O republicanismo no Viveiro da súa mocidade e no Foz en que exerceu
de boticario, a axitación agrario-rexionalista durante a súa curta
estadía como emigrante en Cuba, a fundación en 1916 das Irmandades
da Fala, o seu rol na ING de Risco, os sucesivos pasos pola prisión
por exercer a oposición á ditadura do xeneral Primo de Rivera, a
súa presenza nas Cortes no período Constituínte da 2ª República
como deputado da ORGA de Casares Quiroga, a súa destacada
contribución á causa do primeiro Estatuto de Autonomía (que, no
entanto, non chegou a ver plebiscitado) e, por último, o seu período
crepuscular como destacado persoeiro e dirixente do Partido
Galeguista son as referencias que resumen o seu percorrido como home
comprometido coa sociedade do seu tempo.
Destacábel
foi a súa contribución ao desenvolvemento da literatura e do teatro
galegos, tanto desde a faceta autoral (A patria
do labrego, Almas
mortas, Entre
dous abismos, O
Mariscal en colaboración con
Cabanillas, Os Evanxeos da risa
absoluta, Nouturnio
de medo e morte, A
festa da malla…) como desde o papel
de crítico e comentarista na prensa diaria de toda canta obra,
novidade, revista, iniciativa ou logro ía colleitando o noso sistema
literario, daquela aínda en fase de consolidación.
Non
menos relevantes resultan a súa participación entusiasta en
numerosas entidades cívicas e culturais do seu tempo (Academia
Galega, Reunión de Artesáns, Coro Cántigas da Terra, Universidade
Popular, Seminario de Estudos Galegos, etc.) e o seu inmensurábel
labor como columnista de prensa nos mellores e máis influentes
cabezallos, tanto da prensa galega (La
Voz de Galicia, La
Idea Moderna, El
Progreso, El
Noroeste, La
Zarpa, Galicia,
El Pueblo Gallego, El
País, A Nosa Terra…), como da
peninsular (El Sol),
como da cubana (La Correspondencia de
Cienfuegos, Diario
de la Marina..), como, finalmente, da
prensa galega emigrada (Follas Novas,
Céltiga,
El Despertar Gallego, El Eco de
Galicia…). En cabeceiras como El
Eco de Vivero, El
Vivariense, Nueva
Brisa, Germinal
ou La Voz de Vivero
fixera, nos primeiros compases do pasado século, as súas primeiras
singraduras como forzado vocacional da pluma...
Queremos evocar aquí o infausto momento da súa morte, a posterior
cerimonia de velorio e soterramento e máis as múltiplas e
conmovidas reaccións e propostas que suscitou naqueles días, en
amplos segmentos da sociedade galega e española, tan triste
acontecemento.
O falecemento
Celebradas as eleccións lexislativas de febreiro de 1936, o
candidato do Partido Galeguista electo nas listas da Fronte Popular
pola circunscrición coruñesa Antón Villar Ponte tiña pensado
proseguir a súa actividade civilista (mitins, artigos…), mais a
úlcera gástrica que arrastraba desde había anos experimentou entón
un forte agravamento e acabou por lle provocar finalmente a morte.
Antón
caera gravemente enfermo en 1927 por esa causa e tivera que seguir
desde entón unha estrita dieta. En certa
ocasión, aludindo ao seu desexo de que se lle tributase un banquete
de homenaxe a Castelao, declaraba cum
mica salis a súa intención de
participar nel fose como fose, "yo que vivo sujeto a estrecho
régimen dietético, aun yendo contra los intereses de mi salud”.
Nos
finais de 1931, un empeoramento da doenza impedíralle asistir en
persoa á asemblea constituínte do Partido Galeguista. Ao longo de
1935, o seu estado de saúde era xa absolutamente precario. Otero
Pedraio ten aludido, nese sentido, á "estoica elegancia
requintada" con que Villar Ponte aturaba neses días o seu mal e
as súas dores físicas, en tanto Castelao, a
posteriori, choraba no hemiciclo das
Cortes españolas, nunha sesión de homenaxe póstuma ao deputado
electo viveirense, "la pérdida de un
ciudadano ejemplar, de un ciudadano modelo, que por obedecer los
dictados de su conciencia y por ser fiel a sus ideales no ha tenido
inconveniente en sacrificar su vida. Porque habréis de saber,
señores Diputados, que la menguada salud de Villar Ponte no podía
resistir los trabajos de la propaganda a que él se entregó
generosamente, ni siquiera las emociones de la victoria".
O
diario herculino La Voz de Galicia
fechaba a súa edición o propio día en que se produciu o óbito
cunha alarmante nota intitulada "Antonio Villar Ponte gravemente
enfermo", mentres que o vigués El
Pueblo Gallego, baixo idéntico título,
advertía tamén aos seus lectores de que, infelizmente, e a pesar
dos esforzos desesperados dos médicos da clínica onde fora
ingresado o enfermo, existían moi poucas esperanzas de poder
salvarlle a vida, "temiéndose que de un momento a otro ocurra
el fatal desenlace". En realidade, xa
desde as oito da noite Antón perdera o coñecemento, "llegando
al momento del tránsito sin haberlo recobrado", en palabras do
cronista do diario de Portela Valladares.
Antón
Villar Ponte morrerá, pois, a causa dunha perforación gástrica ás
cinco da madrugada do día 4 de marzo, mércores. Tiña 55 anos de
idade e deixaba dous fillos orfos, Tonecho
e Meliña
(a súa esposa, Micaela Chao Maciñeira, morrera en 1928), que
pasaron a depender entón da tutela de Ramón Villar Ponte e da súa
muller, Teresa Chao, irmá da propia Micaela.
Ao
día seguinte do óbito, La Voz de
Galicia intitulaba: "Falleció
Antonio Villar Ponte. Una gran pérdida para el periodismo y el
regionalismo gallego. Ayer se efectuó el entierro en La Coruña".
