eu

eu
eu

mércores, 1 de xullo de 2015

AS TERRAS DO SALNÉS NA OLLADA DE MANUEL MURGUÍA

 
Manuel Martínez Murguía (Arteixo, 1833-A Coruña, 1923), esposo de Rosalía de Castro, ocupa un lugar central cando da cultura galega do século XIX falamos. Intelectual polifacético (xornalista, literato, crítico, político, pedagogo, folclorista...), fecundo e, cómo non, amiúde polémico (dígano Sánchez Moguel, Valera, Pardo Bazán ou Vicetto), non só teorizou, fronte ao abafante centralismo daquela reinante, un galeguismo rexionalista de corte liberal (en contraste co máis conservador de Alfredo Brañas), senón que entregou moitos anos da súa vida ao paciente resgate, estudo e interpretación de valiosa documentación arquivística, que lle posibilitou deseñar os primeiros capítulos verdadeiramente científicos sobre a nosa Historia.

O difícil labor de historiar 
 
Murguía está considerado, efectivamente, o mellor dos historiadores galegos do século XIX. O seu quefacer resulta culminación de todo o labor precedente realizado pola escola historiográfica romántica galega, en que se inclúen autores como o santiagués Verea e Aguiar, o tudense Leopoldo Martínez Paadín e o ferrolán Benito Vicetto.
 
No prólogo ao 1º tomo da súa Historia de Galicia (1865), Murguía ponderaría o penoso punto de partida que estaba obrigado a afrontar quen, coma el, quixese reconstruír nesa época o pasado da nosa terra: 
 
"Sin un archivo general en donde todo cuanto tocase a Galicia fuese guardado con esmero, sin un museo arqueológico en el cual se recogiese la moneda y la lápida que apenas descubierta fuese objeto de sabias consideraciones, el historiador se vé obligado á escribir su libro después de costosísimos y continuados afanes y sin quedar nunca tranquilo, no de haberlo visto todo, sino de haber conocido lo necesario [...] Los archivos particulares cerrados con cien llaves, los de las comunidades religiosas aniquilados y perdidos para siempre, los de los municipios, escepto honrosas escepciones, en el más completo abandono, pero casi todos ellos pobrísimos en toda clase de instrumentos, los de las catedrales esquilmados por la mano ininteligente de la desamortización, hé aquí lo que halla en nuestro país el historiador que pretende penetrar en la obscuridad de los siglos medios".
 
O labor de Murguía oriéntase invariabelmente a procurar en documentos, lendas e outras fontes de información a maior cantidade posíbel de datos que lle permitisen unha reconstrución fidedigna do pasado histórico de Galiza e que, ao mesmo tempo, deixasen ben patente o seu carácter de entidade plenamente nacional. Neste senso, pódese afirmar que é un historiador rigoroso, serio e científico, pero en absoluto imparcial. El mesmo deixa moi clara a motivación patriótica do seu traballo, o seu "partidismo" pro-galaico, ben distinto ao dos "falsificadores" de glorias patrias hispánicas coetáneos: 
 
"Galicia es un país cuya historia nos muestra claramente que sus desgracias tienen profundas raíces y vienen de muy atrás. Todo aquel que la ame con el intenso amor de un hijo, no podrá asistir impasible á su largo y doloroso martirio. Gócense enhorabuena otros escritores en referir ciertas glorias ni probadas ni probables, y en levantar hasta las nubes el nombre de su país y el de sus pretendidos triunfos; nos parecen ridículas esas vanidades que jamás han logrado seducirnos. Pero no sentir sus dolores, no llorarlos, no indignarse ante la iniquidad y la injusticia, esto es lo que no podremos hacer en la vida. [...] En lo que toca á los hechos, creemos se tiene derecho á exigir del historiador una narración clara, completa, exacta; pero, cuando se trate de deducir de esos mismos hechos las naturales consecuencias, el historiador queda en completa libertad para apreciarlos y lo único que debe pedirse es que sean legítimas sus conclusiones". 
 
