo triunfo fascista.

No exilio arxentino, o poeta de Laxe Antón Zapata García escribe poemas de arrecendo mareiro como "Carrexando redes", "Redes no mar", "Alando a traíña", "Trincado", "A renda do mar", "Porto peixeiro", "Chuco da dorna. Mariñeiro galego", etc., recollidos postumamente en A roseira da saudade e outro tanto fai o muxián Xervasio Paz Lestón, con textos como "O Vilán", "Barcos..." ou "Algazo". Cándido A. González publica e estrea en Bos Aires o seu folkdrama de ambiente mariñeiro ¡Mal ollo! e Núñez Búa recolle anécdotas de mariscadoras, pescantinas e mariñeiros arousáns no seu Revoeira, mentres Luís Seoane non deixa de salferir os seus poemarios con textos que evocan o pasado en que pobos remotos chegaban a Galiza ("Guerreiros contra a mar"), con outros que retratan o país con metáforas de xinea mareira ("Galicia, un xigantesco barco") ou con visións da costa galega desde o combés de 3ª do 'Highland Princess' que deixan abesullar toda a intensidade do drama do exilio. Castelao, en fin, recolle no Sempre en Galiza editado no exilio bonarenese aquel afiche concibido para a propaganda pro-estatutista antes do 36, intitulado "O peixe", en que reivindica as "maneiras coleitivistas da nosa tradición mariñeira" e prognostica: "O día que Galiza sexa nosa, os mariñeiros vivirán na fartura".

Ardoras na longa noite

A narrativa galega de posguerra demorou en reencontrarse co mar e fíxoo da man fantasiosa de Cunqueiro no seu Se o vello Sinbad volvese ás illas. A xeración máis nova afrontou con maior decisión a tarefa: Ferrín deixou páxinas poderosas sobre a guerra da traíña en Antón e os inocentes, Freixanes recreou a Pontevedra dos vellos navegantes en O triángulo inscrito na circunferencia e Bernardino Graña deunos varios relatos imprescindíbeis no seu Fins do mundo. Logo Avilés evocaría a súa infancia noiesa ("mentres, os veleiros entran pola ría") en Nova crónica de Indias e Neira Vilas reconstruiría a epopea dos pescadores emigrados de Redes, Ares e Mugardos en Galegos no Golfo de México.

En poesía, logo do descritivismo meramente costumista de tantos poetas e da prolongación neotrobadoresca dun Ánxel Sevillano coas súas dornas da preguiza, dun Manuel María cos seus versos ao mar de Foz e dun Cunqueiro coa súa illa alá no fondal do mar (en certo sentido, todos eles replicados por Lueiro Rey na súa denunciadora "Cantiga do mar da Arousa"), verifícase na posguerra un renovado achegamento ao mar como motivo de inspiración. González Garcés ("Poema ao meu mar"), Pura Vázquez, Álvarez Blázquez e Luz Pozo Garza ("Agora contemplamos a mar de Vigo") cantan a plenitude persoal asociada á contemplación ou disfrute do mar. Mais tamén aparecen perspectivas menos conformistas. Celso Emilio Ferreiro ofrece o poema "A nena afogada" e o propio Manuel María o seu "Cántico sereo contra o mar". Entre os membros de "Brais Pinto", o mar é pretexto para ofrecer unha visión problematizada da existencia (velaí o poema "Trebón perpetuo", de Cuña Novás) e para reivindicar a memoria e a liberdade negadas polo franquismo. Mentres Heriberto Bens-Ferrín ofrece o conmovente "Ós líderes mariñeiros que fuxiron na dorna....", Bernardino Graña, convertido nun mascato ergueito e denunciador da rapina e a deshumanización, escribe a súa Profecía do mar e o seu Sima-cima do voar do tolo, con poemas emblemáticos como a "Oda ós mariñeiros de Cangas", "Canción para ir ao mar de pesca", "Pregunto aos homes e ás mulleres do noso mar", "Lázaro mariñeiro" e "O gato da tasca mariñeira". Pola súa vez, poetas como María Mariño (Palabra no tempo), Xohana Torres (Estacións ao mar, Tempo de ría) e Avilés de Taramancos ("Elexías do mar", "Fragata carregada de viño", "O pé do mariñeiro é de natural ancho", "Na outra banda do mar constrúen o navío...", "Meu capitán, é hora, é hora", "Barcos no pór do sol") cartografan preciosos mapas da memoria familiar e persoal vencellada ás ribeiras de Ferrol e Noia, respectivamente.