O diario salientaba que se fixeran todos os esforzos médicos
posíbeis para "ponerle en condiciones de ser operado; pero la
operación no fué posible". Pola súa banda, El
Pueblo Gallego daba a infausta nova
nestes con estes titulares: "Ha muerto Antonio Villar Ponte. Su
fallecimiento ha producido hondo dolor en Galicia y América. Su
entierro ha sido fiel expresión de este sentimiento".
O
xornal madrileño Política, voceiro
oficioso de Izquierda Republicana azañista, daba conta tamén da
infausta nova nas súas páxinas. Non en balde tanto o seu primeiro
director, Luís Bello (falecido en novembro de 1935), como algúns
dos seus redactores, caso de José Díaz Fernández ou de Osorio
Tafall, tiñan sido compañeiros do intelectual viveirense nas
páxinas do diario El Sol
durante a Ditadura primorriverista ou nas bancadas do Parlamento
durante as Constituíntes. Valéndose dos servizos da axencia Febus,
Política
noticiaba o traslado do cadáver de Villar Ponte, envolto na bandeira
galega, desde o seu domicilio até o pazo municipal herculino en
María Pita, da instalación nese lugar da capela ardente e dos
diversos preparativos para o soterramento.
Crónica do velorio e do soterramento
O
xornal El País,
de Pontevedra, salientou na súa crónica do enterro de Villar Ponte
que "No se recuerda en La Coruña una manifestación de duelo
semejante a la que ayer conmovió a la ciudad herculina y llenó de
emocional consternación sus calles al paso del cortejo fúnebre".
Fixéronlle
garda de honra os militantes das Mocedades Galeguistas, os socios da
Irmandade da Fala herculina e as afiliadas da Agrupación Republicana
Femenina. A capela ardente, sinala o rotativo pontevedrés El
País, "se llenó materialmente de
coronas y ramos de flores" (enviados,
entre outras entidades, pola Federazón Nacional de Estudantes
Galegos, a Academia Galega, a Filharmónica coruñesa, a Agrupación
Femenina Republicana, a Asociación de Artistas, a Juventud
Republicana, a Unión Republicana, o semanario La
Calle, o Comité da Frente Popular,
Izquierda Republicana, os Concellos de Santiago e A Coruña, varias
agrupacións locais do P.G. e das Mocidades Galeguistas, o diario El
Pueblo Gallego e o Casino Republicano)
e o féretro foi rodeado coas bandeiras
galega e republicana e cos estandartes da Irmandade da Fala coruñesa
e máis do coro Cántigas da Terra. Axiña comezaron a se recibir
telegramas de pésame: Casares Quiroga, Osorio Tafall, Portela
Valladares, Blasco Garzón, Martínez Barrio, Basilio Álvarez,
Manuel Cabanillas, Bernardino Machado, Cunha Leal, Concello de
Viveiro, "Generalitat" catalá, Nicolau D'Olwer, Seminario
de Estudos Galegos, Coro Toxos e Froles...
O
soterramento de Villar Ponte organizárono ao unísono tres
entidades: o Partido Galeguista, a Academia Galega e a Asociación de
Prensa herculina. O féretro foi sacado a ombreiros, ás seis da
tarde, polos deputados Castelao e Miñones, polo arquitecto e
dirixente do PG Gómez Román, polo tamén galeguista Plácido Ramón
Castro, polo académico Ángel del Castillo e polo directivo da
Asociación de Prensa e correspondente de El
Pueblo Gallego Villamayor. Mulleres da
Agrupación Republicana Femenina e membros das Mocidades Galeguistas
e das Irmandades da Fala portaban as coroas, dezasete en total.
Presidían o duelo da comitiva autoridades como o gobernador civil
(Sánchez Gacio), os alcaldes de Coruña (Suárez Ferrín) e Santiago
(Ánxel Casal), o presidente accidental da Academia Galega (Ángel
del Castillo) e o presidente da Asociación de Prensa coruñesa
(Fernando Martínez Morás). Estiveron representadas tamén outras
entidades coas que Villar Ponte mantivera nalgún momento vínculo,
como a Filharmónica coruñesa, a Reunión de Artesáns, o coro
Cántigas da Terra, o xornal La Voz de
Galicia, etc., así como numerosas
personalidades e agrupacións (coas súas bandeiras e estandartes) do
espectro político republicano, galeguista e de esquerdas.
Indican
as crónicas que o cadáver foi acompañado até o cemiterio por "una
muchedumbre inmensa". La Voz de
Galicia apostila que "fué tan
enorme la afluencia de público que no hubo posibilidad de pensar en
que la comitiva se formase utilizando los automóviles, decidiéndose
hacer el recorrido a pie". O
percorrido da comitiva foi o seguinte: Praza de María Pita, Rego de
Auga, Rúa Galán (Real), Rúa Nova, Rúa García Hernández (San
Andrés), Orzán, Panadeiras, Campo da Leña e Rúa da Torre. Todas
estas prazas e rúas estaban, segundo A
Nosa Terra, "ateigadas de
púbrico", a pesar de que o tempo era moi desapacíbel. Indica a
revista galaico-cubana Cultura Gallega,
fundada e dirixida por Adolfo V. Calveiro, que nesa xornada "la
bandera nacional ondeó a media asta y enlutada en los Edificios
Públicos y en los centros políticos de izquierda".
Xa
no cemiterio, Otero Pedraio e Ramón Suárez Picallo pronunciaron
emocionados discursos, que puxeron "bágoas en moitos ollos",
a dicir de A Nosa Terra,
e deron paso ao canto do himno galego, "cuyas estrofas tenían
en aquel instante un hondo trémolo luctuoso", como apostilou o
cronista de El País.
