A propósito de Maruja Mallo, outravolta

Requirido pola moza Amara García Adán, filla de dous prezados amigos de vello e compañeiros de loita cívica como son Carme Adán e Eduardo García Parada, tiven o gosto de contestar hai xa algún tempo un cuestionario que me enviou sobre a figura da pintora viveirense Maruja Mallo. Compártoo agora neste meu blog, na véspera de acudir onda a boa xente da Agrupación Cultural O Facho da Coruña, o vindeiro martes 27 de febreiro, para unha palestra sobre esta grande artista.

1. Como definiría a Maruja Mallo?

Como unha figura fascinante, tanto na faceta propiamente creativa (é unha das grandes mulleres pintoras do século XX e un dos nomes con maiúscula das vangardas e da cultura da España dos anos 20 e 30), como na puramente existencial: pola súa peripecia repleta de evolucións, de feitos interesantes e curiosas anécdotas, polas súas amizades e amores, polos seus comportamentos rompedores e moi pouco convencionais no contexto da súa época, polos movementos artísticos e políticos en que participou dun ou doutro xeito e, sobre todo, pola súa poderosa personalidade, que non pode deixar indiferente a ninguén.

2. Que aspectos destacaría do legado que deixou Maruja Mallo para as mulleres?

En primeiro lugar, a súa vontade inquebrantable de ser artista nun medio en que a hexemonía masculina era abafante, case que un monopolio. Custoulle moito esforzo e sacrificio chegar a ese recoñecemento. Facerse un oco no mundo artístico de entón non lle foi doado e, de feito, silenciouse en moitas ocasións a súa participación fundamental e a súa relevancia nas actividades da chamada xeración do 27, a diferenza do tratamento intenso e xeneroso dado sempre a figuras masculinas como Dalí, Alberti, Buñuel ou Lorca.

Paréceme salientable tamén a súa decidida ruptura cos roles tradicionalmente outorgados ás mulleres da súa condición social, que era burguesa. A absoluta liberdade, a falta de hipocrisía e a desinhibición presidiron o seu comportamento erótico e afectivo, para escándalo de moitos. Ela foi sempre dona de si e axudou a que outras mulleres amigas súas, como Concha Méndez Cuesta, adquirisen conciencia dos seus dereitos, fuxindo dos roles patriarcais de paridora submisa e escrava doméstica. Maruja Mallo nunca admitiu as normas segregacionistas e fixo todo o posíbel sempre por romper a exclusividade masculina, simbólica ou real, de certos actos e espazos (a Residencia de Estudantes, as tertulias literarias, as tabernas, as aulas de estudo, as viaxes ao estranxeiro ou o paseo polos arrabaldes de Madrid, por exemplo).

Ademais, no período republicano sobre todo, mantivo actitudes de compromiso político moi significativas, con participación nas propagandas do POUM (un partido comunista de orientación trotskista) e nas manifestacións do Primeiro de Maio. Foi, nese sentido, unha muller pioneira na militancia activa en política.

Tamén me parece digno de mención o seu constante esforzo por vivir cos seus propios medios económicos, sen dependencias, só do seu traballo artístico. É certo que ese afán de supervivencia económica autónoma puido facer que se entregase no Buenos Aires dos anos 40 e 50 a un mundo de relacións con elementos plutocráticos que resulta case antagónico ás inquietudes e amizades que mantivera na España republicana, mais foi a portaxe que tivo que pagar para subsistir no exilio.

Por último, Maruja Mallo plasmou nunha parte da súa propia obra pictórica un ideal de muller emancipada, independente, activa, sa e dinámica que encaixa perfectamente co seu propio carácter. Esa “visibilización” ou ese “protagonismo” da muller na súa pintura resulta ben significativo.

3. Que aspectos destacaría da súa actitude moderna e rompedora?

A súa adscrición como artista ás correntes de vangarda, nomeadamente ao Post expresionismo, ao Surrealismo e ao Construtivismo. Había que ser moi valente na España daquel entón para defender con todas as consecuencias diante de marchantes, críticos de arte, colegas de pincel ou simplemente amantes e curiosos da arte que esa proposta plástica tan arriscada e novidosa, con toda a súa diversidade de tendencias mesmo contraditorias, era máis válida e relevante que os tradicionais academicismo, realismo, costumismo, etc.

 

Na mesma liña de defensa da innovación e do afán experimental, é de destacar a súa admiración precoz por Picasso e o seu interese polo cinema, a arte novidosa por excelencia da nova centuria.

A súa particular e pioneira reacción contra a norma social que impuña na época o uso do sombreiro como prenda coa que as mulleres debían cubrirse no espazo público (na rúa, nos paseos, etc), nunha especie de tímido remedo hispano do misóxino burka islámico. Ela e Concha Méndez lanzáronse a pasear por Madrid practicando o “sinsombrerismo” e abriron unha porta á revolución na indumentaria que hoxe pode parecernos ata pueril, mais que tivo moito significado no seu momento.

A súa vida erótica e sexual, tan libre como abundante en experiencias e tan distante sempre dos estreitos conceptos de “decoro” ou “decencia” imperantes na sociedade de entón, sobre todo cando aplicados ás mulleres.

A súa rotunda oposición laicista ás inxerencias na vida social por parte das xerarquías da Igrexa católica (a “Santa Mafia”, dicíalle ela). De aí, por exemplo, que participase nun estrafalario concurso de blasfemias nun café madrileño en 1928.

4. Un esquema das etapas da súa obra

1. Unha etapa inicial ou de formación, aínda moi suxeita ao academicismo e ás técnicas tradicionais (ata 1926).
2. Unha etapa, a partir de 1928, en que fragua o seu primeiro estilo persoal vangardista, cheo de colorido e exuberancia (“Verbenas”) e reflexo dunha nova feminidade dinámica, moderna e emancipada (“Estampas”).
3. Unha etapa tétrica, sombría e escura (“Cloacas y Campanarios”), con especial presenza dos influxos do Surrealismo.
4. Unha etapa de adhesión ao Construtivismo xeometrista do uruguaio Joaquín Torres García (ilustracións para a Revista de Occidente) e de achegamento ao compromiso social na pintura (“La religión del trabajo”, “La sorpresa del trigo”).
5. Unha etapa americana con cadros de cabezas femininas, máscaras e simétricas naturezas vivas.
6. Unha etapa final en América, de cadros con motivos esotéricos e galácticos.