Mares de tinta hoxe

O neoatlantismo dos poetas dos 80, agrupados arredor das cidades portuarias de Vigo e A Coruña, dá os seus froitos en forma de mares e salseiros presentes nos versos da beira norte cantábrica e natatorios de Baixeras, nas dársenas gozosas e abertas ao mar de Xavier Seoane, no latexo cósmico e sensual de Fernán Vello, na memoria de agosto de Xulio L. Valcárcel, nas mareas e palabras de mar de Ana Romaní, nas baleas de Luísa Castro e na mohicana voz que resoa nas praias do Oeste de Manuel Rivas.

Estes autores son secundados nesa lira mareira polo Darío Xoán Cabana de Patria do mar, polo corsario con permiso Xosé Miranda, pola carnotá hinterlandiana Pilar Beiro, polo Antón Reixa de "Contrabando de amigo", polo Xoán Neira de As varandas do abrente, polo Santos Suárez de Balada do vento na ría, polo Maximino Cacheiro de A iluminación do mar, polo Chisco F. Naval de Mar de Lira, polo Xavier Paz de No canto do mar, a Chus Pato de Fascinio ou o Luís Rei Núñez de Alma mareira e Imán Fisterra, así como polo Xesús Franco de Contra mar e Atlántico, Atlántico, pola Branca Vilela de A faciana das augas, o Xavier Queipo de Glosarios, a Adela Figueroa de Vento de amor e mar, o Antón Patiño de Océano e silencio, o Rivadulla Corcón de Taberna á deriva, o Gómez Alfaro de Mar aberto, o Manuel Xosé Neira de O mar perdido ou o Paco Rivas de Cantaruxos do meu mar.

Os chamados poetas dos 90 amplían e intensifican o diálogo poético co mar, mesmo organizándose en batallón literario coa Costa da Morte como patria indómita. Velaí os volumes colectivos A rota dos baleeiros e De mar e vento. Cinco poetas de Fisterra e os poemarios individuais de Marta Dacosta (Crear o mar en Compostela), Rafa Villar (O devalo do mar, A sotavento dunha singradura), Miro Villar (Gameleiros), Rafael Lema (Cemiterio de gaivotas, Atlántida, Sete vagas), Maite Dono (O mar vertical), Xurxo Alonso (Onde viven os saqueadores de naufraxios), Fran Alonso (Tortillas para os obreiros), Alexandre Nerium (Vogar de couse), Xosé Pablo Bayo (Tempo de chover) e F. R. Lavandeira (Mar que evita o meu regreso).
Magro é porén, chamativamente, o panorama da presenza mareira no noso teatro actual: apenas cabe citar o Auto do mariñeiro, de Manuel María; a traxedia de potente lirismo A casa dos afogados, de Fernán-Vello; a Maremia en que Euloxio Ruibal teatralizou o naufraxio e posterior esperpento político-administrativo do "Casón", e, por último, o Salitre de Rivadulla Corcón, posto en escena pola compañía "Voltaedalle".

