 |
| Antón Villar Ponte |
O
fundador das Irmandades da Fala, o xornalista viveirés Antón Villar
Ponte (1881- marzo de 1936), mantivo co escritor Ramón Mª del Valle
Inclán (1866-xaneiro de 1936) un relacionamento complexo e
flutuante, por momentos tenso e confrontado, mais, asemade, repleto
de expresións de admiración.
As
propostas e os valores estéticos e literarios do Valle das Sonatas,
das Comedias bárbaras e dos esperpentos foron decote
obxecto de recoñecemento sincero polo Villar Ponte escritor e
dramaturgo, que rendeu en non poucas ocasións claro tributo na
prensa periódica ao talento do vilanovés, “para nosotros de lo
más genial del teatro español”, como indica a finais de 1934. Nun
panorama literario moi dominado pola vulgaridade e a repetición de
fórmulas caducas, sinala nun xornal cubano anos antes, “sólo don
Ramón del Valle Inclán tuvo atisbos de rutas nuevas. Su novela
macabra La cabeza del Bautista, que la Xirgú y la Aguglia
representan, es una prueba de lo que decimos, amén de Cuento de
Abril, Voces de Gesta, etc.”. Na primavera de 1936, a
título póstumo, cualificouno, en fin, de “prodigioso escritor
indiscutible” e “soberbio estilista gallego”.
 |
| Ramón Mª del Valle Inclán |
Cando
comezou a triunfar na literatura española o paradigma “castelanista”
representado, grosso modo, polos grandes vultos
“noventayochistas” (Azorín, Unamuno…) e algúns
escritores galegos novos se lanzaron pola pendente mimética, o
xornalista viveirés lembroulles en 1918 a conveniencia de continuar
o camiño aberto no seu día por Valle: “Contrasten la carretera
polvorienta y la yerta llanura que se confunde con el cielo añil y
cegador en la lejanía perdida, con las verdes montañas, los meigos
valles, las corredoiras en sombra, las rías de ensueño y los cielos
de ceniza, y vean, por último, hasta qué punto los hidalgos de
gotera de las tierras pardas pueden compararse, en nada, con nuestro
feo, católico y sentimental marqués de Bradomín”.
Do
mesmo xeito, a propósito do autor de Vento mareiro, gabando
no ensaio Ramón Cabanillas, poeta da raza (1917) as súas
virtudes, Villar Ponte sinalará entre as claves da extraordinaria
valía do de Fefiñáns, alén da súa rexa aposta polo galego, a súa
vontade innovadora, o seu refinamento expresivo e a súa sabia
combinación de tradición e modernidade, o feito de empregar a mesma
fórmula alquímica na literatura que o vilanovés: “Coma Valle
Inclán na prosa, il idealiza o sensibre e sensibiliza o ideial”. E
no 1920, participando en Mondariz nunha homenaxe a Murguía, o de
Viveiro sinalará que o autor da novela Desde el cielo “foi
o primeiro que ten escrivido na Hespaña, n'esa prosa castelán,
limpa, trasparente, cristaíña, valeira de retoricismos e cheia
d'emoción, que oxe cinceia con éisito notábel outro peisano noso:
o señor del Valle Inclán”.
E xa
contra finais de 1934, protestando contra a inxusta preterición de
Valle Inclán por parte da Real Academia Española, condensará nas
seguintes palabras toda esta fervenza de entusiasmo que albergaba no
seu espírito cara ao autor das Sonatas: “Don Ramón, cuando
muchos inmortales de membrete ya no sean nada en los recuerdos
del mundo y todo en el olvido, será inmortal sin entrecomillas,
verdadero inmortal en la historia literaria de España. Porque es un
estilista de genio, un orfebre de la prosa, un refinado poeta, el
estilista de las letras peninsulares por antonomasia. Para nuestro
orgullo, gallego, y no de partida de bautismo solamente, como muchos
otros, sino gallego de alma, con alma de gallego y galaica
sensibilidad, que parece asomarse a las luengas barbas blancas,
evocadoras de la niebla”.