O discurso que Otero Pedraio pronunciou nesa ocasión pasará,
convenientemente refundido, ao seu emocionado Libro
dos amigos, mentres o de Picallo
salientou especialmente o papel de formador e guieiro da mocidade
desempeñado por Antón Villar Ponte: "á súa pruma e ao seu
pensamento debemos moitos mozos as nosas directrices na vida".
Un militante das Mocidades Galeguistas, no momento de choerse a tumba
do xornalista morto, proferiu un berro emocionado que condensaba os
sentimentos que embargaban os alí presentes: "¡Villar Ponte,
non morriche!".
Nos días e semanas seguintes ao falecemento de Antón, numerosos
órganos de prensa das máis variadas tendencias e latitudes
fixéronse eco da triste nova, arroupando ademais diversas
iniciativas de homenaxe póstuma e publicando textos, tanto en prosa
como en verso, dedicados a glosar e repasar en ton encomiástico a
figura, a traxectoria cívica, o compromiso ético-ideolóxico e a
obra literaria e xornalística do viveirense. Loxicamente, foi na
prensa editada na Galiza onde esta atención sobre a figura
desaparecida se fixo máis patente e intensa. Como indicou Fernández
del Riego nas súas memorias, "toda a prensa galega fíxose eco
do dooroso acontecemento. Publicáronse artigos e notas necrolóxicas
exaltatorios da personalidade desaparecida, honrando unanimemente a
súa memoria".
Os cabezallos de prensa que maior transcendencia deron e maior
atención emprestaron á nova da morte de Villar Ponte foron, como é
de agardar, aqueles cos que o xornalista mantivera unha relación
máis estreita, quer como director, quer como membro da súa
redacción nalgunha etapa, quer como colaborador habitual, e
continuaban editándose.
Repercusión
en A Nosa Terra
Tamén
se repasa apertadamente neste número que citamos o contributo
intelectual e político de Antón, aludindo á súa etapa de director
do propio boletín (1916-1921),
aos centos de artigos publicados en numerosos cabezallos, ás ducias
de conferencias e discursos pronunciados, á importancia fundacional
do seu folleto Nacionalismo gallego,
á súa traxectoria desde a ORGA até o PG, ás súas achegas á
literatura dramática galega, etc.: "Vinte
anos de traballar cotián. Toda unha vida consagrada a unha mesma
idea, con espritu de sagrificio ademirabel, con unha pureza de
actuación envexabel, con xenerosidade inmensa. Esto foi a obra
inmorrente do irmán e Mestre que nos levou a morte. Exempro
i-espello para ofrendar as xeneracións vindeiras".
O
seguinte número do boletín nacionalista abundará en traballos que
versan sobre a figura de Antón Villar Ponte. Sobrancea entre eles o
intitulado "¡Deica logo!", de Castelao, ao que pertence
este fragmento: "No serán do 4 de
marzo de 1936 vin desaparecer para sempre a Antón Vilar Ponte, e
naquel intre revivín os anos da miña mocidade.
Cando eu me consideraba o derradeiro
supervivente dun pobo suicida, chegou a min a voz alentadora dun
escritor. Era Antón Vilar Ponte. A súa chamada tivo a virtude de
xuntar a uns poucos galegos que non-os coñeciamos, pero que dende
entón ficamos unidos por vencellos que somentes a morte vai
rompendo... Vinte anos arreo durou a nosa amistade fraternal. Non
houbo segredos nin ilusións que non-os comunicáramos, e as súas
desventuras magoáronme tanto como as miñas dores o feriron a él.
Eramos verdadeiros irmáns".
Escribe
tamén sobre Antón neste número de A
Nosa Terra Plácido Ramón Castro, e
faino destacando, por unha banda, a proverbial xenerosidade
desinteresada dun Villar Ponte que foi quen lle deu as primeiras
palabras de alento tras publicar o corcubionés os seus primeiros
traballos xornalísticos ("nunca esquecín o que siñificou iste
eloxio para un modesto principiante") e, por outra, propondo a
confección dun volume colectivo que dese conta "do que
siñificou Antón Vilar Ponte para os seus contemporáneos".
Revela ademais Castro que no leito de morte Villar Ponte sentía
certa anguria "pola sorte dos fillos a quenes non poidera legar
unha herencia material porque todo o tiña dado en vida a esta
familia de irmáns que para él era Galicia...".
Ramón
Otero Pedraio reza na súa "Lembranza d-un irmán" a
oración "que latexando en todos os curazóns non foi rezada
pol-os absurdos trabucamentos do tempo", en alusión ao rito
estritamente civil que acompañou a inhumación do cadáver de Villar
Ponte, como era desexo do finado. "Oremus" intitúlase a
necrolóxica asinada por Álvaro de las Casas, na que alude ao
viveirense como "bo, xeneroso; traballador sen acougo, patriota
sen medos, galego sen misturas". O sadense Xohán Antón Suárez
Picallo lembra nunha breve colaboración que o libro que máis o
impresionou na súa vida, O Mariscal,
"regaloumo él e Casal aló pol-o ano 1926 sendo un neno".
Risco, pola súa banda, escribe "En lembranza de Antón Vilar
Ponte. Saudades de tempos idos". O escritor ourensán, afastado
nese instante xa da disciplina do P.G. para impulsar a chamada
Dereita Galeguista, puña en destaque a coherencia e unidade de toda
a polimórfica obra de Antón Villar Ponte, atribuíndo este trazo ao
feito de que o autor de A patria do
labrego deitaba sempre en cada escrito
saído da súa pluma, fose artigo, obra literaria, crítica estética,
discurso doutrinario ou peza de propaganda, "a alma enteira, sen
gardar nada pra si, de sorte que, de calquera geito que sexa, falar
da sua vida ha ser facer historia da renacencia galega". O
grande contributo de Antón, engadía Risco, foi a creación das
Irmandades da Fala, das que o autor de O
porco de pé evoca saudosamente aqueles
"verdadeiros anos heroicos en que se
desafiaron tódalas enemigas (...) anos tan cheos, tan matizados de
episodios, de proiectos, de realizaciós, de decepciós, de vitorias
e vencimentos, dunha tensión tan forte e ao mesmo tempo tan gustosa,
como já non se volverán presentar na vida".
