Poucas figuras poden competir coa do Padre Sarmiento, na Galiza e na España do século XVIII, á hora de representar o prototipo de persoa sabia tan característico diso que chamamos “Ilustración” ou “Século das Luces”.
Nado en 1695 en Vilafranca do Bierzo (un tanto casualmente, pois seu pai traballaba alí provisoriamente como arquitecto[1]) e morto na cela do seu convento madrileño de San Martín, en 1772, o beneditino produciu e acumulou centos de páxinas manuscritas que abrangueron asuntos relativos a practicamente todas as ramas da ciencia e do saber da época, pero apenas publicou en vida máis que unha Demostración Crítico Apologética del ‘Teatro Crítico Universal’ (1732). Con ela quixo saír ao paso dos ataques que entón se proferían contra o seu admirado Bieito Xerónimo Feixó, irmán na orde bieita e mestre seu nas aulas do convento pontevedrés de Lérez (o famoso “San Benitiño”, máis milagreiro que o de Paredes, da coñecida copla popular).
Aínda hoxe, a pesar dos desvelos bibliográficos que lle dedicaron eruditos como Filgueira Valverde e José Luís Pensado, de citas científicas como o congreso O Padre Sarmiento e o seu tempo (1995), das moitas publicacións que se xeraron arredor del no Día das Letras Galegas de 2002, das varias edicións do seu Coloquio de 24 gallegos rústicos e de lúcidos ensaios reivindicativos do seu papel na cultura galega como o que Anxo Angueira deu ao prelo en 2013 co título Das ‘copras’ de Sarmiento ós ‘cantares’ de Rosalía de Castro, ese magno “océano Sarmiento”, hoxe disperso en numerosos arquivos e bibliotecas[2], continúa sendo insuficientemente coñecido.
Antes da súa morte, un aristócrata bo amigo seu, o duque de Medina Sidonia, mandou facer copia e inventario dunha importante cantidade deses manuscritos, que así puideron conservarse na chamada “Colección Medina Sidonia”, máis de 15.000 folios depositados actualmente nun museo de Cádiz.
Mais non parece que na propia orde beneditina á que Sarmiento pertenceu fosen tan conscientes e celosos do valor dos restantes documentos. O Padre Sobreira, que chegou ao convento onde vivira Sarmiento en 1777, cinco anos despois do pasamento deste, entregou á Real Academia de la Historia en 1786 dous tomos de cartas que salvou in extremis da destrución, pois estaban, e son palabras literais súas, “arroxadas por desidia o por desprecio al rincón menos limpio del combento”, o que traducido en román paladino quere dicir que estaban usándose como papel hixiénico nas latrinas conventuais…
Dous investigadores, José Luis Rodríguez Montederramo[3], en 1998, e Ramón Mariño Paz[4], en 2014, téñense debruzado sobre dúas cartas concretas dese nutrido epistolario sarmientino salvado polo Padre Sobreira. Trátase de dúas pezas, unha en galego e outra en castelán, redactadas en prosa por unha das cuñadas do Padre Sarmiento, María Magdalena García de Ogando.
Esa carta en galego é un dos escasísimos textos en prosa escritos na nosa lingua durante o século XVIII, co que o seu valor histórico, filolóxico e sociolingüístico é extraordinario. Está datada en 1755 e pódese consultar nos artigos dos investigadores citados, na páxina web do Instituto da Lingua Galega (ILG) correspondente ao proxecto “Gondomar” (Corpus dixital de textos galegos da Idade Moderna) ou, con actualizacións ortográficas e de puntuación, no volume Sobre a lingua galega (Ed. Galaxia, 2002, páxs. 355-356) preparado por Henrique Monteagudo e X. M. Soutullo. Di, literalmente, así:
Meu irmanciño
Ai moitos coreos que non lle escribin por nono abougar con tantas cartas agora non podo mais esperar sin escribir duas letriñas para decirlle que estou boa e faruquiña e mais toda a parentela Jabier elle un picaro que ben lle pudo escribir duas letras buste ten raçon en queigarse del e mas quando eu lle mando todos os coreos a mosa donde el esta a lebarlle as cartas pero eu discuro una cousa que por ber que eu son tan faborecida de bustede con una corespondencia tan gustosa de que el gusta moito e as miñas cartas as ten por suas pois aunque llas mando pedir despois que as lea non ai remedio ala as enfochaca que para aca non ben asta que el beña mais entonces a de aber estreita conta sabera bustede si non sabe que mariño bai por sargento maior a murcia e o de murcia aqui esta a pique que entre o murcio nel pois aca cando entra na carne de lechon ou na demais cheira que penetra es una lastima el que un cristiano non se poida purgar ben eu funlle e mais faruquina a segar una beiga de trigo o purelo biñemos por santa margarita traballamos moito agora ga podemos ir ala as segas as mongas de santa clara anduberon relucadas de contentas con as suas cartas a todo o lugar as enseñaron bustede e un alborotador de cousas mui mi benditas o padre calderon estalle mui maliño e dicen que todo e malecolia ao noso gran ilustrisimo padre diralle de a nosa parte u millón de cousas de a nosa boa lei a sua sobriña faruciña me dice que de sua parte le diga a bustede que lle quer regale con un rosario de Jerusalen mui guapo con sua borla feita ao uso da corte pois o que ela ten e mui ordinario mire que raro modo de estafar ten a miña filla parece que teño de sacar boa discipula adios meu amigiño que bou a escribir duas letriñas a Jabier e son as nobe da noite de domingo e quero cenar.
