MICAELA CHAO MACIÑEIRA, IRMÁ DA FALA

 No primeiro centenario das Irmandades da Fala, moitas figuras vinculadas a esa entidade merecen atención e recoñecemento, mais talvez ningunha máis necesitada de ambas cousas como a esposa de Antón Villar Ponte, Micaela Chao Maciñeira, única muller que participou no acto fundacional da nova organización, única que fixo parte da delegación irmandiña que viaxou a Cataluña en 1917, colaboradora do Conservatorio Nazonal do Arte Gallego e principal animadora da constitución dunha Sección Feminina no seo da Irmandade coruñesa.

 Coñécense en Cuba

Micaela coñeceu o seu futuro esposo no segundo semestre de 1908 en Cuba, onde vivía cos seus pais, Juan Chao Fernández (propietario da fábrica de tabacos "La Capitana") e Carmen Maciñeira Bouzamayor e cos seus irmáns Juan, Antón, Tereixa (futura esposa de Ramón Villar Ponte) e Carme. A concorrencia a múltiplas festas, bailes e banquetes da colonia galega na Illa, a asistencia a representacións teatrais no Payret e no Nacional e a participación de ambos na "Sociedad Gallega de Declamación Rosalía Castro" foron algúns dos ámbitos de relacionamento onde xurdiu o seu namoramento.

A “Rosalía Castro” fora fundada en xaneiro de 1908 por Julio Monasterio, Abdón Vide e Antonio Froján, entre outros, e tiña a súa sede no Parque da India, concretamente no número 15 da Rúa Monte de La Habana. Alén do cadro de declamación, que presidía honorificamente a xornalista Mercedes Vieito Bouza, contaba cunha sección de "Recreo y Adorno", presidida por Julio Monasterio, e cunha sección de "Solfeo, Filarmonía, Canto e Instrucción", que dirixía o músico Felipe Pereira. Na etapa en que Antón e Micaela fan parte do cadro, este representou algunhas pezas de Lugrís Freire, como Minia. Ademais, Mercedes Vieito escribiu un apropósito en xaneiro de 1909 que interpretaron as irmás Micaela e Tereixa Chao Maciñeira, Marina Cabrera, América Campos, Severiano Jesús, Abdón Vide, Eduardo G. Burets e Leonardo Monzo.

A marcha de Antón a Camagüey en outubro de 1909, para dirixir o xornal El Comercio, puxo un punto de forzosa distancia na relación, mais non a apagou, como demostra o feito de que o de Viveiro decidise regresar a Galiza no verán de 1910, xusto no instante en que o facía a familia enteira de Micaela...

Cando volveu de Cuba, o clan Chao Maciñeira asentou na aldea de Susavila, en Ortigueira, de onde eran naturais os seus devanceiros e onde residía o máis importante dos seus parentes vivos, o erudito e arqueólogo Federico Maciñeira, que terá unha influencia decisiva na admisión en 1911 de Antón Villar Ponte como redactor no plantel de La Voz de Galicia, xornal propiedade do deputado polo distrito ortegano Fernández Latorre.

Contraen matrimonio

Micaela e Antón contraerán matrimonio na Coruña o 26 de abril de 1913, como testemuña o Folio 92 do Tomo 39 da Sección de Matrimonios Canónicos do Rexistro Civil do Distrito da Audiencia da Coruña, ano 1913, inscrición número 83. El ten 32 anos e ela 21. A cerimonia canónica, oficiada polo presbítero Leandro del Río, tivo lugar na Igrexa parroquial de Santa Lucía e actuaron como testemuñas o militar Xesús Galdo Parapar, Federico Maciñeira Parga e Alejandro Barreiro Noya, futuro director de La Voz de Galicia.

Deste matrimonio nacerán dous fillos, Antonio e Carme. O primeiro, que faleceu en EE.UU. no ano 2000 despois de vivir moitos anos en Venezuela, chegou a ser célebre como futbolista do Deportivo, co sobrenome de Tonecho. Carme Villar Chao, pola súa banda, é a Meliña a quen Ramón Cabanillas dedicou un poema na revista As roladas (xullo de 1922). Morrería con vinte e poucos anos, vítima da tise.

Tras casaren, Antón e Micaela emprenderon unha existencia en común marcada polas relativas estreiteces económicas (provocadas polos limitados ingresos do xornalista, as moitas causas cívicas e culturais en que ambos participan e as lóxicas cargas familiares xeradas pola atención dos seus dous fillos) e, sobre todo, pola militancia común nas Irmandades da Fala.