Pola súa vez, Vítor Casas apelaría na súa necrolóxica de Villar
Ponte á evocación dos longos anos de militancia e convivencia co
finado na Irmandade da Fala coruñesa, obviando, iso si, toda
referencia ás etapas de forte disenso que ambos protagonizaron.
Casas atribuía á figura de Villar Ponte o papel histórico
fundamental de ter conseguido dar continuidade ao labor dos
Precursores.
Outro
autor, o ourensán Ben-Cho-Shey,
nun traballo intitulado "O fogar de Vilar Ponte" e
publicado nas mesmas páxinas do boletín A
Nosa Terra, chamaría a atención sobre
a absoluta coherencia na conduta idiomática mostrada no seu fogar
polo xornalista agora morto e pola súa muller Micaela, tanto entre
eles os dous como cos seus dous fillos: "Si todol-os fogares dos
galeguistas foren atal e como foi de por vida o de Antón Vilar
Ponte, haberíase dado un gran paso na galeguización da nosa terra".
Un
autor que asina en A Nosa Terra
co pseudónimo de Soutolongo
equipara a peripecia de Villar Ponte coa do Moisés bíblico. Despois
de ter traballado arreo pola redención galega, con artigos
xornalísticos que, a xuízo do columnista, "eran do máis
enxebre i acertado, chegaban a todol-os recunchos, e pol-a súa
craridá eran verdadeiras parábolas", Antón morría sen poder
máis que abesullar a "terra prometida"... Tamén sería
este número de A Nosa Terra
receptor, finalmente, dun traballo enviado desde a Arxentina, en nome
da ONRG, por Rodolfo Prada. Intitulábase "Frores, bágoas e
espranza!" e nel cualificábase ao falecido como faro orientador
no medio da noite de témeras galernas que atravesara Galiza: "Con
fé d-ilumiñado, con vontade e coraxe d-herói e con afervoada
paixón de fidel amador, fixo da galeguidade o ponto coincidente de
todol-os seus anceos e de todal-as suas aicións".
Repercusión nos principais xornais diarios galegos de entón
Outro
dos xornais cos que Antón Villar Ponte mantivera unhas relacións
máis intensas (aínda que tormentosas e tensas durante determinados
períodos, non pequenos) era La Voz de
Galicia. O diario herculino fundado por
Fernández Latorre, alén de realizar un breve repaso da traxectoria
biográfica do escritor agora morto, valorizaba no mesmo instante da
súa desaparición a súa figura deste xeito:
"Fué Antonio Villar Ponte un gran periodista y un gran
escritor. Con un bagaje de cultura vastísima, al servicio de un
espíritu nobilísimo, orientado a todas las rutas de la modernidad,
pero afincado en el amor profundo a la tierra gallega, la
característica más acusada de su personalidad reside en su
actuación de avanzado regionalismo, que se acentuó con matices
nacionalistas en determinados momentos de lucha. Su pluma
correctísima y brillante abarcó, sin embargo, todos los campos y
los más varios temas, artísticos, económicos y los puramente
literarios. Aparte de su labor periodística, abundantísima y
notable, escribió diversos folletos sobre asuntos regionales, una
obrita acerca de la emigración gallega; en colaboración con Ramón
Cabanillas, poetizó la tragedia O
Mariscal, a la que puso música
Rodríguez Losada; y recientemente dió a luz Os
evanxeos da risa absoluta y
tradujo y adaptó, con Plácido R.
Castro, unas bellas tragedia irlandesas. En conferencias, discursos y
otras actuaciones públicas de carácter académico, social, político
y benéfico, aplicó también sus energías Villar Ponte,
robusteciendo la personalidad que en aquellos y otros aspectos había
alcanzado relieve considerable, y en el campo galleguista se había
elevado al primer rango".
O Doutor Devesa, no mesmo xornal coruñés, destacaba nun artigo que
"lo que da unidad a la labor de Villar Ponte son su amor y
devoción de la tierra".
De
igual maneira, o diario olívico El
Pueblo Gallego, que foi desde 1926 e
até ese instante a verdadeira casa-fogar profesional do noso
xornalista, non puido senón dedicar unha xenerosa atención nas súas
páxinas a Antón Villar Ponte desde o momento en que se produciu o
seu falecemento.
Tributoulle,
por exemplo, a derradeira páxina completa do exemplar do día 8 de
marzo, con textos como o poema "Tua constelazón", de Ángel
Sevillano; o artigo "Na morte do amigo", de Plácido R.
Castro, quen sinala que “por enriba e ao
marxe da sua vida púbrica, da que figurará nas páxinas da nosa
historia, Villar Ponte foi o home bó, o amigo cheio de xenerosidade
e tolerancia, disposto sempre a servir a todos, incapaz de odiar nin
aos que merescían o odio, sin unha deslealtade para ninguén";
unha prosa poética de Julio Sigüenza, que imaxina o espírito de
Antón dialogando coa procesión dos estigmatizados coa estrela na
frente; o artigo "Proyecciones. Una conducta", de Laureano
Santiso Girón, que salienta que "Villar Ponte fué siempre y
ante todo eso: un batallador, dispuesto a vérselas siempre contra
los enemigos de nuestra tierra"; o artigo "Morreu un
loitador", de Bernardino Varela; a prosa preñada de lirismo "Xa
pra sempre na Terra", de Aquilino Iglesia Alvariño; unha
"Lembranza d-un mozo galego", de Rey Parga; "Oremus"
de Álvaro de las Casas, etc.
