As aulas da posguerra franquista na poesía galega (Un breve percurso)

Ensínanos o profesor Antón Costa na súa imprescindíbel Historia da educación e da cultura en Galicia (2004) que o franquismo, facendo pé na súa posición de forza como bando vencedor dunha guerra, tivo especial empeño en intervir no sistema educativo, levando a cabo varias operacións simultáneas con resultados pouco menos que estarrecedores.

            En primeiro lugar, practicou unha depuración represiva do corpo docente, que, en forma de sancións, suspensións, traslados forzosos, destitucións e ceses, afectou nada menos que a un de cada catro mestres e mestras na Galiza e que, levando a violencia institucional ao grao máximo, segou ademais a vida de setenta deles, entre os que cabe lembrar Víctor Fraiz Villanueva, Germán Adrio, Eugenio Carré Naya, Xoán García Niebla, Luís Rastrollo, Xacinto Santiago ou a mestra de Monelos Mercedes Romero Abella. O franquismo responsabilizaba o conxunto do corpo docente que exercera durante a República de xogar un papel “revolucionario”, na medida en que difundira desde as aulas pautas, ansias e ideais de emancipación individual, social e ideolóxica que chocaban frontalmente coa defensa dos “valores tradicionais” (enténdase reaccionarios).

            En segundo lugar, o franquismo modificou de plano a función última do sistema educativo no seu conxunto, destinado a partir de entón e practicamente ata a reforma do ministro Villar Palasí (1970), a ofrecer en Enciclopedias e Catecismos unha formación rancia, limitada por toda caste de censuras e pedagoxicamente pésima, pero válida en definitiva como ferramenta de adoutrinamento militarista, españolista e confesional. Non é casual, neste sentido, que as aulas estivesen presididas a partir de entón por dúas imaxes icónicas ben significativas: o crucifixo e o retrato do Generalísimo. Tampouco o é que o idioma galego estivese proscrito das aulas e que houbese castigos e humillacións para o alumnado que o empregase mesmo de xeito espontáneo.

            En terceiro lugar, o franquismo impuxo un modelo vertical e autoritario na educación, tanto dentro da aula sobre o alumnado, recorrendo acotío aos castigos físicos e á violencia psíquica, como nos propios centros entre o profesorado, aplicando un modelo xerarquizado de obediencia debida e facendo funcionar o servizo de Inspección educativa como unha sorte de “policía” á caza da disidencia docente, mesmo que esta fose unicamente “pedagóxica”.

            E, finalmente, coa súa innata aversión a todo cambio, o franquismo supuxo un freo durante décadas ao proceso de extensión universal da educación, de maneira que vinte anos despois de comezada guerra civil a escolarización de meniños e meniñas entre os 6 e os 11 anos de idade non pasaba do 70% do total.

            Hai moitas fontes das que extraer informacións que corroboren o retrato da escola franquista que, en apertada síntese, acabamos de ofrecer, mais non debe de ser a máis empregada delas habitualmente a produción poética. Acontece, porén, que nos versos galegos dalgúns autores e autoras poden atoparse, coa forza expresiva que só á poesía lle é dado conferir, vívidos e elocuentes testemuños sobre aquel sistema educativo. As liñas que seguen son un convite a mergullarse nalgúns deses textos.

            O xornalista e poeta Manuel Álvarez Torneiro (A Coruña, 1932) deixou no poema “Aula de posguerra” un retrato moi representativo das pésimas condicións materiais das aulas que frecuentou na súa infancia, dos castigos humillantes que se perpetraban e do marcado nesgo ideolóxico da educación que se recibía nelas:

Soaba unha pingueira nunha tina de cinc,

alí, onde contaban a Historia conveniente.

E chovía nos verbos, naquel nove entre cinco.

e a táboa do oito era outra mentira tan exacta;

e era outra mentira o mapa da parede

sen o río da aldea.

Chovía nos vacíos das fórmulas e as frases,

na mañá de zotal e tinta fría.

E alí alguén soñou barricadas de estampas,

Cárpatos de ningures,

petos cheos de amoras, un brinco endomingado,

a saúde do seixo e o pentagrama

para fuxir dun mundo de aligacións e ángulos,

da mosca verdiazul do mediodía.

