Revista Galega de
Educación, núm. 72.
Monográfico sobre servizos complementarios (Nova
Escola Galega)
Prosegue a andaina da xa
veterana Revista Galega de Educación,
editada por Nova Escola Galega e dirixida por Xesús Rodríguez, coa edición dun
número 72 que presenta como tema monográfico o dos Servizos Complementarios
(comedor e transporte escolar).
Ofrécense nel dous traballos sobre a evolución e a
situación xeral destes servizos en Galiza e noutras dúas comunidades autónomas,
outros traballos sobre dúas
experiencias de xestión de comedor escolar marcadamente distintas (Samos e
Ames), un artigo sobre os criterios que deberían rexer a oferta de produtos
alimentarios e o enfoque nutricional dos comedores escolares e outro máis sobre
a preocupante deriva normativa que ameaza o sistema de xestión das cafetarías
dos centros escolares.
A abordaxe das diversas problemáticas actuais do transporte escolar acompáñase noutro dos artigos cunha batería de propostas de
racionalización. Desde “Anpas galegas” reivindícase a gratuidade deses servizos
complementarios e a necesidade de que contribúan á conciliación da vida
laboral, escolar e familiar.
O número achega,
ademais, interesantes materiais nas súas outras seccións habituais: Editorial; Entrevista
(sobre a avaliación que docentes, familias e alumnado fai dos materiais
didácticos dixitais); A Lingua (cun
traballo de Silvia Raña sobre adquisición e uso de léxico galego no alumnado
castelanfalante); Experiencias
(“Iconografía de xénero nos váteres” do IES Pedra da Auga e “A vida no
acuario”, do CEIP Plurilingüe Serra de Outes); Pensar o Ensino (“A verdade sobre o nivel da educación e dos
estudantes”, de Vázquez Freire); As
Outras Escolas (sobre a Aula Geológica de Robles de Laciana, León); Investigación (sobre o Proxecto ELISA -
Estudo Lonxitudinal para unha Infancia Saudable -); Educación social e Escola (cun artigo de Ana M. Amigo); Xoguetainas e Brinquetainas (cun
traballo de Barreiro Ínsua que percorre a historia dos encontros escolares de
xogos tradicionais); Recursos do Contorno
(cun artigo de Xosé M. Malheiro sobre Museos e Centros de Interpretación nas
beiras do río Miño); Panoraula (co
seu compendio elaborado por Antón Costa e Xosé Ramos de novas de actualidade
educativa, iniciativas, encontros, xornadas, publicacións, recursos e un
pequeno e por desgraza inevitábel obituario en lembranza de figuras como
Benedito Villar, Elixio Villaverde, Xabier P. Docampo, Xosé M. Rodríguez Abella
ou Juan Llauder); Panoraula Dixital
(con novas sobre experiencias, ferramentas e páxinas da Rede de interese para a
acción pedagóxica que ofrecen Denébola Álvarez-Seoane e Ana Rodríguez-Groba); Recensións (sobre aspectos da narrativa
“robinsoniana” de Defoe e Tournier) e Outras
lecturas (cun duplo comentario de Pilar Sampedro sobre dúas novidades
editoriais vinculadas á figura da pedagoga galega Antía Cal: O arte e a súa historia e mais O libro dos nenos, esta última xa
comentada pola nosa compañeira Branca Guerreiro no Aulas Libres 11).
· Feminismos e literatura
infantil e xuvenil en Galicia, de Montse Pena Presas (Ed. Laiovento)
Estabelecer un
corpus teórico que permita pór de manifesto a vinculación entre o feminismo e
os estudos de literatura infantil e xuvenil (LIX) no contexto galego,
visibilizar o papel que os grupos feministas e de mestras tiveron na procura
dunha educación igualitaria e analizar como os textos literarios
infanto-xuvenís do ámbito galego se viron influenciados en maior ou menor
medida polo movemento feminista son os tres grandes obxectivos deste ensaio de
Montse Pena Presas, que bebe directamente da súa tese de doutoramento, dirixida
por Dolores Vilavedra e Bieito Silva.
Profesora de
Didáctica da Lingua e da Literatura na USC, a autora divide o seu ensaio en
dous grandes apartados. No primeiro, baixo o título de “Movemento feminista,
coeducación e crítica da literatura infantil e xuvenil”, comeza debullando
algúns aspectos metodolóxicos (achegando, por exemplo, unha breve caracterización
de publicacións galegas como A Saia, Festa da Palabra Silenciada, Fadamorgana e Revista Galega de Educación). Sinala, a seguir, algúns dos trazos que
particularizan os feminismos en Galiza (un capítulo breve e simplificador de
máis, ao noso humilde entender), achégase ao labor pioneiro de colectivos
feministas e grupos de mestras a prol da coeducación (con mención expresa da
Asemblea de Mulleres de SGTE, primeiro, e de STEG, despois), repasa diversas
experiencias coeducadoras pioneiras entre nós e, finalmente, analiza a relación
entre feminismo e determinadas instancias e individualidades que exerceron a
crítica literaria de textos infanto-xuvenís: Carmen Blanco, Sabela Álvarez,
Concha Báez, Rosa Santórum...