En
El Pueblo Gallego
numerosos columnistas aludiron á figura de Villar Ponte nos días
posteriores á súa morte. Leandro Carré considerou entón que o de
Viveiro deixaba un "hueco insustituible". Prudencio Taboada
Tabanera, secundando o chamamento de Álvaro de las Casas para erixir
un monumento a Villar Ponte (asunto ao que logo nos referiremos con
vagar), lamentaba a desaparición de quen "ha sido maestro de
periodistas, defensor enérgico y arriesgado de nuestra economía,
alentador y propulsor eminente de la cultura gallega, luchador
incansable de la política honrada y leal; galleguista destacadísimo,
etc.". Taboada proclamábase, ademais, disposto a continuar cos
seus artigos a sección de "Pretextos cotidianos", tanto
tempo cuberta nese mesmo xornal polo viveirés, "gran ciudadano
gallego". Desa maneira, coidaba, a obra e o espírito do
xornalista morto seguirían presentes.
Olimpia
Valencia dirixiu unha carta ao entón redactor-xefe de El
Pueblo Gallego, Xulio Sigüenza, que
este publicou no rotativo, en que se demandaba que as homenaxes ao
xornalista falecido non caísen no elitismo, senón que a elas
puidesen contribuír "todos los que, sin pertenecer a esa gran
familia de escritores y periodistas, hemos erigido un templo en
nuestro pecho a todos los defensores y amantes de nuestra tierra".
Pola
súa banda, o poeta Augusto Mª Casas sinalaba en Villar Ponte "un
símbolo y una ruta", un referente que coa súa constante
reivindicación de autonomía para Galiza e coa súa vida exemplar,
actuaría de cote "como un faro radiante para que las
generaciones venideras hagan realidad aquel sueño".
Outro colaborador do diario de Portela, V.
García Martí, lembraría que a súa amizade con Villar Ponte
xurdira había moitos anos, tras publicar este en La
Voz de Galicia uns comentarios
favorábeis ao seu libro Del mundo
interior. García Martí, que só
achaba comparábel en calidade e fondura o xornalismo practicado por
Villar Ponte co de Gómez de Baquero, salientará que tiñan sido
dúas as causas polas que combatera de xeito permanente o viveirense,
galeguismo e liberdade: "Fué la pluma
de Villar Ponte un mazazo diario en la dura sensibilidad de las
gentes. Sin desmayo alguno contribuyó a forjar en el yunque de la
prensa la nueva conciencia de la personalidad gallega. Día por día,
subrayó todos los valores que contribuyeron a exaltar el nombre de
Galicia. Encerrado en el marco de su provincia, y aun de su ciudad,
su voz resonaba siempre levantando el ánimo de sus paisanos para una
obra de gran aliento. Pero hay además de esta virtud de fondo en la
labor de Villar Ponte, un gran decoro literario, una gran dignidad de
forma; no fué, pues, sólo un espíritu entusiasta de una causa
noble, sino un temperamento estético".
Tamén
Xoán Xesús González confesará nas páxinas de El
Pueblo Gallego o seu pesar pola
desaparición física de Villar Ponte, lamentando non poder ter
asistido en persoa ao seu soterramento no cemiterio coruñés, para
"bicar seu corpo xa frío". O xornalista cuntiense afirmaba
igualmente o seu desexo de "formar nas
roldas de cantos hoxe se congregan o redor da idea loubante de
eixaltar a memoria do home que espallou máis señorío espritual e
soupo honrar a Galiza como ninguén".
Johán
Carballeira, en fin, definiría daquela
o noso compatriano como "el primer periodista de Galicia",
considerándoo fundador dunha escola de xornalismo galego que se
caracterizaba tanto pola constante preocupación polos problemas do
país como pola austeridade, a entrega altruísta, a integridade
moral e a defensa dos intereses dos agraviados pola inxustiza.
Repercursión noutros xornais galegos
Ademais
da tríada A Nosa Terra/La Voz de
Galicia/El
Pueblo Gallego, que acollera nas súas
planas boa parte da produción xornalística máis significativa do
defunto, moitos outros cabezallos da prensa galega publicaron
traballos e artigos dedicados a evocar e valorizar a figura humana,
política e literaria de Antón Villar Ponte.
No
mesmo cabezallo incluíronse, alén duns "Radiogramas do Olimpo"
do propio Antón (nos que o de Viveiro "facía falar" ao
Padre Sarmiento para facer unha condenación das touradas, das
supersticións, da pena de morte e da actitude eclesiástica cara á
lingua galega), outros textos: un breve traballo de Vicente Risco
(incluíndo un chamamento a recuperar "o esprito das Irmandades
da Fala"); o poema "Tua constelazón" de Ángel
Sevillano, que xa fora publicado como vimos en El
Pueblo Gallego; unha prosa de Vázquez
Martín, na que se afirmaba que Villar Ponte deixaba tras de si "un
camiño de libros e artigos, que serán sempre os que responderán";
outra prosa de Cesáreo Muñiz So[u]sa, que consideraba que a
biografía de Antón ficaba enxalzada pola súa obra e constituía
"vida de eixemplo e de sagrifizo, vida inmorredoira de
patriotismo, que soupeches ofrendar desinteresadamente n-un grado
sumo a Galiza"; e, finalmente, debida á pluma de Florentino L.
Cuevillas, a seguinte valorización: "Soio
os que levamos longos anos de loita sabemos ben o que Galiza debe ao
ilustre morto. Día tras día na prensa, na tribuna, na conversa
particular fixo un constante e teimoso apostolado. E cantas veces foi
a sua voz a que mantivo ergueita a nosa fe vacilante. Cantas veces un
artigo seu foi como un vento levián que esparexeu as nubens mouras
do noso pesimismo. E canta honradeza na sua aituación púbrica e
privada. Que vida a sua sen un paso atrás, sen unha claudicación,
sen un desmaio".