Micaela, ao igual que as súas irmás Tereixa e Carme e que seus irmáns Antón e Juan, abrazou con plena consciencia o ideario galeguista exposto polo seu marido en moitos artigos da súa sección "Con letras del siete" en La Voz de Galicia ao longo de 1914, 1915 e 1916 e mais no folleto Nacionalismo gallego. Nuestra afirmación regional, converténdose nunha das primeiras mulleres, se non a primeira, en profesalo e en axudar a espallalo.

Constitúese a primeira das Irmandades

Como é sabido, o acto fundacional da primeira das Irmandades da Fala, a da Coruña, celebrouse o 18 de maio de 1916, no local que a Academia Galega tiña entón na cidade. Nesa xuntanza, logo dunhas palabras de saúdo de Antón Villar Ponte e dun discurso de Lugrís Freire, discutíronse e aprobáronse "con gran entusiasmo", a dicir do cronista de La Voz de Galicia, os primeiros Estatutos da nova entidade, que recibía inicialmente a denominación de "Os Amigos da Fala Gallega" [sic] e que declaraba como obxectivo fundamental espertar, mediante o seu uso oral e escrito, a "afición e amor dos fillos de Galicia" cara a ela. Presidiría a nova entidade un Consello Directivo, do que faría parte Antón Villar Ponte en calidade de Conselleiro Primeiro.

A esta xuntanza fundacional das Irmandades asistiu a plana maior do rexionalismo coruñés que, desde finais de século, tiña dado pulos á Cova Céltica, á Revista Gallega, á "Liga Gallega", á "Escola Rexional de Declamación" e ao movemento da "Solidaridad Gallega". Alí estiveron, con efecto, o dramaturgo e poeta Manuel Lugrís Freire, os irmáns Florencio e César Vaamonde Lores, o historiador Francisco Tettamancy, Eugenio Carré Aldao e o seu fillo Leandro e o músico Baldomir. Non acudiu, porén, Manuel Murguía, molesto con certos reproches que Antón Villar Ponte tiña expresado na prensa por mor da falta de apoio explícito do “Patriarca”, en tanto que presidente da Academia Galega, á mobilización catalanista en favor da lingua celebrada en Barcelona en xaneiro de 1916.

Outro sector da concorrencia á reunión fundacional das Irmandades relaciónase co xornal en que Villar Ponte enunciara as súas principais propagandas galeguistas, La Voz de Galicia. Están presentes, efectivamente, redactores do rotativo herculino como Robustiano Faginas, o debuxante Fernando Cortés Bugía, Fernández Mouriño, Fernando Martínez Morás (fillo de Andrés Martínez Salazar) e os irmáns Augusto e Alejandro Barreiro (este último, director do xornal).

Un terceiro grupo de asistentes estivo composto por persoas vinculadas a outros cabezallos de prensa herculina, como Ricardo Carballal Lafourcade (futuro administrador e redactor de A Nosa Terra) ou Juan Fernández Merino (redactor noutrora en Cuba do xornal La Tierra Gallega, fundado por Curros).

E completan o elenco de asistentes varios membros da propia familia Villar Ponte: Ramón, Antón, a súa esposa Micaela Chao Maciñeira e o irmán máis novo desta, Antonio Chao. Micaela foi, xa que logo, a única muller presente na xuntanza que deu orixe ás Irmandades da Fala e a primeira que fixo efectiva a súa afiliación á nacente entidade. Seu irmán Antón Chao, nado en 1899, redactor de El Ideal Gallego e colaborador de A Nosa Terra sería, porén, a primeira baixa que chorasen os irmandiños, pois morreu en agraz con tan só 18 anos de idade en maio de 1917.

Na “Semana Galega” en Cataluña

Ao pouco de iniciada a súa xeira, as Irmandades da Fala mostraron un claro interese por contactar e abrir canles de colaboración co daquela puxante nacionalismo catalán conservador organizado na "Lliga Regionalista", presidida por Francesc Cambó. Concertaron para iso un intercambio de delegacións entre a Lliga e as Irmandades. Son as denominadas "Semana Galega en Cataluña" e "Semana Catalana en Galiza", respectivamente, que tiveron lugar nos meses de novembro e decembro de 1917.