Soaba unha pingueira nunha tina de cinc.

¿Onde resiste

quen foi pasquín de rebelión e escándalo?

¿En que tenda de praza-patrimonio

vende sedas, ou viño, ou minte con megáfono?

¿Onde é materia para un himno?

¿Fervor de que océano ou alcoba?

¿Onde home de proveito? ¿Que guarismo?

E un día fundaron o castigo:

requisaron a luz nos seus depósitos,

as estrelas de lata, os acopios de mica,

algo do mar en soños outorgado

e puxeron a primeira inocencia contra a parede,

contra o mapa das patrias sen patria,

sen o río da aldea.

Soaba unha pingueira nunha tina de cinc.

Comezaba o inverno

a durar media vida.

            Noutro poemario do mesmo autor, titulado Epicentro, hai un apartado denominado “As raíces insomnes” que contén o poema “Tempo de miseria”. O retrato que nel se ofrece dese período histórico alude mediante lúcidas imaxes a algunhas das pautas empregadas na escola franquista, como o adoutrinamento político e relixioso, a rixidez metodolóxica no ensino das materias e a total ausencia de contidos relacionados coa realidade máis próxima do alumnado, como a xeográfica:

A mentira no caderno azul

vencido.

    Catro e máis catro oito, a duras penas

A usurpación dun río.

    Con flores a María

por aquel maio sempre desamándonos [...]

            Tamén Xosé Vázquez Pintor (Melide, 1946) incluíu no seu libro Banzados (2001) un poema no que se estabelece un oportuno contraste entre a intensa experiencia vital directa de coñecemento do mar nunha visita na compaña do pai desde a aldea á cidade da Coruña e as aprendizaxes memorísticas, repetitivas, frías e descontextualizadas que lle ofrecía o mestre franquista na escola, premiadas algunhas veces con algún que outro complemento alimenticio ou vitamínico que contribuía a paliar a penuria xeral dos fogares. Tamén se alude nos versos ao silenciamento, por mor do medo, das curiosidades intelectuais que o alumnado podía sentir, dado o clima de autoritarismo e distanciamento implantado na relación entre mestres/as e discentes:

Lembro a primeira vez que ollei o mar sen as follas

de tantas páxinas que había que saber sempre

nas mañás de outono cando chove ou venta en serio

e un don el mandábanos saír de viaxe triste

para navegar os centímetros de palabras

no mapamundi, a bordo da variña de bido:

escarregat categat e sun gran bel pequeno

bel e ao norde oghost e mar de kara, de barents...

E o Mar do Orzán pelexaba en xogo cos tranvías

de Rubine: chaf, rompendo as bocas dos rapaces

da aldea para os retratos da época sen guerra

que era toda azul e arrecendente a latas, bombos

de sardiñas, leite de muiño, queixo de goma,

que nos daban abasto despois que o douro nace

nos picos de urbión na provincia de soria e pasa...

ata chegar ao atlántico... ¿e non rebenta o mar

con tanta auga? –pensabamos todos en silencio. [...]

            O recurso aos castigos físicos sobre o alumnado foi frecuentísimo, dando por bo o vetusto principio antipedagóxico de “la letra con sangre entra”. Aínda máis ferinte e traumático resultaba, porén, ese distanciamento corporativo, moitas veces socialmente elitista, e esa frialdade no trato humano que moitos docentes practicaron. Manuel María, neste sentido, en “Poema en carne viva” de Morrendo a cada intre, deixounos versos elocuentes como estes:

[...] Odio fondamente ós catedráticos

enlevitados e serios que teñen

un recendo de arqueoloxía artificial e rutinaria [...]

Ese nesgo intelectualmente castrador que tiña o ensino na escola de Franco, alérxico a todo espírito crítico, a toda análise desmitificadora e a toda incursión polas marxes heterodoxas do pensamento,  foi reflectido con rotunda potencia polo poeta Fiz Vergara Vilariño (Lóuzara-Samos,1953-1997) nos primeiros versos do seu emblemático poema “Hai que vivir”

Eu nacín

                        un día calqueira.