Pola
súa banda, o voceiro oficioso do Partido Sindicalista na Coruña, La
Calle, semanario dirixido por Manuel
Fernández Fernández, recollía un artigo necrolóxico intitulado
"Galicia perdió un hombre". Aínda que sen asinar foi
escrito polo Doutor Pérez Hervada e ilustrado cunha caricatura de
Villar Ponte debida ao lápis de Álvaro Cebreiro:
"La calle de Fermín Galán se abre en dos filas para ver pasar
el cortejo fúnebre que acompaña a sus restos. Esta calle de Galán
tan coruñesa, por la que Villar paseaba su modestia y su sencillez;
esta calle de Galán, en la que Villar lucía su endeble figura de
hombre venido a menos, con su media estatura, su cuerpo combado hacia
adelante, su cara escuálida de enfermo crónico, su eterno pitillo
en la mano (...) Porque Villar Ponte lo merecía todo. Fué un hombre
bueno, sin odios ni enemistades; un escritor de fibra y un periodista
sagaz; un defensor del pobre emigrante que marcha sin cultura y sin
dinero a conquistar el mundo en lejanas tierras; un exaltador de los
valores regionales y un reivindicador de los derechos de Galicia; un
político destacado por su amor a los humildes y a las causas justas;
un hombre, en fin, polifacético que lo único que no hacía era
ejercer su carrera de farmacéutico".
O
mesmo día do pasamento de Villar Ponte, Blanco Torres escribía no
xornal republicano El País,
de Pontevedra, un fermoso artigo necrolóxico sobre o seu "fraternal
camarada de tantos años de combate y de comunidad ideal". O de
Cuntis comezaba aseverando que "es
preciso sobreponerse a la consternación (...) Antonio Villar Ponte
ha muerto, y al decir esto sabemos lo que significa una vida como la
de él, que se apaga, y lo que pierde Galicia y de qué manera tan
trágica la muerte tiene preferencias por los hombres que en lo mejor
de sus años dejan interrumpida una tarea fecunda y habían contraído
consigo mismo la deuda de honor de darle a un pueblo lo mejor de sus
energías (...) Muere el ilustre periodista en plena madurez, cuando
su obra de escritor gramaba en la conciencia de su pueblo, cuando su
pueblo le había conferido nuevamente la investidura parlamentaria,
en prenda de adhesión y como recompensa a una ejecutoria ciudadana
en que resplandecían de consuno el desinterés, la austeridad, la
perseverancia en la lucha, la abnegación y el sacrificio".
Lembraba
ademais Blanco Torres os longos anos en que Villar Ponte exercera
como xornalista, tanto na Galiza como en América,
"con la fatiga de todas las noches al pié de la platina, con el
afán de todos los días renovado después de cada batalla. El amor
de Galicia en las entrañas, la preocupación incesante por su
regeneración moral y material, la inquietud constante en el espíritu
por labrar en su pueblo el surco de un ideal fecundo, ganando palmo a
palmo en cada combate contra el enemigo, la servidumbre, la
ignorancia y la miseria, una posición en el territorio ideal al que
había consagrado toda su vida ¡Que poco sabe Galicia lo que le
debe! Para que cobrase conciencia de sí misma, de sus derechos, de
sus valores sociales, de su categoría ontológica, no conoció la
tregua el pensamiento ni reposó un instante la pluma del periodista
muerto".
O
autor de Orballo da media noite,
logo de salientar o contributo esencial de Villar Ponte ao ideario
nacionalista galego e de pór en destaque as circunstancias de
honradez e pobreza que rodearan o propio pasamento, concluía a súa
necrolóxica sinalando: "Vidas
paralelas a la del camarada que se nos va, en el amor a Galicia, en
la faena tenaz por su bien, en la pugnacidad de ya largos años por
las ideas republicanas al fin triunfantes, sabemos lo que pierde el
periodismo y en qué grado sufre hoy Galicia una baja en la fila de
sus defensores".
No
mesmo xornal pontevedrés, Vázquez
Castro, desde Bermés-Lalín, publicaría tamén unha sentida nota
sobre o falecemento, en que, entre outros aspectos, salientaría que
o viveirense fora "a esta tierra,
acompañado de otros luchadores, a esparcir los ideales redentores de
su amada Galicia mucho antes del advenimiento de la República,
cuando el caciquismo era dueño completo de todas estas moradas".
Pola súa banda, o escritor pontevedrés
Modesto Bará Álvarez, que tivera destacada participación na
revista-colección Alborada,
deu conta nas páxinas do xornal arousán Galicia
Nueva do impacto causado na cidade do
Lérez pola nova da morte de Villar Ponte:
"La noticia produjo general y hondo pesar, ya que el finado
contaba aquí con grandes simpatías y amistades, derivadas de su
brillante y antigua actuación periodística y de su profundo cariño
a la tierra gallega, a la que en todo momento dedicó su más
acendrado cariño y las más brillantes y entusiastas frases salidas
de su pluma. Este sentimiento se agranda por la circunstancia de ser
el señor Villar Ponte uno de los tres diputados galleguistas
triunfantes en las últimas elecciones y esperarse de él, dado su
amor a Galicia y el perfecto conocimiento de sus problemas, una
campaña intensa y fructífera para ella. Con este triste motivo, se
han cursado a Coruña múltiples telegramas de pésame, entre ellos
uno muy expresivo de la Asociación de la Prensa. El Centro
Galleguista izó la bandera a media asta y enlutada con crespones.
Muchas y significadas personas y autoridades se trasladarán a Coruña
para asistir al entierro del malogrado y llorado líder de la causa
galleguista".