Na narrativa galega recente hai obras que miran ao pasado do mar, evocando episodios sexa da historia remota (Outono na illa, de Martínez Oca, recreación sobre a figura do Ulises homérico; Ouveade naves de Tarsihs, de Bernárdez Vilar; As galeras de Normandía, de Ramón Loureiro, sobre os navegantes nos tempos da Galiza de Maeloc;...), sexa da historia moderna (Mar para todo o sempre, de Henrique da Costa, sobre a expedición polo Pacífico de Álvaro de Mendanha en 1595; María das Batallas, de Alfredo Conde, sobre a heroína que axudo a repeler o ataque á Coruña do corsario Drake; A estraña estrela, de Xabier López, sobre os corsarios turcos; O paso do noroeste, de Xavier Queipo, ambientada na época da Franza prerrevolucionaria; O corsario, de Alberto Fortes, que xira arredor da peripecia do navegante galego Gago de Mendoza) sexa, en fin, da historia contemporánea (A batalla de Cavite, de López Veiga; Aguillóns de Ortegal, de Hixinio Puentes, ambientada en tempos da Grande Guerra, con referencias na súa trama ao afundimento de barcos polos submarinos teutóns nas nosas costas; o relato de Darío Xohán Cabana "A mariñeira de Quilmas", sobre o terror no 36...; a Pensa nao de Anxo Angueira, cos seus retratos de 'patifas' e 'baleiros' da Arousa e do Ulla e a desfeita societaria que o golpe militar trouxo; O corvo do chapapote, de Luís Rei Núñez, coa catástrofe do "Prestige" como eixo). Ollando ao posíbel futuro, a novela Canícula de Mariña Pérez Rei coloca á humanidade sobrevivinte aos desastres climáticos navegando en grandes plataformas flotantes polo océano...

Concibidas como testemuño do pasado recente das xentes do mar, algunhas novelas actuais céntranse na dura vida dos mariñeiros: o pioneiro Riosil, de Valentín Carrera; as novelas de Manuel Riveiro Loureiro O patrón e O peixoto; o Matalote de Xesús Franco; os mares caribeños en Relatos mariñeiros, de Neira Vilas; o Gran Sol na novela de Vicente Míguez De azul olvido e na de Jacobo Barros Os ausentes de Casteltón; a épica mariñeira, carnocha e arroutada de Xurxo Souto (O retorno dos homes mariños, Contos da Coruña, Fumareu); as novelas Terranova. Memorias dun mariñeiro e A derradeira campaña do capitán Samuel, ambas de Mario Franco Rodríguez; Salseiros, de Calo Lourido, etc.

Hai tamén novelas-denuncia do impacto de determinadas industrializacións mal concibidas sobre os núcleos costeiros (Beiramar, de Martínez Oca), recreacións do mundo e condicións do traballo feminino nas conserveiras (Amor de tango, de Mª Xosé Queizán; Mar de bronce, de Vázquez Pintor), relatos en que predomina a emoción da aventura exploratoria e libertaria (Ártico e outros mares, de Xavier Queipo; Caldo de mares para homes libres, de J.A. Xesteira; A estrela dos polisóns, de Luís Rei Núñez; A ponliña irlandesa, de Nacho Taibo), novelas en que o mar é pretexto para unha trama detectivesca (O misterio do barco perdido, de Carlos Reigosa; Mar de fondo, de Núñez Singala) e numerosos exemplos dunha narrativa sobre naufraxios e náufragos: Marusía de X.A. Silva, A canción de Sálvora de Antón Riveiro Coello, algúns dos Contos de viaxe de Amadeo Cobas, A man dos paíños, de Manuel Rivas... Tamén achamos unha narrativa en que o mar resulta pretexto ou escenario coadxuvante para a disección/superación de determinados estados de ánimo (Corazóns amolecidos en salitre e Veu visitarme o mar, de Rosa Aneiros; Dentro da illa, de Dolores Ruíz; ,...Do mar e a noite, de Rivadulla Corcón; Vida e morte das baleas, de Antón Castro).