Un domingo bautizáronme:

católico,

                        apostólico,

                                               romano.

Logo botei a camiñar.

                                    Fun á escola.

Os mestres

            ensináronme certas cousas:

compre ser

                        obedente,

                                   conformista,

                                               dobregado

                                                           e máis...

Os mestres

                        non me ensinaron

o significado da verba probeza,

tiven que aprendelo eu

                                               sintíndoo,

sufríndoo,

                        levándoo infundido

nos meus ósos moles de neno,

roendo un xugo de miserias

hora tras hora,

                        día tras día.

Os mestres

                        non me ensinaron

que por riba de nós todos

hai outros

                        que nos van zoupando

cal se fósemos

                        bestos de carga.

Os mestres

                        non me ensiñaron nada.

Tiven que ser eu

                        quen se entrollase

contra a realidade

                        tristeira e abraiante [...].

            Especial responsabilidade nese nesgo opresivo e intolerante da escola franquista tíñao a abafante presenza da dogmática católica, espallada en todo tipo de ritos durante o calendario escolar e presente en todos os contidos e actividades, como testemuña Fermín Bouza Álvarez (Compostela, 1940-Madrid, 2016) nun dos poemas do seu libro Labirinto de inverno (1990):

unha aula de inverno nas idades perdidas

nos tempos que deixaron o caer dunha gota

nas revoltas da alma unha tarde de lobos

na cidade de pedra e o silencio esvarando

nas preguntas do frío nos seus ocos

con lamas que son xeos na cidade que dorme

cunha sotana que lle cobre a alma

o corazón batido nos estrondos

memoria dos invernos polas rúas vacías

unha témera historia de cardenais e estatuas

imperdoable olor a pés de santo

ollos coma silencios podrecidos na chuvia

a turba lingua dunha cobra bébeda

empapuzada de veneno e mofo

inesquecibles flores húmidas

na Ferradura que rexorde dos invernos de auga.

            Por outra banda, a escola de Franco enxalzaba unha determinada visión providencialista e imperial da historia de España, ocultando adrede, terxiversando sen pudor ou facendo escarño descualificador sen posíbel dereito a réplica de varias correntes políticas, feitos históricos, entidades e reivindicacións que non encaixaban no seu molde político-ideolóxico predefinido. Por iso Salvador García-Bodaño (Teis, 1935), no poema “Identidade”, chamando á necesaria recuperación comunal do país, convidaríanos deste xeito:

(...) Perguntade nas escolas todas

por esquencidos silabarios (...)

            A represión lingüística e o espallamento de pautas diglósicas e de prexuízos contra o galego foi unha constante da escola franquista. Poetizou Antón Tovar (Rairiz da Veiga, 1921- Ourense, 2004) en “Lingua que rexeitaron meus pais”, do seu libro Calados esconxuros, por exemplo:

(...) Borraran os letreiros dos camiños

cos ben amados nomes das antergas vilas,

dos silabarios das escolas algareiras

borraron o cantar humilde e puro

da lingua popular (...).

            E Manuel Rivas (A Coruña, 1957), no poema “Fonema”, denunciou con tenra ironía o intento dalgúns mestres de erradicar no seu alumnado xa non só a lingua de noso senón tamén a fonética propia dalgunhas falas galegas, nun contexto de “alleidade” xeral dos contidos que tiñan cabida nas aulas:

Do máis aló da gorxa,

dun profundo e misterioso fol,

saíannos sons que debiamos matar.

Repitan, dicía o mestre:

Los pájaros de Guadalajara tienen la garganta llena

de trigo.

Pero Lolo o do Rito dicía que

Los pajaros de Juadalagara tienen la jarjanta llena

de trijo

e o mestre dáballe un pao.

A min custoume algún traballo dicir sen respirar

que había plantas monocotiledóneas

pero non din sabido de que familia era,

se é que a tiña,

o toxo que douraba os montes de Galicia.

