DEZ ANOS SEN LOIS TOBÍO

Cumpriuse xa o décimo cabodano do pasamento do intelectual Lois Tobío Fernández (Viveiro, 1906- Madrid, 2003).

Fundador do Seminario de Estudos Galegos, primeiro docente da Universidade compostelá en impartir aulas na lingua de Rosalía, membro destacado do Partido Galeguista e diplomático republicano, despois da guerra civil exiliouse primeiro en Cuba e logo en Montevideo, cidade en que despregou unha intensa actividade: audición radial “Sempre en Galiza”, asesoramento de Castelao para a posta en marcha do “Consello de Galiza”, organización do “Primeiro Congreso da Emigración Galega”, artigos sobre temas de política internacional no xornal El Día, etc.

Máximo especialista na figura do Conde de Gondomar e tradutor exquisito de autores da literatura en alemán como Goethe, Thomas Mann, Herman Hesse, Bertolt Brecht ou Rilke, editou no final da súa vida o volume memorialístico As Décadas de T.L., unanimemente recoñecido xa como un dos mellores libros da literatura galega no seu xénero. Resulta hoxe, desde logo, fonte inesgotábel de lembranzas, retratos e informacións valiosas sobre as múltiplas facetas que despregou en vida, entre as que ocupan non pequeno lugar as referidas dun ou doutro xeito ao Viveiro que coñeceu e amou. Probas intelectuais dese cariño foron os seus traballos de investigación sobre a igrexa de Santa María, o Colexio Insigne e outros asuntos do vivir histórico viveirés, así como os seus artigos no Heraldo, dignos de compoñer algún día, xunto cos de tantos outros fillos ilustres da vila que frecuentaron as planas da prensa periódica, unha brillante escolma do xornalismo nacido ás beiras do Landrove.

Deixou inédita a novela breve A nova vida, que coñeceu publicación finalmente, grazas á súa filla Constanza e ao editor Isaac Díaz Pardo, grande amigo seu, en 2006. Ademais de constituír unha vívida estampa do Viveiro do primeiro terzo do século XX, coa decadencia fidalga e o auxe da burguesía comercial foránea como pano de fondo, transita tamén polo molde do relato de formación ou bildungsroman: o protagonista, Antón, partindo dunha personalidade pusilánime, pasiva e apouvigada (que fai lembrar inevitabelmente a do Pedriño de Os dous de sempre), toma progresivamente as rendas da súa vida e acaba procurando na emigración a Cuba o remedio para a súa crecente inadaptación ao medio social que o rodea.

Por honrar a súa memoria de mestre e amigo e por reivindicar, máis unha vez, os insubornábeis e imperecedeiros valores que encarnou en vida, queremos traer a estas planas o texto da nosa intervención nunhas Xornadas sobre a súa figura celebradas en Viveiro, por iniciativa do Concello, no mes de Novembro de 2006. O libreto que recolleu as intervencións nesas xornadas, ignoro os porqués, apenas foi distribuído, de maneira que as liñas que seguen poden considerarse, na práctica, inéditas.

TOBÍO E VIVEIRO, EN TRES ESTAMPAS

PRIMEIRA ESTAMPA

“...da miña vida de neno, que se desenrolou en Viveiro cunha gran riqueza de matices, vivencias, persoas e xogos. Foron dez anos máxicos, cheos de marabilla, coma vivir no paraíso”

Décadas de T.L., páx. 8

Este neno que bebe auga fresca, de delicado celme, na fonte da Area, fillo do mestre santiagués Lois Tobío Campos e da fidalga local Mélida Fernández, aveciñados ambos no antigo convento de San Francisco (que era asemade por aquel entón escola, cadea e xulgado), veu ao mundo axudado, tal vez premonitoriamente, polo médico republicano e librepensador Díaz Freixo e tivo un bateo seica de moito rumbo, vestido con faldróns longuísimos cheos de encaixes e bordados, como afillado que era dun padriño xeneroso (Lucio Fernández Argüelles) que guindou motas ás mancheas aos pícaros que agardaban no adro da igrexa para a rapañota, e como neto de Veiga (Francisco Fernández, daquela xa defunto) e Mamaxón (Encarnación González), con tenda de paquetería, quincalla e roupa feita na Praza, aínda que tamén se daba de beber nela aos mariñeiros bretóns que viñan á lagosta (os pulés).