A delegación galega que viaxou a Cataluña ficou composta por Antón Villar Ponte, seu irmán Ramón, Rodrigo Sanz, Banet Fontenla, Antón Valcárcel, Lois Porteiro Garea, Lois Peña Novo, Antón Losada Diéguez e o advogado e concelleiro santiagués, director do xornal Gaceta de Galicia, Francisco Vázquez Enríquez. A estes nomes hai que sumar o de Aurelio Ribalta, que se desloca á capital catalana directamente desde Madrid, o do estudante de orixe ortegana Leandro Pita Romero e mais o da única muller integrante da expedición, Micaela Chao Maciñeira.

A delegación galeguista chega a Barcelona o 26 de novembro de 1917, sendo recibida na propia estación ferroviaria por unha representación da "Lliga" encabezada polo senador Abadal i Calderó. Tras instalarse no hotel, os delegados das Irmandades visitarán o local da "Lliga" e alí pronunciará Antón Villar Ponte, precisamente, a primeira das charlas de divulgación do nacionalismo galego na cidade condal, sobre "A evolución do noso rexionalismo".

As diferentes conferencias dos membros da delegación sucederanse nos días seguintes en diversos locais da cidade condal, así como as visitas a monumentos, locais sociais, etc. No emblemático "Palau de la Música Catalana", o "Orfeó Catalá" ofreceu á delegación galega na noite do día 1 de decembro, baixo a batuta de Lluís Millet, un concerto de gala. A crónica de La Veu de Catalunya (2.12.1917) asinala que finalizada a interpretación da primeira parte do programa

"(...) arribà el president de les Irmandades da Fala, senyor Villar Ponte, acompanyat d'altres senyors, i la seva presència fou rebuda amb sorollosos aplaudiments i visques a Galícia, als quals ell correspongué amb visques a Catalunya".

O citado xornal barcelonés valorizaba no día da partida dos representantes das Irmandades da Fala: "Els nostres companys en Nacionalisme s'en van de Barcelona plens de satisfacció per les moltes i afectuoses atencións de que han estat objecte arreu on han anat". Referíndose aos actos de despedida da delegación galega, indicaba ademais que "a la senyora de Villar Ponte li han estat entregats un artístic feixet d'eura lligat amb una cinta de bandera catalana i um pom de violes boscanes".

A Sección Feminina da Irmandade da Fala coruñesa

Do 20 de abril de 1917 ata mediados de 1918, rexistrouse en A Nosa Terra unha colecta entre mulleres, co fin de reunir os diñeiros que permitisen financiar a dotación dunha bandeira galega bordada para a Irmandade herculina.

María Miramontes

No listado de contributos, significativamente encabezado por Micaela Chao Maciñeira, figuran entre outras súas irmás Tereixa e Carme, Clementina Ponte (tía materna de Antón e Ramón Villar Ponte), Eudosia Álvarez e María Luísa Cabanillas (esposa e filla, respectivamente, do poeta cambadés Ramón Cabanillas), María Rodríguez Yordi (filla do poeta e académico Eladio Rodríguez González), Amalia e Ramona Tettamancy (fillas do historiador Francisco Tettamancy), Pura González (esposa do dramaturgo Manuel Lugrís Freire), Pilar e Pura Lugrís (fillas de ambos), Carme Díaz Varela (esposa do notario monfortino Manuel Banet Fontenla), Pilar e María Banet (fillas de ambos), María Miramontes (futura esposa do editor Ánxel Casal Gosenxe), Sofía Domínguez (esposa de Antón Valcárcel), Luísa Souto (esposa do catedrático de Veterinaria Xesús Culebras), etc.

As cigarreiras da Fábrica de Tabacos coruñesa que compuñan o montepío “La Laboriosa” achegaron por man da súa presidenta, María Villares, unha nada desdeñábel cantidade de diñeiro para a bandeira da Irmandade, o mesmo que un grupo de mozas de Sada encabezado por Laura Prado.

Esta iniciativa da bandeira foi preludio da constitución, en agosto de 1918, dunha “Sección Feminina” da Irmandade da Fala coruñesa. Con máis de 200 asociadas, segundo indica o xornal A Nosa Terra, a súa Conselleira Primeira foi inicialmente Micaela Chao Maciñeira. Na directiva que se elixiu no Nadal de 1918, Xosefa Vázquez substituíu a Micaela, que pasou a ser Vocal, mentres Tereixa Chao ocupou o posto de Vicesecretaria. A futura esposa de Peña Novo, Ermitas López Verdes, tamén facía parte deste cadro dirixente como tesoureira, canda Elvira Bao (secretaria), María Balboa (contadora) e as vocais Rosa Martínez, Avelina Fernández, Teresa Fernández, María Miramontes, Xenoveva Casal e Avelina Sardina.