Levado
desa admiración que anotamos, Villar Ponte tentou aplicar as
ensinanzas e logros do creador de Luces de bohemia en varias
das súas propias obras. Así acontece no conto El Idilio, que
veu lume no madrileño La Mañana en 1911. A rica e sonora
adxectivación, o ambiente aristocratizante e panteísta en que
transcorre, o sensualismo que desprende a anécdota son trazos que
permiten postular para este relato villar-pontino un notábel
parentesco coa prosa modernista do autor das Sonatas. A
marquesiña Carme, paseando no xardín do seu Pazo, encóntrase co
mozo labrego Pablo no instante en que este ía matar cunha escopeta
un merlo cantareiro. A aristócrata suplica pola vida do paxaro e o
labrego, en pago, esixe beber a auga da fontela das mans da moza...
Así
tamén en Os Evanxeos da risa absoluta (1934), peza dramática
en que moitos elementos poden relacionarse sen esforzo con varias
pezas de Valle. Tal é o caso dos personaxes protagonistas, o cego
Electus e a moza Sabela, inspirados no elenco de Flor
de Santidad (1904). Ou o da hoste de mendicantes formada por
personaxes secundarias de Os Evanxeos... como O Vello Cego,
O Abráquico, O Eivado das pernas e O Xordomudo,
que lembran ben axiña aqueles “patriarcas haraposos, mujeres
escuálidas, mozos lisiados” (o Manco de Gondar, o Tullido
de Céltigos, Paula la Reina, La Inocente de Brandeso,
Sr. Cidrán el Morcego, etc.) que desfilan pola obra El
Marqués de Bradomín (1907), a carón da alcoviteira Madre
Cruces, que atopa tamén o seu correlato na naipeira e menciñeira
Ciprianilla debuxada polo de Viveiro… E nos Evanxeos…,
en fin, transmútase en coro de lavandeiras o que nunha terceira peza
do arousán, El embrujado. Tragedia de tierras de Salnés
(1913), era reunión de mulleres fiandeiras a dialogaren sobre
diversas anécdotas da vida comunitaria…
Resulta
significativo, neste sentido, que pola mesma época en que compuña a
amentada peza, Villar Ponte tivese dedicado parágrafos de loa a
Valle Inclán, reivindicando o seu estilo sensualista, simbiose de
fantasía e realismo, e excluíndoo explicitamente do listado de
autores (Pérez Lugín, Linares Rivas, López de Haro...) que, ao seu
ver, denigraran ou presentaran unha visión aldraxante de Galiza, do
galego e dos galegos: “Tal vez alguien diga: ¿Y la Galicia de
Valle-Inclán? Y yo responderé: la Galicia de nuestro manco genial
es una Galicia legendaria, ajena al tiempo y al espacio, que con la
pátina del ayer arraiga lo que [sic, de] hoy y con la
sensibilidad de hoy vitaliza lo de ayer poniendo la naturaleza acorde
con la fábula en simbiosis exquisitas de fantasía y realismo que
sublima un estilo de gran poeta, donde, como en el de D'Anunzio, hay
eterna fiesta de luz, colores, aromas y sonidos” (El Pueblo
Gallego, 14.3.1934).
E unha
última manifestación patente do culto estético e intelectual que
lle tributou o de Viveiro ao de Vilanova é, xaora, a inserción de
traballos deste último en publicacións que estaban baixo a súa
responsabilidade como director. Foi o que fixo, en 1910, na revista
habaneira Alma gallega, de moi curta vida, co conto
valleinclaniano “En días de nieve” e volveu ser a súa actitude
no órgano de prensa das Irmandades, o boletín decenal A Nosa
Terra, onde apareceron en xaneiro de 1919, vertidos para galego,
os relatos “Malpocado”, “O medo” e “Un cabecilla”.
 |
| Plana do decenario A Nosa Terra |
Mais,
como dixemos, todo o que en materia estética, teatral ou literaria
se manifestaba como continuo recoñecemento e mesmo afán de
imitación de Villar Ponte cara a Valle Inclán, tornábase en
materia de traballo cultural e compromiso político co país,
frecuentemente, en aberta discrepancia, en polémica explícita ou en
radical desacordo.