Nado en 1906, é, no transcurso dos anos que seguen, dos nenos que cantan na Furada dos Asnos, durante a Festa da Árbore, o himno que reza “si Dios lo protege / del rayo y del viento / salud y riqueza dará”; dos que madrugan para presenciar o “Encontro” no Venres Santo e lle dan con entusiasmo ao beo de carracas e martabelas no Oficio de Tebras; dos que van xogando na Praza ao compás do ciclo anual á pabana, ao caño, ás chinas, ao ché, ao pión...; dos que asisten emocionados á “comedia” que traen os artistas circenses da legua á Praza ou ás películas e zarzuelas que poñen no “caixón dos figos”; dos que corren polas calles de Arriba, do Medio e de Abaixo cantando o noso maio e pedindo maiolas, señor capitán; dos que comen con degaro cereixas nunha pucha, peras do fol ás que incharlles logo a pelica, compota de mazá, bacallao na Noiteboa e chocolate da Canteira ou da de Nemesio.

O noso neno escoita amiúde na cociña da casa familiar historias que contan as leiteiras madrugadoras sobre o bandido Toribio ou sobre rapazas botadas a perder, mentres a mai ou a señora Magina preparan, na mellor tradición gastronómica da fidalguía vilega, freixós, pastelós de pito, sopa de navallas, tartas de améndoa ou biscoitos albardados.

Tamén é dos que se disfrazan no Antroido e dos que pelexan contra os de Celeiro no “día das tortillas”, cabo do Hospital de San Lázaro; dos que baixan eufóricos e riseiros polo Landrove en traiñeira, ao atardecer, despois de pasar o día de “Xira” en Portochao, entre carreiras, risas, cantigas, grilandas e faroliños chineses prendidos ao pór-do-sol; dos que comen a sardiñada de cabezudas nas Nogueiras; dos que levan ao pescozo un colar de zonchos por Defuntos e colocan cabazas baleiradas cunha candea dentro, imitando caveiras humanas, durante o Samaín.

Algunhas veces fica estantío mirando como outros nenos que con el van á escola de seu pai, fillos de humildes familias mariñeiras do Barrio da Pescadería, andan a bañarse na praia desnudiños como Deus os trouxo ao mundo e a pobreza os mantén nel. Eses nenos, rillotes que axiña comezan a dura vida do traballo no mar, iníciano na tipoloxía dos barcos e dos peixes e fálanlle de sinais que anuncian a morte, de sereas, da Cova da Doncela e da Santa Compaña.

Outras veces, albisca desde o balcón da súa propia casa, de fermosas varandas de ferro, vapores, traiñeiras e trincados que veñen e van pola ría, buques que se achegan pola Coelleira para cargar o mineral na Silvarosa e mais ringleiras de mulleres coma formigas, estibando o sal con paxes ás costas, no peirao.

Mais tamén goza este neno curioseando na ben dotada biblioteca paterna, na que se inicia ben cedo en Rosalía, Curros e os contos de Calleja, ou, se non, contemplando a flora e a humilde fauna (miñocas, lumachas, caracois, abellas...) do xardín conventual que seu pai coida e mima como bo franciscano e no que instala, ademais, todo un observatorio meteorolóxico, cos seus termómetros, anemómetros, barómetros e barógrafos. E, co bo tempo, bótase a camiñar co pai ata Magazos, ata Landrove, ata Covas, escoitando as súas explicacións sobre Botánica, sobre Historia, sobre Astronomía...

Quere tanto este neno de nove anos recén cumpridos esta vila que o veu nacer, que pasa os derradeiros días antes do traslado familiar a Compostela, por mor de garantirlle estudos á criatura, pasándolle a man, en agarimosa caricia, a todo o que se lle pon por diante: os amigos, as árbores, as casas, os bancos da Praza...

Instalado en Santiago en 1916, botará de menos o mar (“ás veces sentíame como afogado”), o agarimo dos amigos, o acento do noso galego (tan distinto ao compostelán), o xorne “aberto e familiar, sen mixiricos, da xente de Viveiro”. Mais hai que seguir adiante...

SEGUNDA ESTAMPA

“Aqueles veráns de Viveiro da miña mocedade

foron nidios e ledos coma un abrente”.