Editar folletos de propaganda propios, recoller información sobre a situación laboral da muller galega (para logo de estudala e analisala propor alternativas), participar en determinados actos públicos e interesar aos Centros Galegos de América pola protección á muller emigrada, foron algúns dos obxectivos concretos desta “Sección”. No boletín A Nosa Terra colaboraron por esta época, igualmente, escritoras como Francisca Herrera Garrido, Mercedes Vieito Bouzas e Coroa González. Durante o período da Ditadura reforzaron a presenza feminina na Irmandade coruñesa mulleres como Pilar Castro (esposa de Federico Zamora), Hermitas Pavón (que casaría con Fernando Blanco), Elisa Sueiras (casada con Xulio Pita), Josefa Gómez e Eulalia Labora.

Hai que recoñecer que o rol público e organizativo das mulleres asociadas á “Sección feminina” da Irmandade coruñesa foi, en todo caso, moi limitado se o compararmos co desempeñado polos varóns da asociación, que acapararon a articulística, a propagandística, a proxección pública, a participación nas Asembleas e os postos de dirixencia da entidade. A praxe ficou, pois moi atrás do discurso, aínda que este se situou desde logo en posicións progresistas desde un principio.

Con efecto, desde a Asemblea de Lugo (1918) as Irmandades recollen explicitamente no seu programa a loita pola igualdade de dereitos para a muller, reivindicación que reiteran ademais (“igualdade absoluta, política e civil, da muller co home”) na 2ª Asemblea Nacionalista (1919), cando a concesión do dereito ao voto demorou, como é sabido, ata a Constitución republicana de 1931.

Elvira Bao

Ben revelador é que pola mesma época en que surxen as “Seccións femininas” das Irmandades, nas planas de A Nosa Terra (nº 85-86) José Sarmiento Tabares felicítase porque a muller “estase preparando, capacitándose pra tomar parte activa en todol-os problemas sociaes e políticos”, entanto o betanceiro José Vía Golpe (nº 111) cualifica esa loita das mulleres polos seus dereitos, nomeadamente o do sufraxio, como “unha esperanza”. E o mesmísimo Antón Villar Ponte, nunha das últimas entregas da súa sección “Con letra del siete” en La Voz de Galicia (10.1.1918) aplaudía a intención do goberno británico de conceder o dereito ao voto ás mulleres e argumentaba:

“¿Cuándo nuestras mujeres estarán en condiciones de poder disfrutar del sagrado derecho al voto? (...). Por lo que respecta a Galicia es indudable que la mujer - sobre todo la del campo - está tan capacitada como el hombre para acudir a las urnas electorales. Efecto de la emigración y de la especial manera de ser de nuestra economía, son la mayor parte de las mujeres gallegas quienes llevan el peso de la casa - aún nos atreveríamos a decir el del trabajo también - apareciendo, si no de derecho, de hecho, como los verdaderos cabezas de familia. Por eso no va descaminado el regionalismo gallego actual, cuando en sus prédicas por ciudades, villas y aldeas le ofrece a la mujer llena de deberes trabajar para que consiga el disfrute de los derechos políticos que le corresponden en justicia”.

Algunhas das militantes da Sección Feminina da Irmandade coruñesa, entre elas Micaela e Carme Chao Maciñeira, participaron ademais nos traballos do “Conservatorio Nazonal do Arte Gallego”.

Actividade no “Conservatorio” da Irmandade coruñesa

O amentado “Conservatorio” foi creado pola "Sección de Cultura e Fala" da Irmandade herculina en 1918. Lois Peña Novo, no seu discurso da velada inaugural presentou a nova entidade con estas palabras:

"O 'Conservatorio Nazonal de Arte Galego' quere ser base, preparación para o advenimento de bos autores e competentes actores que lle abran ó noso teatro amplio campo para un éisito trunfal; comenzo d'unha escola de múseca da que os alumnos saquen conocimento e proteición; d'unha escola de paisaxistas que poidera ter prestixioso asento na Cruña; pretende ser solar do arte galego, que recolla tamén da irmá Lusitania aquelas manifestacións artísticas que se axeiten ás nosas".

O “Conservatorio” fixo o seu début no “Pabillón Lino” coruñés o 22 de abril de 1919, representando A man de Santiña de Ramón Cabanillas e Umha anécdota, do portugués Marcelino de Mezquita.