Partindo desa base, Murguía compuxo numerosos traballos ensaísticos sobre Historia, quer en forma de artigos, quer en forma de libros. De todos eles, imos salientar e glosar aquí concretamente dous, polas numerosas referencias ás terras e xentes do Salnés que encerran: o tomo primeiro da Historia de Galicia e mais o volume Galicia. 
 
Do Salnés máis antigo 
 
O primeiro tomo da Historia de Galicia de Murguía foi estampado na imprenta de Soto Freire en Lugo, no ano 1865, e contén, ademais dun prólogo e un discurso preliminar, os capítulos relativos á prehistoria e o pasado céltico e pre-romano da Galiza. Para levar adiante a recompilación de materiais para este volume, Murguía valeuse dunha rede de informadores locais, en que figuran Ramón Valle Bermúdez (pai de Valle Inclán), que lle forneceu datos precisamente sobre a comarca da Arousa; Ramón Segade, que fixo o propio sobre Compostela; Xosé Bieito Amado, en Pontevedra; Paz Nóvoa, en Ourense, etc.
 
As referencias ás terras do Salnés que achamos neste tomo encádranse, en primeiro lugar, nas argumentacións de Murguía para afirmar a importancia da presenza fenicia e grega na Galiza. O faro da Lanzada debíase, segundo o noso historiador, á fábrica dos fenicios, pobo comerciante que fundou Cádiz, inzou a costa peninsular de pequenas factorías e frecuentou as nosas costas á procura de estaño. Da mesma maneira, entendía Murguía que boa parte da poboación de vilas como Muros, Noia ou Arousa tiña as súas orixes étnicas nas colonias gregas da Antigüidade que asentaran no noso territorio: 
 
"A orillas de nuestros mares acamparon, pues, aquellos que habían oido en la tierra natal los hermosos versos de Homero, y quizás las hallaron comparables á las que acababan de abandonar, y los campos que las rodeaban más fértiles que los de la Arcadia, puesto que aun viven sus hijos en los lugares que amaron y escogieron por morada. Hemos visto las estatuas que el cincel ateniense había animado, y sorprendimos en su frente serena, en la magestuosa apostura, en la suave calma de todo su ser, la belleza y la gracia de una raza á quien conocíamos desde nuestra niñez. ¡Muros la risueña, Noya la gótica, ondas de la ría de Arosa que hemos celebrado en los días de nuestra juventud, vosotras veis todavía vagar por esas risueñas riberas á los descendientes de aquellos que os enseñaron el amor á las artes y la música de la palabra!". 
 
Noutro lugar, comentando as diversas tipoloxías raciais presentes na poboación galega, na que a celta era, ao seu ver, a predominante, sinalaba Murguía que "el tipo fenicio y cartaginés se vé en algunos pueblos de la ría de Arosa, el griego se halla más esparcido, y se encuentra en Noya y especialmente en Muros, notándose, sin embargo á su lado el más perfecto tipo celta". 
 
Na breve descrición dos accidentes xeográficos máis destacados do territorio galaico incluída neste tomo, sinala Murguía a existencia de illas como Cortegada, Arousa, Sálvora ou A Toxa, "entre la península del Grobe [sic] y Cambados, célebre por sus preciosos baños termales". 
 
Reproduce ademais, na páxina 421, unha gravura da torre de San Sadurniño, en Santo Tomé, asinada polo artista Bertránd. A curiosidade desta ilustración, como pode comprobar o lector, é que presenta no alto da ruína da torre, moi claramente, un pináculo de pedra hoxe inexistente. Contrastando con algunha foto vella do monumento no volume Cambados:dos tempos idos, hai unha do ano 1934 en que tampouco se ve xa o citado pináculo... Licenza do artista? Elemento arquitectural perdido? Quen sabe!...
 
Finalmente, mencionando neste primeiro tomo da súa Historia exemplos de toponimia galaica que podería vencellarse ás raíces célticas e logo de repasar nomes de ríos como Arnoia, Suarna, Sar, Tambre, etc., Murguía trae a colación o caso cambadés, con estas palabras: "Si de los ríos nos estendemos al agua en general, hallaremos entre otros Cambais, en irlandés corriente tortuosa, y en Galicia Cambados".
 