Décadas de T.L., páx. 110

Co bacharelato recén rematado, o mozo Lois muda de escenario para o seu lecer de verán. Após ter pasado varias vacacións anteriores coa súa familia de Brión, cabo do santuario de Santa Minia, nas rosalianas terras de Amaía, escolle agora o seu Viveiro natal, porque, como el mesmo confesa, aquí, pé do Cantábrico, “podía levar unha vida de relación con amigos e rapazas, de festas e excursións, de bailes e flirteos, máis a xeito para os meus dezaseis anos”.

A casa da tía Matilde ou a da avoa Mamaxón serven de campamento-base para este mozo que se baña pola mañá na praia de Covas; que dá longos paseos ás tardes, en panda mixta, pola ponte ata a Misericordia; que sube pola mañanciña ao monte San Roque a tomar o chocolate e a que lle poñan o santo; que xoga á brisca coa súa avoa materna e pasea ata a Fonte da Area polas noites, na fresca; que disputa partidos de tenis con Carlos Cortiñas en Cantarrana e que frecuenta os bailes de “asalto” no Casino para despregar neles, vencendo o seu natural tímido e reservado, as súas habilidades para bailar o fox-trot, o tango, a valse e mesmo algún que outro chotis.

Ademais, o adolescente esperta por primeira vez ao amor e aos seus agridoces encantos da man dunha aprendiz de costureira natural de Xove e non deixa de experimentar tamén, sorprendido, o primeiro roce erótico co corpo feminino mentres está a bailar con outra moza á que evoca “moreniña, femente, riseira e chusrrusqueira”.

Son os seus colegas de lecer nestes veráns na vila do Landrove algúns rapaces de Lugo cuxas familias veranean en Covas, como Segundo Pardo Gil, Enrique Ramos, Ramón Santeiro ou Enrique ‘o da Gran Bretaña’, mais tamén, loxicamente, viveireses como Ramón Villar Ponte, Pepe Casariego (“o máis efusivo e falador”), os irmáns Balbino e Pepe Cerdeiras, Félix González López, Modesto Vilar (que facía con el paveros e inofensivos experimentos de hipnotismo), os irmáns Labarta e Euxenio del Valle, “meu compañeiro de cantarola e parrafeos polo malecón”.

Mais non todo pode ser festa, paseo, baile e flirteo. O formigo da vocación investigadora do estudante Tobío, que funda en Compostela con outros mozos en setembro de 1923 o “Seminario de Estudos Galegos”, fai que aproveite esas semanas viveiresas de estío para pescudar distintas vertentes do ricaz pasado da vila e da súa bisbarra.

Do seu caletre, da súa disciplinada actividade e da consulta rigorosa da documentación existente irán saíndo así traballos como Algunhas moedas castelás atopadas no Valadouro; Proclamación de Felipe II en Viveiro; Do Colexio Seminario de Viveiro; Aportazón ó estudo da historia da pesca da balea nas costa de Galiza; Viveiro no século XVI, A eirexa románica de Santa María de Viveiro e unha nótula no boletín Nós sobre o costume de “poñe-lo santo” na capela de San Roque de Viveiro: “O Santo che dea a Sanidá, / che libre da enfermidá / pol-o poder que Dios ten / da Virxe María, amén. / Cristo viva, Cristo reine, Cristo impere / Cristo che libre de mala morte morir, amén”.

Con intenso amor polo obxecto de estudo escollido, que non é outro que o Viveiro dos seus devanceiros, Tobío dá coa fórmula alquímica que vai definir a súa actitude intelectual de por vida: mergullarse no particular (no viveirés, no galego) para orientarse á procura do universal e retornar logo novamente á raíz, enriquecéndoa con todo o que de fermoso e bo se teña encontrado mundo e culturas adiante.

Esta magnífica xeira investigadora sobre o pasado viveirés, sen parangón ata aquel momento, interrómpese por culpa do egoísmo e a solercia do daquela cronista oficial da vila, o subdiácono e ex-director de El Eco de Vivero Jesús Noya González, excesivamente celoso de que ninguén remexese naquilo que consideraba, con exclusivismo inxustificado, “os seus papeis”, por máis que os tivese no máis lastimoso dos abandonos e desordes. Nas Décadas, Tobío evoca o momento en que, despois de obter o correspondente permiso do alcalde, Xesús Franco, entra con Pepe Casariego por vez primeira no faiado da Casa Consistorial, onde estaba depositado o Arquivo:

“[...] o espectáculo que alí atopamos era, en verdade, abraiante. Os papeis amoreábanse no chan, contra as paredes, ou aparecían ciscados por todas partes, esfollados, porcos, desfeitos, cheos de bechos. Poñer un pouco de orde naquela barafunda parecía labor imposible pero non recuamos. Había documentos de moito tipo, non só do concello senón tamén xudiciais, do porto, da alfándega, notariais, todos revoltos. Procuranos buscar e apartar os documentos do concello, principalmente os libros de actas, e descubrimos que nun deles estaba a referencia á construcción da porta da ponte polo ‘mestre de sillería de pedrero’ Pedro Poderoso. Tamén atopamos a carpeta dun pleito con baleeiros vascos que me servirá para facer unha comunicación ao Seminario que ha ser publicada no volume I dos seus Arquivos [...]

O noso traballo seguiu arreo durante varios días pero o Pepe chegou a ter abondo de tanta porcallada, poeira, pulgas e a calor atafegante do verán naquel faiado, e deixou de vir; pero eu continuei aínda por algún tempo. Ao cabo, apartado o que pareceu máis importante, convencín ao alcalde e máis ao secretario de que trasladaran todos aqueles documentos ao primeiro andar e que os gardaran nunha vella e fermosa librería de castiñeiro, tallada, que alí tamén atopara e que podía repararse. E con esto din por rematada a cousa e o alcalde mandaranos despois un oficio agradecendo o noso labor e mesmo prometendo, coma agradecimento, algún presente que nunca chegou a concretarse”.

Os veráns en Viveiro do noso estudante presentan unha faceta máis, ben reveladora do compromiso político democrático, galeguista e republicano de esquerda que vai adquirindo nos anos finais da década dos 20, cando se descompón a ditadura de Primo de Rivera.

Tobío é, efectivamente, un dos mozos que secundan a campaña dos Villar Ponte e doutros sectores democráticos da sociedade viveiresa para “recibir” como se merecía ao preboste ditatorial e ex-deputado liberal nos tempos do turno José Soto Reguera. Este, en viaxe de propaganda durante 1930, tiña protagonizado diversos episodios de corrupción e nepotismo (presidencia do Ateneo, saltos do Alberche...) e aspiraba a revalidar a súa condición de deputado polo distrito nuns eventuais comicios próximos, que finalmente non serían outros que as Municipais que trouxeron a República, en Abril de 1931.

Cando Soto Reguera, aclamado polos seus máis estreitos colaboradores, como o presidente de “Vivero y su Comarca” Taladrid Catá, entrou co seu flamante coche negro na vila, no verán de 1930, atopouse cunha follas voandeiras que parodiaban, satirizándoo con enxeño, a “Marcha Triunfal” de Rubén Darío e mais cunhas pintadas no chan fronte ao Asilo que reproducían unha enorme bulsa de diñeiro, rotulada co nome “Alberche”, acompañada dunha frecha que sinalaba o edificio dos anciáns desamparados...

Durante o período da 2ª República, un remuíño de novas experiencias, traballos, viaxes e compromisos atrapou definitivamente a Lois Tobío Fernández e lanzouno a latitudes profesionais e xeográficas que ficaban moi lonxe, física e sentimentalmente, do seu Viveiro querido.

As derradeiras visitas á vila antes de que estoure a tráxica Guerra Incivil fainas para participar en mitins de propaganda galeguista con Ramón Villar Ponte, para solucionar cuestións burocráticas relacionadas coas súas oposicións a diplomata ou para visitar brevemente á familia. Desde que se fai cargo da legación española na capital búlgara ata que poida pisar novamente Viveiro, han pasar longas tres décadas, coa guerra e o duro exilio político transoceánico por medio.

Durante o conflito armado, a familia Tobío sofre en propia carne o carácter cainita do enfrontamento: uns adheren ao bando golpista de Franco e outros permanecen fieis á legalidade republicana. Para o noso Lois, Viveiro redúcese nese terríbel período aos conveciños que vai atopando na trincheira ou na retagarda e que lle ofrecen noticias soltas, máis ou menos frescas ou resesas, segundo os casos, de como andan as cousas pé do Landrove... En Barcelona, por exemplo, encóntrase na sede que na Diagonal abrira o Partido Galeguista a Xoán Xosé Plá, fillo do farmacéutico viveirés Xosé Plá Zubiri, que lle dá novas da morte do alcalde Balbino Cerdeiras, amigo desde a infancia...