Besa La Mano de Vuestra Merced su mas humilde servidora é faborecida ermana
Maria Madalena garcia de ogando
hermano y Señor fray Martin
Antes de casar o 25 de marzo de 1734 na parroquial de San Bertomeu de Pontevedra cun irmán máis novo do sabio beneditino, Francisco Xabier, que nacera o 28 de marzo de 1700 e exercía como “ministro da Mariña” (unha especie de inspector de portos), a citada María Magdalena vivira e educárase entre nós, queremos dicir, na vila do Landrove.
Sabemos que era filla de Manuel García e de Baltasara Ogando. Por parte de pai era neta de Juan García e de Francisca de Orio, mentres que seus avós maternos eran o capitán Alonso de Ogando e a súa esposa Magdalena de Ogando.
Derivará ese “Orio” que aparece como apelido da súa avoa paterna da localidade vasca homónima? E será esa a necesaria “conexión cantábrica” para entendermos, por algún vínculo familiar que hoxe por hoxe se nos escapa, o porqué da residencia da nena Magdalena no Viveiro dos primeiros anos do século XVIII? Desde logo, non era inhabitual que mozos e mozas das estirpes fidalgas das localidades portuarias vascas emparentasen nas vilas mariñeiras da antiga provincia de Mondoñedo. E talvez non sexa irrelevante, neste sentido, que o seu futuro marido, o irmán do Padre Sarmiento Francisco Xabier, fose home dedicado profesionalmente á inspección de portos para a Mariña.
Ou será máis oportuno, como alternativa explicativa, pensar nunha estadía da nena María Magdalena en terras viveirenses vinculada a cuestións formativas, se cadra nalgún dos conventos de mulleres da nosa vila, o de Valdeflores ou o das Concepcionistas? Honestamente, non estamos en condicións de determinalo.
Sabemos, si, que durante a viaxe por Galiza de 1745, Sarmiento conviviu en Pontevedra durante varios meses con seu irmán Francisco Xabier e coa súa esposa. Foi entón cando gañou o xubileu en Compostela e xirou visita en persoa ao poeta e párroco Diego Antonio Cernadas, o cura de Fruíme (Lousame), outro dos grandes cultivadores e defensores do galego no século XVIII. No transcurso desa súa estadía galega, tan decisiva para el, o sabio beneditino gozou de mesa e mantel no domicilio en San Miguel de Marcón (Pontevedra) dunha tía de Magdalena por parte de mai, Francisca de Ogando:
“A la tarde subí al monte de San Cibrán o Cyprián, que está sobre la casa en donde comimos. La dicha casa con viña, dehesa y tomada o gesteira, todo es de doña Francisca de Ogando, tía de doña María Magdalena García de Ogando, mujer de mi hermano Francisco Javier”.
María Magdalena García tivo co seu marido Francisco Xabier, como mínimo, dous descendentes. Un foi o “Alonsiño” por cuxa apropiada educación amosou seu tío en moitas das súas cartas familiares un constante desvelo e unha aguda preocupación, advertindo por exemplo: “Quiero que se le enseñe la lengua gallega con especial cuidado (…). No pienses en que castellanize asta que sepa bien, y con extensión, el gallego”. O nome de Alonso foille posto á criatura probabelmente como homenaxe a un irmán do seu pai e do Padre Sarmiento, Alonso Antonio, que nacera en Vilafranca en 1686 e era presbítero.
O outro descendente foi unha nena, de nome Francisca Clara García Sarmiento, a “Farruquiña” aludida nas cartas familiares, quen probabelmente levase ese nome en recordo da última das irmás do Padre Sarmiento, nada en Pontevedra en 1703 e morta, ao que parece, de xeito prematuro. Esta sobriña do Padre Sarmiento, como se ve na carta arriba citada, pedíalle ao seu tío en 1755 como agasallo un rosario de Xerusalén coa borla ao estilo da corte madrileña.
