Xosé María Álvarez
Blázquez (Tui, 1915-
Vigo, 1985) comezou a despuntar como intelectual e escritor xa na etapa previa
ao infausto 36, impulsando en Pontevedra con outros mozos a revista Cristal e, logo da guerra, a despeito
dos moitos padecementos que esta trouxo para si e para boa parte dos seus,
resultou un puntal destacadísimo no panorama cultural galego da segunda metade
do século XX. Erudito, arqueólogo, etnógrafo, bibliófilo, editor, libreiro, novelista,
poeta, autor teatral e ensaísta, foi un humanista incansábel, comprometido ata
a cerna cos ideais galeguistas. Para a bisbarra do Salnés, e moi concretamente
para Baión (Vilanova de Arousa), a súa figura ten unha relevancia especial, da
que tentaremos dar conta nas liñas que seguen.
Con efecto, os vínculos de Álvarez Blázquez
co Salnés son múltiples e salferen varias das vertentes da súa polifacética figura.
Primeiramente, porque o noso autor pasou moitas felices horas de infancia e mocidade
no lugar de Fonsín na compaña da súa familia directa e dalgúns irmáns e
sobriños de seu pai, o médico Darío Álvarez Limeses, como o tío Xosé, o
inspector de ensino Xerardo e a súa muller Lola (pais de Amalia, futura esposa
do dirixente galeguista Alexandre Bóveda) e a tía Carme, casada co historiador
e erudito pontevedrés Celso García de la Riega, un dos máximos divulgadores das
teses sobre a presunta galeguidade de Colón e propietario, no propio Baión, do
pazo do Valado. A parroquia pagou simbolicamente a súa débeda co seu ilustre
veciño estacional dando o seu nome, hai algúns anos xa, a unha praciña de
Fonsín.
Un fillo do propio Xosé Mª Álvarez Blázquez,
Afonso, biografando a seu pai para a colección "Galegos na Historia"
das Edicións Ir Indo, anotou neste sentido:
Alí, entre aquelas fragas, por aqueles
rueiros, trouleando cos irmáns e coa rapazada da aldea por entre os milleirais,
de aventura e pesca no río, de caza, gozando da fermosísima paisaxe, gabeando
polas árbores á procura de niños, pasaría os momentos máis ledos da súa vida;
días, semanas e meses que xamais esquecería e que marcarían para sempre o seu
amor pola natureza, e, na súa memoria sentimental, un código poético no que
Baión estivo presente en grande medida, porque Baión era a maxia da infancia
que goza ata a extenuación.
Esa intensa vivencia da paisaxe, das terras e
das xentes de Baión converteuse tempo andado motivo e fonte de inspiración para
algúns textos literarios saídos da súa pluma. Valla como exemplo o relato “A
pega rabilonga”, protagonizado pola fidalga viúva e vinda a menos Misia
Catalina, que pasa os derradeiros días de vida na compaña dunha pega moi hábil
e simpática no seu pazo do Valado, onde xogara de neno “aquil señorito Celso, andando a cabalo, cazando na Bouza, correndo en
bicicleta por eses camiños [...] hastra levaba o carro de Pepa de Cascallar e
termaba das vacas coma un labrego”. Noutro relato, intitulado “A gavilla2,
o protagonista resulta pertencer á estirpe “dos
Lareo de Baión, que tiñan algún capital pro o perderan en preitos co señor do
Valado e máis por se ter dado ao viño”.
 |
| Os pais do escritor, nunha foto tomada | en Fonsín |
|
Ao mesmo pulo amantiño cara ás terras do
Salnés responden algúns poemas do noso autor inseridos no volume Canle segredo (Premio Pondal do Centro
Galego bonaerense en 1953, editado non obstante en 1976), como o que leva por título,
precisamente, “Baión”, que vai no final destas liñas, ou outros moitos en que
evoca os campos abertos, os camiños brancos e silandeiros, os ameneiros, os
milleirais, as penedas e as fragas dese espazo, “terra da ialma”, que resultou absolutamente
máxico para “aquil neno que eu fun”. Un neno, engadimos, que mesmo se dedicou a
bautizar tantos misteriosos lugares que atopaba Baión adiante con nomes como “A
Pena do Coello” e “O Castelo dos Corvos”; que admirou o porte da labrega Pepa
de Cascallar, “a fala cariñenta do
misterio / que enchía os nosos corazóns inxeles”; que se asustou nos
socalcos de Lobomorto, na corredoira de Sovilas ou perdido nunha carballeira
baixo o luar; un neno que gozou guiando o carro ou montando no cabalo chamado “Cuco”;
que colleu a furto acios nas parras fidalgas do lugar e que fixo partillas da
paisaxe cos seus compañeiros infantís de xogo, de xeito que
Inda agora eu son dono vinculeiro
do meu carballo torto,
aló na carballeira de Sovilas
e dunha pena chaira,
que soaba a tesouros escondidos,
a soño tolo de rapaz sin sono
cando o meu corazón petaba nela...