Xa no exilio, en Cuba os tíos Pepe e Xuxo, aínda que pro-franquistas, acollen a Tobío e a Melu, que axiña se reúnen cos irmáns republicanistas Carlos e María (Maruxa) e o seu cuñado Pedro Martul en México, antes de recalaren finalmente no Uruguai, país en que van ser acollidos polo tío Pedro. Nos anos 40 e 50, unha familia de orixes viveiresas garantirá, co seu agarimo e a súa conversa, a ancoraxe emotiva do exiliado Tobío á súa terra natal, por máis que desta non paren de chegar infaustas noticias que falan da desaparición física dos seres máis queridos. Falamos do matrimonio formado por Manolo Vilar, fillo do ‘Americano’ e irmán de Modesto, asasinado polos fascistas, e Maruja Casariego, filla de D. Emilio e irmá de Pepe Casariego, con quen Tobío descarrachara e desempoara tantos documentos do Arquivo Municipal da nosa vila, como xa sabemos: “Estar coeles era coma se me atopara unha miga no meu Viveiro do que falábamos a fartar nas nosas frecuentes xuntanzas”.

TERCEIRA ESTAMPA

“Mi padre no dejó de cantar en todo el camino

y pocas veces lo he visto tan feliz”

Constanza Tobío: “Lois, Galicia, aquí y allá”, Homenaxes a Lois Tobío (2001), páx. 77.

...vendo con gozo coma sigue a traballar e loitar

a xente moza na mesma dirección”

Décadas de T.L., páx. 702

Foron algúns viveireses residentes daquela en Madrid os que primeiro saíron a recibir, con discreción e emoción contida na maior parte dos casos, a aquel exiliado que regresaba logo de case tres décadas longas de ausencia, con familia xa formada e crecida, importante posto de traballo na casa farmacéutica Roche, anovadas inquedanzas culturais arredor da figura de Diego Sarmiento de Acuña, Conde de Gondomar, e, o que é máis significativo, coa dignidade intacta.

Pepe Cerdeiras, inspector de Facenda, faralle as veces de conselleiro en asuntos fiscais. Ramón Canosa, maxistrado do ‘Tribunal de Cuentas’, acudirá ao ‘Centro Galego’ de Madrid para escoitar a Tobío conferenciar sobre o Padre Feixóo, darlle unha sentida aperta e tributarlle a seguir un cariñoso artigo de benvida no seu “neto de papel”, o Heraldo de Vivero. Alfonso, irmán de Lois que fixo a guerra forzado no bando contrario ao seu, desprazarase á capital hispana para abrazalo en emocionado reencontro fraterno e ofreceralle a súa casa na Coruña para pasar o primeiro verán galego desde o regreso...

Axiña ha chegar o instante de reencontrase, por fin, co Viveiro deixado atrás desde 1933... En 1965, Tobío, acompañado dos seus, regresa á vila que o veu nacer e, sorprendentemente, non a atopa moi cambiada: aínda non se fixeran as obras que desfigurarían irremisiblemente a beleza da Ría, aínda estaba en pé o vello Casino dos bailes e tertulias de outrora, aínda había feira no solar de Santo Domingos, aínda se vendían zocas no Cantón de Arriba, aínda funcionaba o ‘Hotel Villa Venecia’...

Tobío, que se hospedou no ‘Hotel Dolores’ de Covas, subiu Landrove arriba en bote, ata Portochao, invitado por Matilde López Barreiro, ‘Matilde da Garnacha’; visitou a Remedios Pillado no Pazo de Grallal; charlou con Euxenio del Valle, con Luís Neira, con Ramón Palmeiro e con outros vellos amigos e coñecidos; paseou tamén os claustros de San Francisco, repletos de lembranzas da súa infancia...