No segundo
apartado do seu ensaio, Montse Pena céntrase en estudar panoramicamente o
impacto concreto dos feminismos na LIX galega, distinguindo catro grandes
etapas: unha inicial (1927-1980), na que predominou claramente a concepción
androcéntrica nesa literatura, moi escasa por outra banda; unha etapa militante
(1981-1989), na que a propia LIX en galego comezou a desenvolverse e afianzarse
con claros influxos xa do feminismo en bastantes das obras publicadas, como O segredo da pedra figueira, de Mª Xosé
Queizán, Anagnórise, de Mª Victoria
Moreno e O rei da nada e outros contos, de Sabela Álvarez; unha terceira
etapa de xeneralización de protagonistas nenas e mulleres na LIX (1990-2005),
seguindo o ronsel aberto por Agustín Fernández Paz, Marilar Aleixandre e Fina
Casalderrey; e, por último, unha etapa actual (2005 a hoxe), na que os
feminismos conflúen en moitos dos textos para o público infantil e xuvenil con
outras subxectividades nas marxes: multiculturalismo, diversidade funcional,
personaxes LGTB, masculinidades alternativas, etc. Dentro desta última etapa
contextualízanse obras que poden servir moi ben como lecturas recomendadas ao
noso alumnado e como material de traballo, comentario e reflexión na aula: Titiritesa, de Xerardo Quintiá e A.
Quarello; O corazón de Xúpiter, de
Ledicia Costas; Nano, de Concha
Blanco; 22 segundos, de Eva Mejuto; Cartas de amor, de Fran Alonso; Ás de bolboreta, de Rosa Aneiros; O agasallo de Anya, de Sabela Núñez
Singala; Usha, de María Reimóndez; Makinaria e Penúltimas tendencias, de Carlos Negro; A cabeza de Medusa, de Marilar Aleixandre; etc.
Un traballo
oportuno, clarificador e que suscita moitas reflexións sobre o rol que podemos
desempeñar como educadoras e a importancia de contarmos cunha LIX feita por nós
e desde nós.
Escola de Barbiana.
Carta a unha mestra (Ed. Kalandraka,
Biblioteca de Pedagoxía).
A sétima e
oitava entregas da Biblioteca de Pedagoxía da Editorial Kalandraka, que dirixe
Antón Costa, ofrecen a tradución para galego de dous clásicos da pedagoxía máis
comprometida cos socialmente marxinados e desposuídos: A pedagoxía do oprimido, do brasileiro Paulo Freire, e a Carta a unha profesora, do italiano
Lorenzo Milani.
Centrándomos a
atención na segunda desas obras, prendémonos doadamente do seu estilo directo,
sarcástico por momentos e lucidamente revelador. Trátase dun verdadeiro
“panfleto”, no sentido máis positivo desta palabra, ou sexa, un texto que axita
conciencias, unha ollada que desvela verdades propositadamente ocultadas.
A súa
publicación e difusión, que resultou póstuma para o propio Milani, removeu as
augas pedagóxicas italianas (e non só) en vésperas do Maio do 68, cunha
demoledora denuncia do clasismo e conservadorismo inherentes ao sistema
educativo e unha reivindicación de métodos e actitudes que cuestionaban de cheo
o burocratismo e o memorialismo na docencia. O texto denunciaba con doses de
evidente indignación a desigualdade de oportunidades que a escola teimaba en
consagrar, daquela coma hoxe, en moitos sentidos e o espírito castrador dunha
educación que pretendía reducir a marabilla de aprender a un mero xogo de
exames e notas: “Linguas, historia,
ciencias, todo se converte en cualificacións e máis nada”.
Escritor e
pedagogo, o sacerdote florentino Lorenzo Milani (1923-1967) animou entre 1954 e
1967 na remota aldea toscana de Barbiana, a 45 km. de Florencia, unha “scuola
populare” que conmoveu os alicerces da sociedade italiana. Con formulacións
ideolóxicas propias do chamado “catolicismo social”, no ambiente de achegamento
ás capas sociais máis desfavorecidas desatado no seo da propia Igrexa católica
por volta do Concilio Vaticano II, Milani co-escribiu co seu alumnado de orixes
rurais e humildes (uns “Balbinos” como os que retratou maxistralmente o noso
Neira Vilas) un manifesto de denuncia que conserva aínda hoxe, no esencial,
toda a forza no seu apelo á conciencia honesta do profesorado para que non se
converta nunha peza máis da engranaxe da discriminación por razóns
económico-sociais.
Esta edición de
Kalandraka, en tradución de Carlos Acevedo, enriquécese cun clarificador
epílogo da autoría de Carmen Beti, catedrática de Historia da Educación na
Universidade de Florencia e unha das grandes especialistas na pedagoxía
milaniana.