En honra á verdade, cabería matizar que eses
encontronazos entre o noso xornalista e Valle Inclán foron
especialmente frecuentes no período de existencia das Irmandades,
entre 1916-1930, cando precisamente o grande esforzo que estas
realizaban a prol da cultura galega, fundando editoriais, promovendo
a revista Nós e boletíns como A Nosa Terra e
Rexurdimento, apoiando o Seminario de Estudos Galegos,
organizando exposicións e recitais, etc., recibía, directa ou
indirectamente, os comentarios despectivos, distanciadores ou
abertamente hostís do gran don Ramón… Para
mostra, tres botóns.
No discurso con que clausura en xullo de 1923,
en presenza do reitor Blanco Rivero, a “Exposición Regional de
Bellas Artes” celebrada no Teatro Principal compostelán, Valle
Inclán negará o carácter lírico dos pobos galego e portugués,
afirmará a imposibilidade de existencia dunha pintura xenuinamente
galega e aseverará que o “dialecto” [sic] non era elemento
caracterizador da Galiza como pobo con personalidade propia… A
reacción de Villar Ponte nas páxinas do Galicia (5.8.1923)
foi cualificar eses asertos como “discutibles, algo arbitrarios y
dignos de crítica” e desmontalos a seguir con brillantez, nunha
longa esexese nada condescendente. Xoán Xesús González e Vicente
Risco aplaudirían nas páxinas do diario La Zarpa esa réplica
villar-pontina, se ben o autor da Teoría do nacionalismo galego
expresaría con evidente ironía: “Chocoume o Vilar Ponte, que moi
formal lle di en Galicia 'recuerde Valle-Inclán los estudios
más modernos...' Pero si ninguén pode lembrar estudos que non fixo!
Todo iso a D. Ramón impórtalle tres pitos. O que lle importa é
continual-a sua obra literaria; o que lle importa é conserval-a sua
persoalidade. E Valle-Inclán redondeia mais a sua persoalidade
negando a persoalidade de Galiza. Fai ben, deixalo. Eu prefiro un
Valle-Inclán así, afastado de nós (...) que non un Valle-Inclán
galeguista e sin barbas. Sería unha desilusión meirande aínda da
que nos causa un chino, un indio ou un mouro vestidos á europea...”.
Da
mesma maneira, cando o xornalista de El Pueblo Gallego que
asinaba Artemio lle pregunta, en marzo de 1924, “¿Qué
opina usted de la cultura gallega”, o de Vilanova resposta sen
reparo nin remorso: “Que no la conozco”.
E cando, entrevistándoo
en 1926 para a revista viguesa Vida Gallega de Jaime Solá
(nada sospeitosos ela nin o seu director de simpatías co movemento
galeguista), Estévez Ortega lle sinala que a súa figura e obra
resultan unha honra para Galiza, replica despectivo e tallante Valle
Inclán: “Yo no tengo afinidad ninguna con Galicia, ni me interesa
nada… España es un país atrasado, naturalmente, pero Galicia es
la región más atrasada de España. ¡Bah! (…) Yo clasifico a los
gallegos en dos clases. Una, inteligente y superior…, que soy yo…Y
otra, todos los demás…”.
Non
pode nin debe admirar, coidamos, que esta caste de declaracións,
mesmo que se interpretasen como “boutades” dun home de carácter
iracundo, como parte dun xogo de “epatación” ou como exabruptos
momentáneos, causasen desagrado, desgusto ou indignación nas
fileiras culturais galeguistas, en que Villar Ponte figuraba como
relevante dirixente. As negativas referencias ao propio Valle
(“maestro d’a Xuventude imbécil de Galicia”…; “Gran
Pontífice da Valdeireza en traxe de festa”…; etc.) que se fan no
manifesto “Máis alá” (1922) de Cebreiro e Manuel Antonio, texto
en que o de Viveiro algunha participación tivo, deben ser colocadas,
claro está, nesta mesma perspectiva.