            Os enfoques patriarcais e machistas, por último, tamén presidiron a escola franquista. A socióloga e traballadora social Luz Campello (Labrada, Guitiriz, 1966) dános testemuño disto no libro Inventario do prohibido (2015), cando escribe:

Repasas de memoria o inventario do prohibido

como quen repasa unha caligrafía

nun caderno Rubio da infancia

un punteado de letras, un sensaír das liñas

no pulso do grafito

amestrar a man, dobregar os dedos, amansar o lapis

nas xemas diminutas

todo ben preciso pola ringleira definida

someter o conxunto ao milímetro

como quen somete a carne para que non reborde

máis do permitido

que non deturpe a indecencia a túa valía

que nos se mollen os beizos, nin se afrouxe o embigo

ao abeiro da túa saia

que non che medre a barriga por unha falta

que a letra con sangue entra

que non se desdobre o pano inmaculado

fóra da cuadrícula

que ninguén saiba que decorres cos teus dedos

territorios

que che son negados

que non se pronuncien os peitos, nin abale o desexo

que o triángulo sexa sempre equilátero

que non se revele a cintura, nin agrome un lexema

de cadeira

que non se abran as pernas, nin a cona

que o sangrado do teu menstruo non se vexa

que a túa vaxina non se converta nun visado schenghen

no teu pasaporte a país ningún

que non se levante un murmurio, nin unha braga no tendal

nada... (...)

            O cúmulo de características que vimos resumindo fixeron da escola franquista, en definitiva, un lugar nada acolledor, triste e pouco propicio para experimentar a ledicia de aprender. Por iso Celso Emilio Ferreiro (1912-1979), no poema “El hermoso rostro del país”, inserido en Viaxe ao país dos ananos, sinalaría:

A miña terra é soave, solermiña,

pro, nos ollos dos meniños

que van á escola nas mañás frías,

hai unha tristura antiga.

No mesmo sentido, Xulio L. Valcárcel (Romeán, 1953), en Solaina de ausencia (1987), evocaría:

Ameite

en húmidas escolas

de postguerra,

tristes como os teus ollos.

           

Dirixíndose a un público lector infantil, o xa citado Manuel María acertaría a resumir no poema “Escola” de As rúas do vento ceibe moitos dos “males” dese sistema educativo consagrado durante a ditadura:

A miña escola é moi grande,

destaca entre os edificios.

Según di o director

ten moitos e bos servicios.

É de construción recente

e semella unha colmea.

Vista por fóra parece

máis que escola, unha cadea.

Está feita de cemento,

non ten pedra ou cantería.

¡Máis que construción galega

semella de Andalucía!

Ten moitas mestras e mestres

i un alumnado escesivo.

O ensino non é bon

¡Penso máis ben que é cativo!

A maior parte dos mestres

moi tristeiro papel fan:

¡nada ensinan de Galicia

e falan en castelán!

Non me gusta a miña escola,

nela todo me é estrano.

¡Eu son un neno galego

e non un americano...!

            Así as cousas, a procura de fontes alternativas de saber e información e o autodidactismo, por máis que resultasen difíciles nop contexto epocal, abesulláronse en non poucos casos como remedio eficaz. Así o pon de manifesto Bernardino Graña (Cangas do Morrazo, 1932) en Poema do home que quixo vivir (1958) cando sinala:

(...) Estou a estudiare, amigos,

A forma de sere un home.

Estou a estudiare sempre

libros, xentes, bosques, montes.

Eu son un burro completo.

Confeso que non sei nada.

Estou pasmado ante todo.

Síntome estraño e moi lonxe (...).

Esas “aprendizaxes alternativas” no ámbito da escola, dos institutos ou da Universidade incluían unha variábel combinación de espertares sentimentais e contacto con ideoloxías clandestinas, prohibidas e reprimidas, en todo caso sinónimas da liberdade e da xustiza que se botaba en falta. O testemuño poético de Pilar Pallarés (Culleredo, 1957), co que imos pór remate a estas liñas, déixanolo ben claro. No seu libro Entre lusco e fusco (1980) escribiu efectivamente, nesta perspectiva:

De repente

fáiseme extrañísimo o teu nome,

o teu nome escrito nun pupitre,

esas sílabas mortas

cravadas á madeira

entra raias, pombas, unha mosca,

unha estrela, un rosto, o martelo e a fouce.

[Publicado orixinariamente na revista Aulas Libres 10, 

editada polo STEG]