Estivo dirixido inicialmente por Fernado Osorio Docampo, mais impulsouno, sobre todo, Antón Villar Ponte, quen ademais de fornecer textos orixinais (A patria do labrego, Entre dous abismos) e traducións (Shakespeare, August Strindberg, Moliére, Aristófanes...), chegou a interpretar algúns papeis en varias representacións.

Este “Conservatorio” contou coa participación de actores afeccionados como Vítor Casas (futuro responsábel de A Nosa Terra), Manuel Lemus, Baltasar Edreira, Elvira Bao, Luís Lafuente, Carme Meléndrez, Luísa Castelo, etc. As irmás Micaela e Carme Chao Maciñeira tamén subiron ao escenario. Carme, por exemplo, foi actriz de reparto na estrea de A man de santiña e na representación da peza do seu cuñado Entre dous abismos. Non o debía facer nada mal, pois segundo nos ten contado algunha vez Teresiña Villar Chao, q.e.p.d., chegou a ser bautizada como a “Sara Berhnart” da escena galega... Jenaro Marinhas del Valle relatou tamén nalgunha ocasión que cando os entreactos das representacións eran longos, Micaela Chao Maciñeira tentaba amenizalos tocando o piano, acompañada ás veces pola voz de Bernardino Varela, o marido da tamén irmandiña Elvira Bao Maceiras.

Os prometedores comezos do "Conservatorio" torcéronse moi axiña. O enfrentamento interno dos 'renovadores' Fernando Osorio e Antón Villar Ponte con Leandro Carré Alvarellos (e probabelmente coa maioría do alumnado do CNAG) por mor dos criterios de selección de obras para a configuración do repertorio deu ao traste, en primeiro lugar, co intento de representación da peza Donosiña, de Xaime Quintanilla e, na continuación, acabou por significar a desaparición da propia entidad

e, en 1920.

Falecemento de Micaela

O 27 de novembro de 1928, Antón Villar Ponte padece unha dolorosa e obrigada paréntese na súa traxectoria cívica por mor do óbito da súa compañeira Micaela Chao Maciñeira, a consecuencia dunha nefrite contra a que nada puideron os coidados dos médicos Urbano Losada e Búa. O boletín A Nosa Terra expresaba o seu pésame por medio destas palabras ("Liñas de loito", nº 255, 1.12.1928, p. 11):

"Antón Villar Ponte, o querido compañeiro e irmán, pasa arestora pol-a grande desgracia de ver morrer â sua distinta dona Micaela Chao Maciñeira. Unha señora que compartía por enteiro os sentimentos galeguistas de Villar Ponte e da sua familia, caso exemprar de sinceiro e acendrado patriotismo. Foi conselleira primeira da Irmandade femenina cruñesa e estaba compretamente identificada cos nosos ideás galegos manifestándoo a cotío con forte intensidade e constancia".

Pola súa banda, a revista Céltiga de Buenos Aires, codirixida por Blanco Amor e Suárez Picallo, lamentaba así a infausta nova ("Necrológicas. Doña Micaela Chao de Villar Ponte", Céltiga, Buenos Aires, nº 95, 10.12.1928):

"Días pasados, el telégrafo nos dió la triste noticia del fallecimiento, en la capital de Galicia, de la esposa de nuestro dilecto colaborador, maestro y amigo, Antón Villar Ponte.

Hállase, pues, enlutado y entristecido el hogar galleguísimo del gran publicista gallego, cuyo dolor por la pérdida irreparable de la buena y comprensiva compañera, compartimos fervorosa y cordialmente.

La señora de Villar Ponte, joven, bella y culta, era en aquella casa del Riego de Agua [sic], el espíritu animador de nuestro primer gran periodista. En las horas tristes del gran luchador; cuando por defender sus nobles ideales se iba a la cárcel, la buena señora lo despedía con un naturalísimo hasta luego, infundiéndole, con su heroísmo silencioso, insospechables bríos. Su mano de hada buena, acariciaba la cabeza inquieta del maestro para ahuyentar los malos pensamientos e infundirle más fe en la causa que defendía.

Como todos los gallegos que vuelven a la tierra, quien escribe estas líneas, llamó en nombre de CÉLTIGA a las puertas de aquella casa petrucial. Y fué la dama, noble y gentil, la que le abrió sus puertas, obsequiándolo con un cubierto en aquella mesa. Por eso los traza con el corazón en las ... de la pluma, extendiendo, en nombre de la hermandad de los céltigos, las manos fraternas al maestro y derramando sobre la tumba de su compañera muerta las flores del recuerdo cariñoso saturadas con esta palabras: Paz en la tumba de la muerta y resignación al compañero para afrontar el rudo golpe".