A carón deste tomo 1º da Historia de Galicia, outra das obras saídas da pluma de Murguía en que resultan constantes as referencias ás terras e xentes da nosa bisbarra é a monumental Galicia, un groso volume de perto de 1.200 páxinas, editado en 1888 pola casa Daniel Cortezo & Cía, de Barcelona, que facía parte dunha serie ampla intitulada "España: sus monumentos y artes, su naturaleza e historia". Murguía asina esta obra en Iria (Padrón) o 20 de agosto de 1885, apenas un mes despois de se producir o óbito da súa compañeira Rosalía. Por ese motivo é especialmente conmovente a dedicatoria que estampa ao comezo do volume, enderezada á propia escritora e aos seus fillos, "para unir con un mismo lazo y un mismo y piadoso recuerdo, cuanto amé, cuanto amo, cuanto amaré toda mi vida, esto es, esposa, hijos, patria".
 
A obra centra a súa atención fundamentalmente nas vilas capitais das antigas provincias do reino galego e naqueloutras, que sen selo, tiñan maior relevancia demográfica, monumental ou económica na época de redacción. Así, logo de dous capítulos introdutorios, Murguía dedica o 3º á Coruña; o 4º, a Santiago; o 5º, a Pontevedra, Padrón, Noia e a bisbarra da Arousa; o 6º a Baiona, Tui e Ribadavia; o 7º a Ourense, Ribas de Sil, Celanova e Monforte e o 8º e derradeiro a Lugo, Mondoñedo, Monfero, Betanzos e Ferrol. Compón así un magnífico, aínda que parcial, retábulo do noso país.
 
A presenza do Salnés no volume Galicia é, desde logo, relevante. Case unha decena de páxinas do capítulo 5º conságranse en exclusiva a falar da comarca, pero ademais, ao longo do resto da obra, aparecen moitas outras referencias puntuais. Nese capítulo 5º menciona Murguía algunhas edificacións importantes, tanto civís como relixiosas, de Carril, Vilagarcía e Vilaxoán. Alude a Fefiñáns, Cambados e Santo Tomé, "tres distintas poblaciones que se unen y dan la mano para formar una sola". Logo de referir algúns datos do licenciado Juan Sarmiento Valladares, enterrado na igrexa de Fefiñáns, e de aludir á casa dos Figueroa, propietarios do pazo, prosegue dicindo: "Cambados fué en su tiempo gran villa y puerto, tuvo convento de franciscanos muy bien situado, y arruinada y en lamentable abandono tiene al presente la notable iglesia de Santa Marina, completa y cariñosamente descrita por nuestro amigo Sr. [López] Ferreiro".
 
Despois de reproducir a descrición que da igrexa de Santa Mariña fixo o mentado López Ferreiro na súa obra Galicia en el último tercio del siglo XV, finalizaba Murguía a súa referencia cambadesa con estas palabras: 
 
"Pone término á tan dilatada playa, que involuntariamente trae á la memoria el recuerdo de la bahía de la Coruña, Santo Thomé con su palacio greco-romano de los marqueses de Montesacro, con la vieja torre que continuaba á lo largo de la costa la serie de vigías y faros á la vez, que desde muy remotos tiempos resguardaban estos mares, y con el dilatado playal en donde se recogen á millones los berberechos, alimento diario de la gente pobre, apetecido de la rica, que lo mismo que los hombres lacustres que por estes lugares y en la cercana Lambriaca moraron, gustan todavía del cordium eduli que de tan pródiga manera se produce en estos arenales". 
 