De
igual xeito, o correspondente do diario lugués El
Progreso na vila de Foz, coa que tan
intenso vínculo tivera o noso autor nalgún período da súa vida,
salientaba: "Produjo sentimiento en
esta villa la noticia del fallecimiento del gran periodista gallego
Villar Ponte. Había vivido años de juventud en Foz, donde en
colaboración con el poeta de la montaña Noriega Varela y el oficial
de aduanas don Camilo Cela, lanzó á la calle un periódico satírico
titulado ¡Guau...Guau!
que con su gracia restallante y mordaz era el temor de ciertos tipos
pintorescos que nunca faltan en todo medio pueblerino dando a éste
su fisonomía chabacana de farándula tabernaria. Para la Hoja
Literaria que la Juventud de Foz publicó el año 1930, con motivo de
las fiestas patronales de San Lorenzo, había tenido la gentileza de
enviar en lengua vernácula un bello trabajo, rebosante de cariñosas
nostalgias de estas tierras marineras que el llevaba en sus pupilas y
en su corazón. Descanse en paz el buen gallego y que su vida de
luchador contra toda casta de malandrines en pro del progreso y
redención de Galicia, sirva de ejemplo vivo a la juventud de hoy".
No
xornal estradense El Emigrado,
García Nodar publicaba unhas "Verbas de loito. Vilar Ponte
morreu". Nelas, logo de confesarse lector afervoado dos seus
artigos xornalísticos, afirmaba que a Galiza debería chorar polo
morto como "por un pai", por ser Villar Ponte o escritor
galego que, na súa opinión, mellor tiña coñecido os problemas do
país e máis tiña feito por arranxarlles solución. No mesmo
xornal, as famosas "Rexoubas" de Ken
Keirades (Manuel García Barros) víanse
obrigadas a adoptar un ton ben diferente do habitual para faceren
unha emocionada nota necrolóxica: "A
miña pruma que n'ista sección soie moverse festeira e humorística,
ten que correr oxe pol-as coartillas ateigada de tristura. Morreuse o
Villar Ponte. Ante iste suceso deloroso todo se me empequenece, todo
me repuna a non ser o delor ferinte que no meu corazón e na miña
alma sinto. Na hora do trunfo, cando un abrente fúlxido estende os
seus craros destelos sobre a nosa Terra que íl tanto amou, vaise o
Villar Ponte, o apóstole mais xurdio das nosas libertades, o
loitador incansabre que pasou a vida enteira facendo da sua alma
eslabón que a decotío daba golpes sobre os croios da Terra pra
alcender isa lús da nosa alborada. Cando a morte de Antón Losada
dixo Villar Ponte que os vermes que roeran o seu cerebro volveríanse
vermes de lús. Os que roian o de Villar Ponte volveranse de lús
tamén e nas noites serenas sairán a encher de estrelas o campo de
Galicia. Querido Villar Ponte, gran galego, gran escritor e amigo
sempre leal: ahí che van istas probes liñas de recordo. No xardín
da miña alma non hai semprevivas bastantes pra poñerche sobre a
foxa donde descansas".
O
semanario ourensán Heraldo de Galicia,
nun texto sen asinar mais debido probabelmente ao seu co-director
Vicente Risco, dicía sobre Villar Ponte días despois de se ter
producido a súa morte: "(...) Esprito
generoso e dunha gran bondade, namorado deica o apaixonamento da nosa
Galiza, consagroulle todo o seu entendemento ergueito e cultivado,
todo o seu corazón de patriota, todo o seu esforzo de periodista, de
literato, de crítico de arte e de pensador político. De entre os
modernos, foi o máis espirtualmente avencellado cos Precursores, e
un dos que millor comprendían o aspecto de totalidade do galeguismo,
e a importancia capital da espirtualidade e da cultura engebre. Se
foi político sempre, non hai que esquecer que a sua personalidade de
dirigente, de orgaizador e de diputado, non escurecerá endejamais â
do literato, â do autor de Almas
Mortas, de O
Mariscal e de Os
Evangeos da risa absoluta; â do
tradutor de Synge e de Yeats; â do crítico que procramou aos catro
ventos todo novo libro galego e que tirou da escuridade a tantos
artistas novos; â do ensaista cuio magisterio cotián deu normas â
nosa renacencia. Escrita en jornais, esmigallada en artigos que se
esquencen pra o outro día, a obra principal de Antón Villar Ponte
semella que non se percibe; mais ollada en conjunto é
verdadeiramente formidábele, é un esforzo criador de vinte anos
arreo sen perder un día de loubar, protestar, chamar a atención,
aleccionar, guiar, erguer o esprito ao púbrico galego. E sempre
justo (...) Onde os homes se juntasen pra traballar por Galiza, alí
estaba il coiles, na política ou na cultura na Irmandade ou na
Academia, nas asociaciós ou juntanzas de toda caste onde se tratase
de erguer o tono da vida galega, de millorala ou perfeizoala".
No mesmo semanario ourensán, mais desta volta asinando expresamente,
Risco consideraría que "con Antón Villar Ponte arrédase de
nós pra convertirse cecais nunha página esquecida, polo menos
seguramente desfigurada da historia, toda unha etapa, a verdadeira
etapa heroica do galeguismo". Pola súa banda, Otero Pedraio
escribía a propósito do finado que "ninguén coma íl percibía
entre nos o infindo e calado latexar da Galiza no tempo de cada día.
Por iso foi o meirande xornalista de craro enxergar e concreta e
vibrante prosa. A millor porción dos seus artigos eran curtos e
logrados ensaios, e recorréndoos cando se pubriquen poderáse
recorrer un longo e senlleiro intre da intensa e verdadeira historia
da Galiza".
Finalmente,
o "periódico independiente" vivariense El
Landro publicou tamén nestas datas (nº
22, 1.4.1936, páx. 3) unha necrolóxica intitulada "Antón
Villar Ponte", asinada por "Un galego". Destacábase
nela que o autor de A patria do labrego
fora toda "unha instituzón", que en Viveiro a nova da súa
morte causara grande conmoción ("non se falaba d'outra cousa,
pois parecía que morría con il algo que era xa de todos") e
exprésase finalmente grande mágoa polo feito de que o xornalista
marchase de entre os vivos "sin lograr seus mais grandes
desexos", en probábel alusión á non satisfacción das
demandas autonomistas galegas, das que fora destacadísimo adalide.