Mais o vínculo de Xosé María co Baión de
infancia e adolescencia tamén se converteu en pretexto para o deseño de
curiosos pseudónimos, como o que empregou para dar conta nun dos volumes (o 47)
da mítica colección “O Moucho” da súa editorial, a Castrelos de Vigo, das
etimoloxías populares e fantasiosas con que as xentes do común explicaban
algúns topónimos galegos.
O noso escritor asinará ese precioso ensaio
de onomástica, lingüística e cultura popular, que bautizou co título de Os nomes da terra (1976), co pseudónimo
de “Celso de Baión” e recollerá as paveras teorías que manexaba o señor Manuel
Fresco sobre a orixe de certos nomes do Salnés. O citado paisano, avó de dous
dos compañeiros de xogos infantís de Xosé Mª en Baión (Manolo o 'Patacocida’ e
Ramón o 'Chafarís'), interpretaba que o lugar de “Sobilas” recibía ese nome “polas
moitas costas que ten, e do mesmo modo poderían chamarse 'Baixalas”...; presumía
de lembrar a seu propio pai matando o animal que dera orixe ao topónimo de “Lobomorto”
e coidaba, igualmente, que “Baión” non era máis que o marido de “Baiona”, que
rifara con ela e por iso estaban tan separados na xeografía...
Aínda outros elementos, persoas e
circunstancias vitais tecen un nobelo invisíbel de relacións e afinidades entre
o noso escritor e a bisbarra arousá. Indiquemos, por exemplo, a súa estreita
amizade, baseada en numerosas afinidades literarias (neotrobadorismo, intimismo...),
ideolóxicas (galeguismo non marxista) e mesmo eruditas (arqueoloxía,
etnografía, historia local...), cos irmáns Bouza Brei, Fermín e Lucho (a quen
dedicou o relato intitulado “A esmeralda”), relación que máis adiante
perpetuarán varios dos seus respectivos fillos e sobriños.
Non por causalidade acudiu Álvarez Blázquez
tamén nalgunha ocasión ao cemiterio vello de Fefiñáns para honrar coa súa
presenza e palabra a memoria do poeta Ramón Cabanillas, antes de que os restos
mortais do autor de No desterro fosen
trasladados ao Panteón de Bonaval, en Compostela.
E importante dato na relación cultural entre
o noso escritor e a bisbarra do Salnés é, finalmente, a presenza na primeira
edición do seu poemario Canle segredo,
correspondente á colección “Pico Sacro” das Edicións Castrelos, de varias
gravuras da autoría de Rivas Briones, artista e xilógrafo de orixes madrileñas
pero nacionalizado en corpo e alma galego e arousán xa para sempre, como
testemuñan a sala de exposicións que en Vilagarcía leva o seu nome.
Fecharemos esta achega reproducindo o poema “Baión”,
que di así:
Torno a ti, meu Baión, terra loubada,
terra do corazón, amante miña,
onde os meus pais me diron ista anguria
de estar morrendo arreo pola terra.
Cando xa non coidéi que máis te vise,
torno pra adormentarme no teu colo,
pra me quencer na morna terra túa
por onde van as veas do meu soño.
Aquil andar decote pola vida
sin ter os pés no mundo, coma os ventos
que nascían nas fragas de Sovilas
e iñan bater no lombo de Lantaño.
Aquil tremulecer de follateiras,
por onde asubiaban os paxaros
as cantigas que tiñan deprendido
de nós, os seis irmáns de ollos acesos.
¡E logo aquil miragre, sempre novo,
de atopar nos camiños donicelas
e lagartos arnáus, postos na terra
pra ledicia dos nenos, acotío!....
Todo torna de sócato arestora,
cando xa non coidéi que máis volvese
o pálpito segredo dunha anguria
que é estar morrendo arreo pola terra.
Terra dunha nenés que tiña cores
e adovíos de festa polo vranhe,
cando á mañán andaban antre os millos
as pegas rabilongas e os coellos,
e os mouros estorniños no tellado,
coa súa frauta de panidos meles,
escorrentaban a perguiza nosa:
- ¡Espertade, rapaces, espertade!
Agora ben me lebro distas cousas,
terra do meu Baión, terra amantiña,
onde durme a nenés dun home canso
que non pode chorar porque xa é tarde...