A tentar ubicar esa cidade antiga, sitiada e rendida polo xeneral romano Bruto, dedica Murguía algúns parágrafos. Fronte á idea do Padre Fita, que identificaba "Lámbrica" con Pontevedra, Murguía coida que esta cidade antiga tivo que estar situada na desembocadura do Umia ou en lugar pouco distante, tal vez nos arredores de Noalla e das súas saíñas, entre A Lanzada e Vilalonga. Agardaba o noso historiador que algún día fose posíbel resgatar de debaixo do limo e da area acumulados durante séculos as trazas desta cidade prehistórica. 
 
Vilagarcía lacustre 
 
Entre as referencias puntuais ao Salnés que contén o volume Galicia, cómpre salientar especialmente as relativas ao poboado lacustre prehistórico que, en opinión de Murguía, debeu de existir nunha parte do territorio en que asenta a actual Vilagarcía: 
 
"Un descubrimiento fortuito, y por desgracia perdido para la ciencia y para Galicia, viene á decirnos que hasta en los lugares en que faltan los recuerdos romanos y es nula la tradición, hay motivo, a veces, para pensar que existió allí y durante largo tiempo el hombre primitivo [...] Al salir de Villagarcía, marchando con dirección á Cambados y á escasa distancia del convento de agustinas de aquella villa, se halló no hace muchos años, en un terreno de aluvión, un gran depósito de conchas, entre las cuales se veían mezclados huesos de animales, constituyendo el todo un verdadero kjoekkenmoedding ó restos de cocina. Cubiertos con una capa de tierra y guijarros, apenas los peones empezaron á atacar la brecha y llenar las carretas, cuando apareció el depósito, en el cual dominaban las conchas de ostra, y le seguían en importancia las del berberecho y mixillón. Á cada momento aparecían huesos que por sus dimensiones pudieron desde luego creerles pertenecientes á los grandes paquidermos extintos, y también se hallaban restos de cerámica. Por último, la presencia de un cráneo humano vino á completar la importancia, verdaderamente excepcional para nosotros, del depósito á que nos referimos".
 
Unha porción desas osamentas animais, segue informando Murguía, estaban perforadas e fendidas como para lles extraer a cana e outras presentaban raias lonxitudinais e sinais evidentes de teren sido raspadas con toscos útiles de pedra. Non se acharon no depósito citado instrumentos de sílex, mais si noutros xacementos próximos. Este depósito formaba, segundo explicaba o noso historiador, "una faja no muy estensa, pero de espesor desigual por presentarse en declive. En su parte superior tenía el corte 6 metros y 1 metro en su base". 
 
O descubridor deste depósito, segundo informa Murguía, foi D. Ramón Valle Bermúdez, o pai do coñecido escritor Ramón Mª del Valle-Inclán. O noso historiador acrecenta que nas páxinas do xornal La Voz de Arosa, Ramón Valle deu a voz de alerta sobre o perigo de destrución deste depósito, finalmente consumada. Tamén explica que o depósito "descubrióse por casualidad y con motivo de la construcción del nuevo muelle de Villagarcía, pues buscando tierra para el relleno se acometió el desmonte del terreno que encerraba estos restos de nuestras primitivas antigüedades. La rapidez que en sus trabajos pone la codicia propia de la moderna industria, las ocupaciones que cercaban á nuestro amigo, y el vivir lejos de aquellos lugares, no le dieron tiempo para más que salvar, como más curioso, el cráneo á que hacemos referencia". 
 
O que aconteceu logo con ese cranio é unha historia ben pavera, digna do creador do "esperpento" e que coloca ao autor de Divinas palabras como un caso de "patrimonicida" durante a súa infancia... Conta Murguía, con efecto, que "amante del país, el Sr. Valle, que siempre nos profesó un gran cariño, trató de conservarle para nosotros: mas habiéndolo guardado en un cajón, fué víctima de los juegos infantiles de los hijos de nuestro amigo. Cosa fácil, cuando, según nos aseguró, era de débil consistencia por su mucha antigüedad y mucha humedad del terreno en que se encontró". Non lle gardou Murguía rancor ao mozo Valle pola destrución dese cranio presuntamente prehistórico achado en Vilagarcía, pois tempo despois prologaría o primeiro libro poético do xenial escritor vilanovés: Femeninas (1895).
 