Non hai letra pequena

Rexistramos desde a derradeira década do pasado século ata hoxe unha certa eclosión do tema do mar nas letras infanto-xuvenís, con obras como As flores radiactivas, A praia da esperanza, A escola dos piratas e Lonxe do mar, todas elas de Agustín Fernández Paz; a serie de aventuras protagonizadas por Sheila e Said, personaxes creadas por Moncho Caride en novelas como A negrura do mar; varias entregas de sabor pirata e stevensoniano do novelista Jaureguizar (¡Balea morta ou lancha a pique!, A rutina corsaria, Salitre...); A expedición do Pacífico, de Marilar Aleixandre; a novela Rumbo ao Maluco, en que Xosé Agrelo Hermo recrea a navegación de Magalhães por medio da figura do grumete galego Antón de Noia; O clube do corvo mariño e Capitán Araña, de Rafael Lema; Sari, soñador de mares, de Marcos S. Calveiro; O capitán da baía, de Daniel Ameixeiro; Norocai, de Begoña Paz...

Os lectores e lectoras miúdos poden disfrutar, así mesmo, de historias como A vella quenlla perde os dentes, de Xabier López; Alén das estrelamares, de Lago Pereira; Mar adiante, de Mª Victoria Moreno; Area maior, de Manuel B. Barreiro; O cabo da serpe, de Moncho Caride e Eduardo Baamonde; María está a pintar o mar, de Neira Cruz; Buguina namorada, de An Alfaya; O pirata da illa de prata, de Ana Mª Fernández; O amigo que veu do mar, de Mariano Vara; Polo mar van as sardiñas de Xohana Torres; A aventura de Roque no mar, de Jesús Peteiro e Beatriz García Trillo; A casa da duna de Fran Alonso; Carlota e a gaivota patiamarela, de Miro Villar...

Ensaio

No ensaio dos últimos tempos, o mar ocupa un lugar cada vez máis destacado. Ás veces, en traballos que son recolleita e expresión da memoria comunal depositada nas xentes do mar (Os señores do mar, de Ventoso Mariño; Homes de ferro en barcos de madeira e mais A pesca e os mariñeiros. Cedeira, Cariño, Ortigueira e Mañón, de Esperanza Piñeiro e Andrés Gómez Blanco; Xentes do mar de O Grove de Olegario Sotelo Blanco...). Outras, en libros a medio camiño entre o diario de a bordo, a crónica de viaxe e o estudo antropolóxico, como o magnífico Follas de bacallau do biólogo Xavier Paz. Tamén se están a producir vívidas reconstrucións da historia de determinadas embarcacións (Bernardo Máiz e o seu volume As embarcacións de pasaxe das rías galegas; o Grupo Etnográfico Mascato e o seu traballo divulgativo Os Galeóns de Arousa; a monografía de Eliseo Alonso Gamelas e mariñeiros; o chorado Agrelo Hermo e a súa crónica sobre Derrotas e singraduras do 'Joaquín Vieta' e mais Íñigo Echenique e o seu Madeira de mar. Apuntes sobre a gamela...) ou de determinadas actividades da beiramar (así os estudos sobre As salgadeiras e sobre A carpintería de ribeira en Porto do Son, de Manuel Mariño del Río).

Outras vertentes da produción ensaística actual sobre o mar atenden a reflexións antropolóxicas (Crenzas e tradicións dos pescadores..., de Alonso Romero; Xentes do mar, de Calo Lourido; Actas do 1º Simposio de Antropoloxía Mariñeira editadas polo Consello da Cultura Galega...), a descricións xeográficas (así os traballos de Estanislao F. de la Cigoña sobre as illas de Ons e Sálvora ou o de Cleto Regueira sobre o Rianxo mareiro) e mais a recontos de todo o tipo, sexan estes etnográficos (Mariñeiros, barcos e aparellos, de Adriana E. Eiroa), arquitectónicos (Ons, a arquitectura dunha comunidade desaparecida, de Pedro de Llano; Os faros da Costa da Morte, de Xosé Mª Lema e Manuel Vilar; Faros de Galicia, de Lino Pazos; Muíños de maré..., de Begoña Bas...), literarios (Polo mar abaixo vai..., compilación de cantigas populares feita por Carme Hermida Gulías; As cantigas mariñas no país de Breogán, de Ricardo Polín; Cancioneiro do Fisterra galego, de Manuel Quintáns...), fraseolóxicos (Refraneiro do mar, de Clodio González; Dicionario fraseolóxico do mar, de Paco Rivas) ou mesmo toponímicos (Os nomes beiramariños, de Gerardo Sacau), todos eles de grande valor para entendermos a profunda pegada, o inmediato pasado e o conflituoso presente das nosas comunidades mariñeiras.