Na
mesma orde de cousas, convén
saber que na amentada entrevista de Estévez Ortega para Vida
Gallega en 1926, ao ser preguntado Valle sobre a existencia dun
certo apoxeo artístico de Galiza, que contaba nese intre con
artistas recoñecidos como Sotomayor, Lloréns ou o propio escultor
cambadés Francisco Asorei (1889-1961), a súa resposta é tan tallante como despectiva:
“¡Pero hombre! ¿pero usted concibe nombrar a Sotomayor sin decir
por lo menos “ese estúpido de Sotomayor”? O “ese necio de
Llorens”. ¿Asorey? ¿Dónde está como escultor. ¡Si él mismo lo
niega! Se llama imaginero. Pues si él se califica ya, por que
empeñarse en considerarle lo que no es. Es un imaginero malo. No
tiene idea de la escultura. ¿Ha visto usted en su vida algo más
grotesco que su Santa? ¡Y primera medalla! ¡Están locos!
(…)”.
 |
| O escultor Francisco Asorei |
E
mentres Valle profería semellante sarta de descualificacións que
hoxe non achan moita lóxica, o autor de pezas como “Picariña”
(1920), “Ofrenda a San Ramón” (1923), “O tesouro” (1924) e
“San Francisco” (1926) era defendido a capa e espada polo
xornalista Villar Ponte como o escultor idóneo para a realización
dun monumento de homenaxe a Curros Enríquez proxectado pola Academia
Galega e como un exemplo da posibilidade de atinxir a universalidade
artística sen renegar nin renunciar á propia raíz: “Cuando se
cultiva con ahinco la propia personalidad; cuando el idealismo
transcendente se hace carne; cuando el talento se pone al servicio de
lo original, lo provinciano tórnase metropolitano. Así el
caso de Francisco Asorey, verbigracia. Sin imitar a nadie, sin salir
del ambiente de Compostela, antes bien, apropiándose todas las
esencias de dicho ambiente, logró imponerse a España entera,
pasando, por su propio esfuerzo, a ser una de las cabezas de la
escultura española. ¡He aquí un símbolo! Los pragmatistas le
hubieran aconsejado que fuese a Madrid a hacer su arte. Los
idealistas le aconsejamos siempre que permaneciese en Santiago, fiel
a sí mismo y fiel al ambiente que lo formó. Y ya veis de parte de
quienes la razón estaba. Estaba de parte de los que por sentirnos
redimidos del ridículo provincianismo, no precisamos verle
triunfante en la corte para creerle genial (…). Los que antes de
que el gallo cantase lo negaron tres veces ¿qué dirán ahora?”.
A
complexa relación de Valle Inclán co idioma galego é tema que
excede con moito, por máis que quixésemos sintetizar, dos límites
de que dispomos neste artigo, mais non deixaremos de referir unha das
varias ocasións en que as declaracións do de Vilanova sobre o
particular provocaron a inmediata réplica, indignada loxicamente, do
de Viveiro.
Nunha interviú co correspondente en Madrid do
Diario de Lisboa, Novais Teixeira, o autor de Luces de
bohemia pontificou en 1928 que “El gallego nunca fue un idioma
hablado. Así como el armenio ha sido invención de varios frailes,
el gallego resulta así mismo invención de un grupo de poetas. En
Galicia no se habla gallego, sino una mistura de castellano y
gallego". Perante estas aseveracións, Villar Ponte amosouse na
súa columna de El Pueblo Gallego (24.2.1928) totalmente
perplexo, sinalando que “a nosotros mejor que errores crasos se nos
antojan verdaderas excentricidades” dun gran don Ramón de las
barbas de chivo contra o que desprega o viveirés o seu enfado
máis evidente: “Pero ¿puede decirse eso en serio por un gallego
que conoce Galicia y no debe desconocer su historia? Hombre, no. La
excentricidad tiene un límite, salvado el cual resulta intolerable,
sea quien quiera el que la sustente”.
 |
| O xornalista Novais Teixeira |
Nos
anos finais da Ditadura primorriverista a empatía entre Villar Ponte
e Valle increméntase, pois non en balde ambos son caracterizados
intelectuais opostos á Ditadura (”extravagantes ciudadanos”,
pois) e ambos son obxecto de encadeamentos e represións por parte do
réxime primorriverista. En abril de 1928, Antón lamentará en El
Pueblo Gallego “el caso tristísimo de que la gran mayoría de
la colonia gallega de la Isla de Cuba hiciese un vacío hostil a
nuestro gran Don Ramón del Valle Inclán a su paso por tierra
habanera, solo porque los directivos de aquélla, más atentos
a agradar a los que conceden membretes honoríficos que a los
verdaderos valores del terruño nativo, vieron que de rendirle
homenaje al insigne autor de Flor de santidad, después de
unas cívicas declaraciones que exteriorizara éste en Nueva York
contra ciertas personalidades, peligrarían sus anhelos ambiciosos".