No volume Galicia (1888), menciona Murguía diferentes achados arqueolóxicos de moedas e armas verificados na bisbarra arousá. Concretamente fala dun depósito de máis de 60 moedas encontradas en Cambados, do que unha parte estaba en mans de particulares, outra fundírase e unha terceira parte se conservaba naquel entón (non sabemos se aínda hoxe), na "Sociedad Económica de Amigos del País" de Santiago. A análise destas moedas daba un 16% de chumbo na aleación, dato que, ao seu ver, "indica ya una época más civilizada, tal vez un bronce romano".
 
A toponimia da comarca tamén volve estar no punto de mira do noso historiador. Se no tomo primeiro da súa Historia de Galicia aludira Murguía á semellanza do nome da vila do Albariño co irlandés Cambais, 'corrente tortuosa de auga', agora no volume Galicia refírese novamente a Cambados, especificando nunha paréntese aclaratoria que tal nome significa literalmente casa de auga ou morada na auga. Para facer esta afirmación toma como base o dito por un filólogo francés apelidado Pictet nun seu Essai sur quelques inscriptions en langage gauloise. Noutro lugar desta mesma obra, vencella a raíz do topónimo Cambados ao céltico can, que significaría "lago", "estanque". Non dubida tampouco en vencellar o topónimo Castrelo, parroquia cambadesa na marxe do Umia, aos poboados célticos.
 
Por outra banda, ao se referir á existencia de torres-faro circulares, menciona, valéndose como fonte do pseudo-Servando, unha na nosa comarca, "la de la Harouza" [sic], aclarando "que así pronuncian en el país, por más que conozcamos esta isla á la manera castellana con el nombre de Arosa". Tamén fai mención na súa obra Murguía das ruínas da Torre da Lanzada, que "merecen bien el aprecio en que se las tiene". Tomando os datos ofrecidos polo ilustrado Padre Sarmiento en 1754, informa de que moi perto desa torre "se descubrieron con una avenida nueve sepulcros juntos y paralelos, con división de un tabique con fuerte argamasa y finísimo ladrillo. Dentro había nueve esqueletos de estatura regular, pero mirando todos al poniente y tendidos los brazos paralelos al cuerpo. No se encontró, añade, letrero alguno [..] Caso de que estos restos humanos no pertenezcan a los tiempos medios - reflexiona Murguía - fácil sería, y aun justo, pensar que por el sitio en que se hallan -un extenso playal que cubre diariamente las arenas del mar- esqueletos y sepulturas son propios de un pueblo de los primeros dólmenes".
 
Valéndose da autoridade do cóengo e historiador compostelán López Ferreiro, autor de novelas como A tecedeira de Bonaval, Murguía especula coa hipótese de que o castro lupario mencionado unha e outra vez na Historia Compostelana como retiro da raíña dona Urraca sexa "el que existió en Lobeira, cerca de Villagarcía".
 
Hai tamén referencias de Murguía na obra que citamos aos ritos relixiosos ou máxicos pre-romanos, entre os que destaca o culto ás chamadas pedras de abalar, mencionando expresamente, xunto ás máis famosas de Muxía, Carnota (Pindo), Meixide (Viana do Bolo) ou Castro Maior (Terra Chá), a de Santa María de Paradela, na bisbarra arousá.
 
Aparece igualmente mencionada polo noso historiador a probábel existencia dun cromlech en Catoira, non moi lonxe das ruínas do castellum honesti, pois alí "se levantan unos cuantos cruceros, cuya edad y disposición á voces dicen que ocupan el lugar de un cromlech famoso. Los rasgos arqueológicos de las citadas cruces, no permiten llevar su construcción más allá del siglo XVI; pero sean del tiempo que quiera, lo esencial para el caso es que se hallan dispuestas en círculo, rasgo sobrado significativo para que pase desapercibido. En medio de aquellas soledades, son todavía la viva representación del antiguo monumento al cual reemplazaron. Nada falta para ello, ni siquiera el crucero central que le da como quien dice el último toque. Circunstancia tan extraordinaria, pues no conocemos cosa igual ni en el resto de Galicia, ni en parte alguna, concede gran importancia al cromlech derribado, y pone de manifiesto su indubitable destino religioso. Ni se engañara quien vea en el un nemeton, un verdadero santuario, ni menos quien crea que por los tiempos en que fueron colocadas las cruces, las piedras en círculo eran sagradas para nuestros campesinos, sagrado también el recinto que cerraban. Al reemplazar con la cruz los viejos monolitos, se cambió su representación sensible, mas no el símbolo". 
 