· Máis que ver. Cen
historias do deseño na Galiza, de Pepe Barro (Eds. Xerais)
A concepción da
cultura galega dominante entre moitas de nós é fundamentalmente, queirámolo ou
non, “literata”. A importancia histórica do feito literario na afirmación da
lingua, a circunstancia de que moitas escritoras e escritores teñan constituído
“símbolos” do país en diversas épocas e o relativo “retraso” e “precariedade” con
que outras manifestacións culturais (poñamos por caso o cinema ou o cómic)
asentaron feitas na propia lingua poden ser razóns que expliquen en parte ese
predominio do libro na “visualización”, mesmo obxectual, da nosa cultura. Mais,
loxicamente, hai, como indica o título da obra que comentamos, ben “máis que
ver”: logos, denominacións, formas e etiquetas dos produtos empresariais
(Mondariz, Sargadelos, Zeltia, Zara…), maquetas, cabezallos e tipos de letra de
revistas, xornais, fundas de discos ou coleccións editoriais, bandeiras,
escudos, iconas e alegorías da propia Galiza, símbolos xacobeos, deseños
cerámicos, marcas mariñeiras, edificios arquitectónicos e un longo e
apaixonante etcétera.
De todo iso, de motivos,
historias e figuras relacionadas coa comunicación visual e o deseño (Federico
Ribas, Luís Huici, Camilo Díaz Baliño, Enrique Mayer, Ventura Cores, Castelao,
Luís Seoane, Carlos Maside, Uxío Souto, Reimundo Patiño, Xohán Ledo, Isaac Díaz
Pardo…), ocúpase no libro que comentamos Pepe Barro (Pontedeume, 1955), el que profesionalmente
falando é autor, ademais, de traballos que todas (re)coñecemos, como a camiseta
da hibernada selección galega, o sitio web da Academia Galega, a etiquetaxe dos
viños albariños de Terra de Asorei ou as anovadas musealizacións das Casas de
Rosalía en Padrón e Manuel Antonio en Rianxo.
O volume Máis que ver reúne cen artigos, a maior
parte deles publicados previamente na sección “Botar un ollo” do semanario Sermos Galiza, partindo da base de que
as imaxes “constrúen un discurso tan potente ou máis que os edificados con
palabras”. Unha obra escrita con rigor, paixón e amenidade para coñecermos unha
parte pouco reflexionada aínda da nosa historia, para anchear a nosa visión
sobre a produción cultural e simbólica do país e para “aprendermos a ver” máis
e mellor. Recomendabilísima.
Gañadora do
Premio Ánxel Fole de Narración Curta do Concello de Lugo en 2017, esta novela
de Pilar Ortega Pereira (Vigo, 1975) está protagonizada por unha docente de
secundaria que está embarazada e que se ve profundamente interpelada, tanto a
nivel humano como profesional, pola situación complicada e angustiosa en que
vive unha das súas alumnas, inmigrante de orixes polacas. A situación espertará
nela, ademais, recordos traumáticos da súa propia infancia no rural galego, coa
figura dun pai abusador como sórdida sombra.
Alén do interese argumental,
destaca nesta obra un estilo narrativo propositadamente sobrio, directo, que
axuda a multiplicar a forza das vivencias e das transformacións anímicas que a
voz narradora vai revelándonos nun ton confidencial que a torna cálida e
próxima.
Lapis na noite, de
Ramón Nicolás (Eds. Xerais)
A segunda novela
do profesor, tradutor e crítico literario Ramón Nicolás (Vigo, 1966), tras O espello do mundo, revisita desde certa
perspectiva galega o horror da ditadura militar arxentina (1976-1983) por medio
do diario escrito por un individuo que fuxiu da guerra do 36 e que acabou
perdendo logo no país de acollida a súa amada filla Iria a mans dos fascistas
da Escola Mecánica da Armada.
Como é ben sabido, o secuestro, tortura e
asasinato en setembro de 1976 dun grupo de estudantes que participaran
activamente en diversas mobilizacións para reclamaren unha redución do prezo
dos billetes de transporte é coñecido na historia arxentina como a “Noite dos
Lapis” e xa deu orixe a libros como o de María Seoane e Héctor Ruíz Núñez, La noche de los lápices, e ao filme
homónimo dirixido por Héctor Olivera en 1986, con guión de Daniel Kon.
Na
novela de Ramón Nicolás, alén dunha recreación conmovedora deses terríbeis
feitos, hai abondo parágrafos sobre a presenza galega en Arxentina como para
non sentírmonos alleas ao que aconteceu aló cando aquí a ditadura de Franco
comezaba a ficar aquí pola popa…
Unha lectura é esta, coidamos, das que poden
axudar a vacinar contra algúns cantos de serea que debidamente magnificados e
edulcorados por certos sectores, como antes fixeron noutras latitudes cos
Trump, Salvini, Bolsonaro, etc., pretenden encher de votos nestes días no
Estado español as alforxas da dereita extrema e/ou ultradereita, en calquera
das súas tres actuais expresións partidarias.
[Recensións publicadas orixinariamente na revista do STEG Aulas Libres, número 12]
Ningún comentario:
Publicar un comentario