Tamén se ven abordando o mar de onte e o de hoxe desde a perspectiva da Economía e da Historia, en obras como A pesca galega de mar a mar, de Fernández del Riego; A Galicia mariñeira, de Uxío Labarta; Galicia e o mar. Estudios de economía pesqueira; Historia da pesca en Galicia, coordinado por Fernández Casanova; Foulas e Ronseis (Retrincos para un tratado do mar dos galegos), de Dionisio Pereira; Galicia, mare nostrum, editado pola "Asociación Galega de Historiadores"; Guerra e mar no Ferrol da Ilustración, de Alfredo Martín García; Os viquingos en Galicia, de Morales Romero; Eu roubei o Santa María, de J. Soutomaior; os traballos colectivos Rande, mito e realidade e mais Rande 1702. Arde o mar e en cada vez máis numerosos volumes sobre accidentes no mar: Naufraxios do mar de Vigo, de Díez Guerrero; Os naufraxios da Galicia Norte e mais A galerna de 1961, ambos de Hixinio Puentes; Historia da costa galega e os seus naufraxios, de Fernando Patricio Cortizo... E, como non, entran no rol os moitos volumes que xeraron accidentes como o do "Aegean Sea" e o "Prestige", entre os que citaremos, a título de exemplo sobranceiro, Nunca máis. Galiza á intemperie, de Suso de Toro.

Mesmo un artigo como o noso, cuxos defectos e insuficiencias non teñen outro responsábel ca nós, non se podería afrontar nin ofrecer sen o previo e meritorio labor de autores como Maximino Cacheiro (O mar na poesía galega), Chisco Fernández Naval (O mundo da pesca na literatura galega) e Francisco Fernández Rei (Manuel Antonio e Cabanillas e o mar de Arousa; O mar e a poesía galega. Singraduras na construción da patria da lingua; Moita costa, 'pouco mar': o léxico mariñeiro e a construción do estándar galego), acompañado de monográficos como Un mar de literatura (revista Grial). Tentando servir de plataforma divulgativa para todo este fervillar de enfoques e traballos sobre o mar e de punto de encontro para os amantes das embarcacións tradicionais, desde 2004 edítase Ardentía, "Revista Galega de Cultura Marítima e Fluvial".

Cabo

Vacinado pola catástrofe do "Prestige", paradoxal xeradora de tantas e tan boas iniciativas creativas (lémbrense os libros poéticos colectivos Alma de beiramar, Botella ao mar e Negra sombra. Intervención poética contra a maré negra, sen irmos máis lonxe), é de agardar que no inmediato futuro o noso sistema literario non vire costas ao mar. De o facer, estamos certos de que perdería materiais e realidades sobre as que construír boas historias, magníficos argumentos e convincentes personaxes, así como un bo caladoiro para capturar novos lectores e para consolidar os xa gostosamente atrapados no enmalle.

Están por escribir novelas, relatos, poemas ou pezas sobre as tripulacións caboverdianas e peruanas que substitúen ou conviven cos mariñeiros galegos; sobre as mulleres da beiramar que transforman de raíz (permex e asocietarismo mediantes) a realidade do marisqueo ou achegan proletaria suor nas fábricas de conserva que logran sobrevivir á deslocalización globalizadora; sobre as guerras da volanta e do fletán, a pesca en Namibia e a esquilma dos caladoiros tradicionais; sobre o arrasamento urbanístico das noutrora vilas mariñeiras con encanto; sobre a tendencia a "turistificar" unha cada vez máis residualizada actividade pesqueira artesanal; sobre a épica resistencia das carpinterías de ribeira e a non menos épica batalla pola recuperación e viabilidade das embarcacións tradicionais do mar galego...