Mais o papel desempeñado por María Magdalena García de Ogando foi moito máis interesante que o, xa de seu, meritorio de enviarlle cartas ao seu cuñado monxe residente en Madrid para darlle conta dalgunhas novidades familiares e pontevedresas. Como el propio recoñeceu falando do seu Catálogo de voces y frases gallegas,
“siempre que hablo de Vivero, no es porque yo haya estado allí, sino porque la mujer de mi hermano Francisco Xavier se había criado en Vivero y a ella oí muchas voces que allí se usan”.
Efectivamente, Magdalena foi unha das “fontes limpas” nas que o sabio bieito puido beber dunha parte do tesouro léxico e fraseolóxico da lingua galega tal e como era falada no Viveiro de comezos da décimo oitava centuria.
Unha parte das verbas dos nosos devanceiros, como ese pícaro que se desliza eufónico e chamativo nas primeiras liñas da carta reproducida e como, tamén, algúns nomes específicos de plantas e froitos (a herba do gorgo, o tarrelo, o esvedro, a xistra, a ameixola, os amorolos, os repinaldos…), de fungos e algas (como cagarría e carallotes), de peixes e moluscos (minchas, mocareos, pastinacas, raias ortiga, mixillós, longueirós, navallas…), etc. pasaron a engrosar desde entón os centos de papeletas lexicográficas e as infinitas anotacións manuscritas sobre vocábulos e etimoloxías que confeccionou Sarmiento desde 1745 e que alimentaron, ademais dese amentado Catálogo, outros proxectos como o Onomástico etimológico de la lengua gallega, a Colección de voces y frases gallegas, o Catálogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables, etc.
Referíndose ao adxectivo atustullados (=ateigados, repletos), escribía o Padre Sarmiento no seu Catálogo: “Usolo mi cuñada hablando de barriles bien llenos y atestados”. Da palabra marmaruga indicaba que “llaman así en Vivero a la papada debajo de la barba”. Sobre a palabra cubilote (que, como é ben sabido, serve de agarimoso alcume ao noso benquerido veciño e mestre Antonio Fernández Parapar) apostilaba: “Llaman así en Vivero a la tinaja”. E recolle o sabio beneditino outras verbas como coxillós para designar as coxas, remol como sinónimo de rescaldo ou brasa, a voz arrandas para designar as papas de avea, o termo altamea como cazola de barro e o adxectivo galafate, aplicado a persoas como sinónimo de “soberbio”, “sobrado”, “lanzado”, palabra esta última que lle temos escoitado moitas veces usar ao noso pai Emilio cando refería anécdotas da súa xuventude…
Imaxinamos, en fin, con canta satisfacción tería recibido o noso mestre Lois Tobío, estudoso da figura e das cartas ao conde de Gondomar, esta confirmación efectiva que protagoniza unha moza emparentada co padre Sarmiento e criada no Viveiro do primeiro terzo do século XVIII á súa tese de que os “Séculos Escuros” agochaban un pouco máis de luz e agarimo para a lingua de noso do que se tiña tradicionalmente afirmado.
[Publicado previamente no semanario Heraldo de Vivero, 1.8.2020]
[1] O pai do sabio ilustrado, Alonso García de Serage, tiña raíces en Cerdedo (Pontevedra), onde nacera en 1650 e casara logo con Clara Balboa y Sarmiento.
[2] Manuscritos de Sarmiento están depositados nas Academias Galega, Española, da Historia e de San Fernando; no Arquivo Histórico Nacional; no Museo de Pontevedra e na Fundación Penzol (Vigo); no convento de Santo Domingo de Silos; nas bibliotecas nacionais de España e Portugal; nas universitarias de Uvieu e Santiago; nalgunhas bibliotecas de París, Londres e Boston; etc.
[3] Vide Rodríguez Montederramo, José Luis
(1998): “Una carta en gallego dirigida al P. Sarmiento: Nota sobre la actitud
lingüística del benedictino”, en N. Delbecque e C. de Paepe (eds.), Estudios en honor del profesor
Josse de Kock. Leuven: Leuven
University Press, páxs. 457-467.
[4] Vide Mariño Paz, R. (2014): “A carta en galego de Magdalena García de Ogando a Martín Sarmiento. Edición interpretativa e breve comentario lingüístico”, en Madrygal , Madrid, nº 17, páxs. 67-79.
Ningún comentario:
Publicar un comentario