Desde este reencontro, Tobío regresará periodicamente a Viveiro, especialmente tras ficar viúvo da súa esposa Melu. Cada mes de agosto, protagonizará unha estadía de varios días, con cuarto no ‘Hotel Orfeo’, xantares no ‘Vivero’, desprazamentos ao Sargadelos de Díaz Pardo, visitas á redacción do ‘Heraldo’, paseos pola contorna e tertulia, moita tertulia, con vellos amigos superviventes dunha época cada vez máis afastada do seu vivir (Luís Neira, Euxenio del Valle, Matilde ‘da Garnacha’, César Michelena Rebellón...) e con novos amigos e discípulos, os “tobiófillos” que di Constanza, que beben, bebemos, entremezclando curiosidade, abraio e admiración, o elixir insubstituíbel da súa proverbial sabedoría; a ambrosía da súa actitude humilde, próxima e cordial; a delicia da súa comprensiva, paciente e atenta escoita; o hidromel da súa experiencia e do seu compromiso de loitador polos ideais da República e Galiza, encarnados tamén en moitos de nós canto máis o escoitábamos.

Asistimos así, espectadores privilexiados, ao traballoso e fecundo nacemento desa monumental obra memorialística intitulada Décadas de T.L., sen parangón nas nosas letras. Compartimos as paseatas de Lois, enfundado nos seus grosos xerseis e tocado coa súa pucha, ata Valdeflores, ata Covas, polo Casco Vello... Bebemos con el dos canos da Fonte que máis amou, el que bebeu de tantas, a da Area, e algunha vez, en perfecto intercambio de “delegacións diplomáticas”, ata degustamos no seu piso madrileño de Bonetero unha fresca cervexa na canícula de Agosto, que nos liberou a Carlos Nuevo e a min propio [daquela aínda éramos amigos] de tanto pó como rapamos na consulta de periódicos vellos na Hemeroteca Municipal.

Outras veces escoitamos xuntos concertos da Banda Municipal na Igrexa de Santa María que lle causaron entusiasmo e emoción, a el que era tan melómano. Acompañámolo a Sargadelos, onde sentaba amigable cátedra na compaña de Isaac, de Ramón Villares, de Neira Vilas... Falamos sentados diante dun refresco na cafetería do ‘Orfeo’ de literatura, de tradución, de arte, de socioloxía, de lingüística (¡ah, aquelas interminábeis discusións paveras con César Michelena Rebellón sobre as “verbas”!) e nos exemplares dos libros que mutuamente nos regalámos estampamos tamén mutuamente palabras de afecto, mensaxes de galeguidade, versos amados por ambos.

No Pazo da Trabe celebramos un día tamén, escoitándoo cantar incansabelmente, feliz entre tanto cariño de imprompta viveiresa, a concesión da súa merecidísima Medalla de Honra. Outro día debullamos na súa compaña, cos meus pais como testemuñas, as páxinas de La Esfera, que tantas ilustracións do seu admirado pintor Manolo Bujados atesouran. Verán tras verán e conversa a conversa fomos madurecendo algúns, co seu asesoramento entusiasta e co seu apoio incondicional, a idea de fundar en Viveiro, a imitación do Seminario que el mesmo impulsara na súa época de estudante, un “Seminario de Estudos Terra de Viveiro” que é hoxe [2006] unha gozosa, plural e activa realidade.

Con Tobío mesmo discutimos, tremenda ousadía de imberbe e paciente lección de sabio, respectivamente, sobre a marcha do mundo, a política galega, a caída do Muro e a desfeita urbanística da nosa vila da man dos que protestaron cando propuxemos o nome do tradutor de Goethe, Rilke e Brecht para un Colexio, porque, disque, iso era “facer política”...

Lois foi, en definitiva, un mestre insubstituíbel, un “terceiro avó” para moitos dos que tivemos o inmenso privilexio de compartir con el unha parte, por mínima que fose, do seu tempo final.

Non sabemos se se coñece a circunstancia de que a primeira fotografía de Lois Tobío Fernández fíxoa, hai agora uns cen anos aproximadamente, o noso bisavó paterno, Xosé Ínsua López, ‘Pepe da Mota’. Por eses escuros e inexplicábeis fíos que vai tecendo o Destino e que tantas veces actuaron no devir biográfico de Lois, agora a nós, bisnetos daquel proverbial ‘armadanzas’ do Viveiro de entre dous séculos, tocounos completar con palabras, neste Ano do Primeiro Centenario [2006], aquel primeiro retrato do autor das Décadas.

Oxalá que a impericia do retratista literario non teña desfigurado nin un ápice a valía, a profundidade, o saber e a exemplar personalidade do modelo, no duplo sentido da palabra, que foi, é e será sempre, para calquera viveirés e calquera galego que se prece, o noso benquerido mestre Lois Tobío Fernández.