Hai, pois, un mar de letras que agarda por nós, profundo, complexo e indómito como o das ondas que bican a praia e baten nos cons, para que nos mergullemos nel e lle berremos, tomando emprestado o verso de Xohana Torres: Eu tamén navegar!

venres, 13 de xuño de 2014

O SERRIDO CAMBADÉS NA POESÍA DUN PRECURSOR

Entre os Precursores, quere dicir, entre os escritores decimonónicos que utilizaron o galego antes da aparición dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro, ocupa un lugar senlleiro o pontevedrés Xoán Manuel Pintos (1811-1876), que deixou para a posteridade, no seu libro trilingüe A gaita gallega (Pontevedra, 1853, con fragmentos en latín, galego e castelán), un vívido testemuño sobre o marisqueo como actividade de supervivencia das clases populares da nosa bisbarra.

A gaita gallega foi escrita, segundo se aclara no seu subtítulo, "para ir deprendendo a ler, escribir e falar ben a lengua gallega e ainda máis", nunha época en que o uso do noso idioma estaba claramente reprimido e a súa aprendizaxe dependía exclusivamente da transmisión oral intrafamiliar, ao non ser admitido nos centros escolares nin haber materiais escritos polos que estudalo e practicalo. Por esa razón, na citada obra hai, ao lado de abundantes poesías sobre os máis diversos temas, materiais máis propios dunha gramática ou dun dicionario da lingua: listas de palabras para distinguir o timbre aberto ou pechado das vogais, equivalencias castelás de palabras galegas, etimoloxías latinas do noso léxico, etc.

Para conxuntar ben este material tan heteroxéneo, Pintos argalla a existencia de dous personaxes: un mozo non galego, que quere aprender a tocar a gaita, e un gaiteiro adulto do país, que se compromete a ensinarlle. A obra enteira desenvólvese como un continuo diálogo entre ambos, non sempre amistoso, que vai saltando de tema a tema. Desfilan así pola obra o maltrato dado aos emigrantes, os defectos da luxuria e da usura, o atentado do cura Merino contra a raíña de España, a conduta lingüística vergonzante de moitos galegos, a figura do ilustrado Padre Sarmiento, as belezas de Pontevedra, etc.

Nesta obra de Pintos aparece, ademais, un poema intitulado "Os birbirichos e os birbiricheiros", en que tracexa un retrato literario moi revelador sobre as condicións de vida coas que tiveron que apandar os nosos devanceiros e, ao mesmo tempo, mostrativo de que a riqueza marisqueira do banco do Serrido cambadés non é cousa só de hoxe.

O poema que estamos comentando, inserido polo seu autor tamén no Álbum de la Caridad, comeza cun reproche a aqueles poetas que se entreteñen ollando para a lúa e as estrelas (léase, os románticos) e non se preocupan por aquilo "que temos de nós preto". Aínda que un poema sobre os berberechos non parece, a priori, que poida encerrar nada interesante nin sublime, o certo é que detrás da abordaxe dese tema, aparentemente tan intrascendente e mesmo pouco "poético", Pintos agocha unha forte denuncia da fame e da miseria que azoutaba amplos segmentos do pobo galego nesa centuria. Destinado en Cambados como xuíz de primeira instancia entre 1840 e 1844, o escritor pontevedrés puido constatar esa crúa e triste realidade de primeira man, xaora.

Nos versos introdutorios, Pintos explica que en Castrelo (Cambados) a marea baixa deixa ao descoberto un enorme areal: 

"É de ver alá en Cambados
enfrente á terra do Meco
cando devala a marea
tanto chan que queda en seco,
que si fora terra a millo
había pan par'o inferno
pois naquel longo areal
que vai por junto a Castrelo
vense as gentes formigando
cando o mar vai baixo e quedo
que parecen as formigas
que saen dun formigueiro". 