Antón Villar Ponte, en 1929, xa viúvo

Micaela resulta unha personaxe absolutamente decisiva na traxectoria do seu marido. Desde que se coñeceron en Cuba, compartindo os labores do cadro de declamación "Rosalía Castro", ambos partillaron un proxecto de vida en común que houbo de afrontar numerosas renuncias, penalidades e contratempos.

Procedendo dunha familia das terras do Ortegal con certo acomodo económico, Micaela non só renunciou a certo tipo de vantaxes e comodidades que a profesión de xornalista e o compromiso civilista do seu marido non lle podían garantir baixo ningún concepto, senón que mesmo acompañou o evoluír ideolóxico do seu esposo e chegou a asumir activamente a ideoloxía nacionalista que aquel formulou a partir de 1916.

Fernández Oxea (Ben-Cho-Shey), nun traballo intitulado "O fogar de Vilar Ponte", que foi publicado no boletín A Nosa Terra (nº 405, 13.3.1936), chamaría a atención sobre a exemplaridade do casal Villar-Chao no tocante á conduta idiomática, pois educaron os fillos, Tonecho e Meliña, falándolles en galego: "Si todol-os fogares dos galeguistas foren atal e como foi de por vida o de Antón Vilar Ponte, haberíase dado un gran paso na galeguización da nosa terra".

O propio Villar Ponte, ao redixir un artigo necrolóxico sobre o poeta Manuel Antonio e evocar as visitas que o poeta rianxeiro cursaba de cando en cando ao seu fogar na Coruña, non poderá menos que recoñecer o papel de anfitriona perfecta que a súa esposa xogou nesas ocasións ("Exemplos. O noso poeta do mar", El Pueblo Gallego, Vigo, nº 1.827, 5.2.1930):

"¡O meu fogar, hoxe de loito, de loito para sempre, pol-a perda da boa muller, dina compañeira d'un home de combate, que o alegraba, onde c'os brazos abertos tiveron acollida garimosa cantos pelingrinos do Ideal, alcesos no amor â terra a él chegaron!".

Finalmente, nunha carta a Álvaro Cebreiro datada en Viveiro, a 26 de Decembro de 1928 e que está recollida por Mariano Tudela no volume Álvaro Cebreiro. Vida y afanes de un creador (Eds. do Castro, Col. "O Movemento renovador da arte galega", nº 2, Sada, 1983, pp. 129-131), Antón Villar Ponte reflexionaba deste xeito conmovido e conmovedor sobre o papel desempeñado na súa vida pola esposa morta e sobre a difícil situación en que ficaba como viúvo ao cargo de dúas criaturas:

"Truncóuseme a vida. Fiquéi na máis fonda das melanconías. Desposeime co'a door para sempre (...) Era feliz d'abondo. Tiña un tesouro dos que poucos homes logran seren donos. Unha muller forte, doce, de craro senso, de rexo carácter que adoraba en min, que o daría todo por min, dina compañeira d'un loitador ou d'un sementador d'ideás. Non me cega a paixón, pero coido que si cada galego e cada español con temperamento de home de loita tivese unha muller com'a miña, o país sería outra cousa. Porque son cáseque sempre as mulleres na intimidade do fogar quenes tallan as aas dos loitadores. A maoría das claudicacións veñen dos consellos teimados e doces das mulleres no seo da familia. Pro a miña, tí ben o sabes, nunca foi plomo de cordura burguesa, sempre foi áa para min. Veume ameazado de morte e lonxe de me apoucar (inda sintindo andarlle a procesión por dentro) dábame azos. Véume no carce, e esperimentaba fondo orgulo por elo. Véume á morte e non saiu da beira do meu leito até que non puido mais (...) E no cimeterio está. I-eu na vida, sô, con dous pequeniños. Eu que non sei nada do trafego do fogar; eu inútil para todo o material! Eu que descansaba n'ela! Decátate da miña situación! Somentes dous consolos: un, que nin a Raíña podería morrer millor asistida do que ela. Outro, que da Coruña e de toda Galicia recibín probas d'amistade... (...) Agora serei com'o seu noivo eterno (...) Moito perdín, moito. Pro teño o deber de vivir pra os cativiños”.