E en xullo de 1930 protestará porque as autoridades herculinas
deciden bautizar unha rúa da cidade co nome dunha figura en
principio allea a Galiza, a do publicista aragonés Joaquín Costa,
cando aínda non se lle dedicara nesa cidade ningunha nin a Pondal
nin, subliñamos, ao propio Valle Inclán…
Durante
a primeira fase da República, houbo, é certo, determinados momentos
de enfriamento cordial e desencontro entre Villar Ponte e Valle,
motivados por causas variadas: a rivalidade como candidatos en
distintas listas nas eleccións a Cortes Constituíntes na
circunscrición coruñesa, un pola ORGA de Casares e outro polo
Partido Radical de Lerroux; a fría ou indolente actitude do de
Vilanova nas campañas pro-Estatuto autonómico; o seu desmarque
público cara ás manifestacións en chave galeguista do deputado
Otero Pedraio no célebre “Banquete de La Bombilla”; as súas
polémicas declaracións na homenaxe madrileña á súa persoa de
1932, dirixidas contra os escritores que cultivaban as linguas non
castelás en España - “Ser genio en el dialecto es demasiado
fácil” -… Mais pese a todo, non deixa
de ser ben significativo, ao noso humilde entender, que fose
precisamente a intelectualidade máis galeguista a que arroupase
humana e intelectualmente con máis agarimo ao Valle Inclán dos
últimos meses…
Velaí
o Castelao que se presta a realizar os decorados para a
representación das Divinas palabras en 1933. Ou o Otero
Pedraio que pasea e conversa a cotío con Valle polas rúas
compostelás no inverno de 1935. Velaí, en fin, o Antón Villar
Ponte que reclama en xuño de 1935 homenaxes na honra do xenial autor
vilanovés, como a erección dun busto na herculina Praza de Galiza,
pois o país enteiro tiña que manifestar dalgunha maneira, ao seu
ver, a gratitude cara a “este hombre egregio (creador de un mundo
literario donde su bello estilo original resiste y resistirá siempre
todos los seísmos de la crítica); este hombre único que supo
esculpir su interesante tipo físico y que libó como nadie las
mieles sabrosas de los viejos rosales gallegos; este admirable,
soberbio Luzel de la República de las Letras que derrocha ingenio en
los corrillos cotidianos después de haber eternizado su genio en los
libros”.
Será
o de Viveiro, en representación do grupo galeguista coruñés, un
dos que acompañe os restos de Valle no chuvioso día do seu
soterramento no cemiterio compostelán de Boisaca, en xaneiro de
1936. Entrevistado polo reporter Rey Alvite, expresaría en
tan triste ocasión os seguintes pensamentos: “Valle Inclán, que
no sólo hizo una obra inmortal sinó que supo hacer su propia figura
corpórea, ha muerto donde debía morir: en la vestusta y gloriosa
Compostela. Tenía derecho al descanso y descansó en domingo, en un
domingo de cielo gallego que parecía llorar por él. La humedad
tornaba negras, como dos pendones luctuosos las torres del Obradoiro.
Valle Inclán, toda la raza en un hombre y todo el hombre en la raza,
merece un monumento en la cima del Pico Sacro”. E nun dos
derradeiros artigos que saíron da súa ben cortada pluma, pouco
antes de morrer el propio vítima dunha perforación gástrica, Antón
Villar Ponte, ademais de reclamar unha homenaxe filatélica para
Valle Inclán, deixaría constancia clarividente do labor que o
futuro esixía:
“Ahora, ya muerto don Ramón, solo procede divulgar su obra
insenescente para que el mayor número de conterráneos la adquiera
como homenaje a su genio y como beneficio para los suyos y perpetuar
su figura corpórea en un monumento y su nombre inmortal en leyendas
de plazas y rúas. Esto y un idóneo mausoleo digno de sus restos es
cuanto estamos obligados a hacer”.
Ningún comentario:
Publicar un comentario