A lenda do Meco grobense estaría relacionada en derradeira instancia, segundo opina Murguía, co culto a unha divinidade celto-galaica, "Eiduorio", asimilada posteriormente a Hermes, deus do comercio e protector dos camiñantes da mitoloxía romana. De feito, o nome que reciben as antigas vías célticas que atravesan o Franco Condado é o de Meuchi ou Mechi, e é raro que non exista arredor desas vías algunha historia que aluda á morte tráxica a mans da colectividade dun vendedor ambulante. A lenda do Meco constituía, para o noso historiador, un testemuño literario popular dun antigo culto fálico, presente tamén na Galia romana. O feito de que as mulleres grobenses tivesen pendurado o cadavre do Meco dunha figueira era un detalle que, para Murguía, "da definitivamente á la tradición el imborrable carácter fálico de que toda ella está impregnada, pues la higuera fué venerada en la antigüedad como árbol antropogónico, generador y nutricio por excelencia". 
 
Finalmente, tamén menciona o noso historiador como de orixe céltica e como tradición aínda viva na Irlanda do seu tempo o rito fertilizador do baño das nove ondas, na praia da Lanzada.
 
Para este Murguía que traballou arreo na reconstrución do pasado histórico galego e que non deixou de achegar, como puxemos de manifesto, referencias, noticias e materiais sobre as etapas pretéritas da nosa bisbarra, escribiría o poeta cambadés Ramón Cabanillas, en sinal de homenaxe e recoñecemento, o seguinte soneto, co que fechamos o noso traballo: 
 
No teu escudo, seu blasón, seu sello,
tral-o rudo loitar, pon a Vitoria.
¡Xa te agarima baixo as áas a Groria,
mestre e patriano, nobre e santo vello!

Ó teu xigante esforzo e san consello
debe a Terra gallega súa historia,
i-ondequeira que d'Ela haxa memoria
teus estúdeos serán fonte i-espello.

Miña y-alma, pasmada do tesouro
d-unha vida cuaxada en libros d'ouro
que forxa a cencia i-o talento adoba

chega hastra tí, saúdate e, incrinada,
bica as mans que na Suevia esnaquizada
puxo os cimentos da Galicia nova!

3 comentarios:

  1. Unha entrada ben interesante, como adoitan ser todas as que por esta parte podemos ver. En canto ao asunto da torre de San Sadurniño que indicas, hai un texto que aclara como era o que chamaban en Cambados "o picacho" naquela altura do século XIX, onde Antonio de la Iglesia fai unha boa descrición do que había en 1889. Pódelo ver nunha entrada da miña páxina de Flickr:
    https://flic.kr/p/fYhu9Z
    Tamén hai un par de fotos que permiten ver que se conservaba ese remate uns anos despois e que están publicadas, entre outros lugares, nunha entrada do blog de Maribel Iglesias, Fotos Antigas de Cambados:
    http://fotosantigascambados.blogspot.com.es/
    Un saúdo.

    ResponderEliminar
  2. Grazas, Gumersindo, polas referencias que achegas.
    A fotografía de Francisco Zagala que reproduce Maribel no seu blog é ben elocuente.

    ResponderEliminar
  3. Parabéns polo artigo Emilio. E comentarvos como traballando en equipo se van desentrañando máis doadamente as cousas. Por iso era moi necesaria esa Sociedade de estudos do Salnés, a ver se retomamos a idea, un saúdo.

    ResponderEliminar