Cando comeza a amencer, indica Pintos, xúntanse no areal do Sarrido ou Serrido "homes, mulleres e nenos", todos de condición social baixa, pois "todos van esfarrapados / non van ricos, nin van cregos".

O poeta Pintos, coa súa muller, Serafina Amado, e un seu fillo
O poeta continúa comentando a procedencia xeográfica de toda esa humilde xente que acode ao areal de Castrelo na amañecida. Non veñen só de Cambados, senón de practicamente toda a comarca do Salnés, dunha punta a outra, e aínda tamén de máis lonxe: 

"Alí van do Grove, e Curro,
de Dorrón, e Sobradelo,
e de Armenteira, e de Nantes,
Santa Cristina e Loenzo,
van de Meis, e de Bayón,
Santo Tomé, San Lourenzo,
van de Bamio, van de Cea,
de Oubiña, e de Tremoedo,
van os do monte da Escusa
e mais ainda de mais lexos,
van de Caldas, e de Cuntis,
Vilagarcia e San Genxo."

Os pobres famentos chegan en bandadas, conta o noso poeta, traendo panos, foles e cestos cos que gardar a colleita. Unha vez chegados ao areal, póñense a fochicar con paos, ósos, ferros ou cos mesmos dedos na area e sacan mangados de berberechos frescos: 

"Van enchendo os seus gabidos
sin liortas, e sin berros
pois todos teñen alí
sin disputa igual dereito.
Ninguén se azaña anque vexa
que se colle máis ou menos
nin dice nadie "esto é meu"
mentres que nó ten no cesto.
Hai fartura para todos
anque se ajunten mil centos".


Cando acaban este labor, feito a toda présa para aproveitaren ao máximo o tempo de devalo do mar, os campesiños e xentes da ribeira que mariscaron libremente marchan alegres do areal, dándolle grazas ás areas: 

"Criade os berberechiños 
por millares de milleiros.
Nós viremos cubizosos
anque de longe a collelos,
que cando é muy negra a fame
o camiño non pon medo. 
Virán os nosos filliños
e tamén os nosos netos,
virán a pisar os probes
as aréas de Castrelo".

De volta para os seus fogares non teñen xa envexa das "comidas dos señores / cheas de especies e cheiros". Póñense entón a escochar os berberechos frescos e matan a fame propia e a dos filliños: 

"E comenzan a escochare
os birbirichiños frescos.
Relóucase de mirare
o bulir de aqueles dedos
que con hum en cada man
e cruzándose pol-os tetos
tris... salta o cacho de arriba
o de abaixo queda cheo.
De esta maneira os escochan,
mais despois é de ver comelos,
a cubiza con que sorven
o que os cachos teñen dentro,
como chuchan as cunchiñas
e dimpóis lamben os dedos".

A cousa, desta arte, non pode senón acabar en improvisada festa: 

"Non falta nas compañías
quen asopre algun punteiro
algum-ha frauta, ou ben un chifre
ou algun outro estrumento,
e mulleres que cantando
e castañolas mecendo
se espotrican coas ferreñas,
repinican o pandeiro".

Un solpor no Serrido cambadés
O poema de Pintos remata cuns versos que explican a orixe dun dos alcumes (xunto co de "piardeiros") cos que foron e mesmo aínda son designados popularmente os cambadeses: "Agora os homes de chola / sin forzar o entendimento / sabrán porque ós de Cambados / chaman os birbiricheiros". 

Dito sexa con permiso dos "afoghacristos" de Carril, dos "inghleses" de Vilagarcía, dos "carcamáns" da Illa, dos "pioeiros" de Vilaxoán, dos "fanequeiros" de Vilanova, dos "barrosos" de Vilalonga e dos "tiñosos" de Ogrobe...