A
morte de Antón Villar Ponte na prensa estatal
A nova do falecemento do histórico republicano e deputado galeguista
da Fronte Popular electo pola circunscrición coruñesa non podía
pasar desapercibida, obviamente, na prensa de ámbito estatal,
nomeadamente naqueles cabezallos máis próximos á tendencia
ideolóxica global que Antón Villar Ponte representaba.
Así,
a infausta nova recibía o seguinte comentario, baixo o título de
"Ha muerto Antonio Villar Ponte, líder
del galleguismo", por parte do xornal
madrileño Política, voceiro
da Izquierda Republicana azañista:
"Recibimos,
secamente, una mala noticia para la República, una noticia
desoladora para Galicia: ha muerto Villar Ponte (...) Con Villar
Ponte pierde la República un escudero indomable, y Galicia un
insubstituible intérprete de su mejor fibra política (...) Batalló
por los ideales de libertad entre sus paisanos emigrados a América,
trabajó por la República y la sirvió franciscanamente en sus
mejores horas y a cara descubierta, cuando se exponía mucho al
hacerlo así. Con Castelao, Suárez Picallo y otros valiosos
elementos figuraba en la plana mayor del galleguismo militante de
izquierdas, limpio de desviaciones retóricas. El tiempo que le
dejaban libre los mítines y conferencias lo invertía en escribir
vibrantes artículos periodísticos, y aún sabía hurtar al tiempo
breves instantes para verterlos en hermosas páginas de literatura
como las de sus agridulces Evangelios de
la risa absoluta [sic] y otras varias
obras de inestimable valor. Había trabajado sin tregua por el bien
del país y por un mejor entendimiento y orientación de Galicia.
Muere pobre. Su figura enjuta de Quijote frío y contumaz se esfuma
cuando más necesario era a sus paisanos de Galicia y a sus paisanos
de la República española. Ha
muerto pobre, pero a los gallegos les deja un tesoro: la lección de
su vida sencilla, la prosa certera de sus artículos y sus libros. Y
un derrotero bien marcado a las nuevas generaciones...".
Mesmo
publicacións de carácter corporativo como o "órgano de la
clase farmacéutica española" La
Voz de la Farmacia, editado en Madrid,
publicarán sentidas notas necrolóxicas de Villar Ponte, destacando
neste caso concreto que o noso autor "se honraba con el título
de farmacéutico" e tiña actuado "intensa y acertadamente"
na Secretaría do Colexio de Farmacéuticos da Coruña, sobre todo
con motivo da celebración na urbe herculina, en setembro de 1926, da
XIVª Asemblea da "Unión Farmacéutica Nacional": "(…)
con su actividad y con sus prestigios y con sus relaciones, fué el
principal factor del éxito de la Asamblea, especialmente en cuanto
se relacionó con los brillantes y típicos festejos organizados en
obsequio de los Asambleistas. De éstos principalmente, la deliciosa
fiesta gallega, iniciada como presentación, con una ingeniosa poesía
humorística del hoy difunto Villar Ponte,
y en la que se cantaron canciones gallegas de ingenuo humorísimo
[sic], fruto cuyas intencionadas coplas fueron también de la lira
del mismo gran periodista. Honremos
la memoria de quien honró a la Farmacia destacando su personalidad
con acusado relieve, aunque fuera en actividades ajenas a la
profesión: que siempre los prestigios personales adquiridos por los
miembros de una colectividad refluyen a ésta, aunque se conquisten
en esferas distintas a las que afectan a la vida colectiva.
Villar Ponte
conquistó un lugar preeminente en la historia de las vindicaciones
regionales gallegas, y es esta historia la que registrará su nombre
con honda gratitud; pero siempre podremos los farmacéuticos
honrarnos proclamando: quien así triunfó en sus actividades
periodísticas y políticas era un farmacéutico".
Repercusión na colonia galega emigrada
Tamén
no seo da colectividade galega emigrada e nos seus órganos de prensa
a nova do óbito de Villar Ponte suscitou reaccións de dor e
condolencia. Sirva como exemplo a nota publicada pola revista do
"Centro Galego" de Buenos Aires, Galicia:
"Sencillo y afable en su trato, su
temperamento cambiaba por completo cuando era necesario actuar
públicamente. Entonces se encrespaba, vibraba con toda la magnitud
de las santas rebeldías, era, en fin, un Villar Ponte distinto.
Fecundo publicista, las columnas de la
prensa están colmadas de sus bellísimos trabajos, porque el ilustre
hombre gallego era por encima de todo, periodista, a cuya profesión
entregó lo mejor de su espíritu. Allí donde fuera necesario
defender cualquier causa gallega, la pluma de Villar Ponte estaba
siempre en la vanguardia abriendo certero surco. Siempre el primero y
el más atinado en sus ob[s]ervaciones de maestro.
Desaparece cuando más falta hacía
para los intereses de Galicia. Queda el tesoro de su obra ejemplar de
apóstol máximo. Paz
en su tumba, una paz que bien se merece por noble, por bueno y por
gallego".
A
revista galaico-cubana Cultura Gallega,
que cualificaba o falecido como "batallador periodista y
escritor nacionalista", destacaba varios aspectos da súa
traxectoria vital: que escribira "indistintamente en el idioma
nacional y en el gallego, con bastante fortuna"; que, como
literato, deixara "algunas obras de ambiente gallego neto";
que fora deputado nas Cortes Constituíntes da 2ª República,
"distinguiéndose en la defensa de los intereses gallegos";
e, finalmente, que fora, desde o 24 de xullo de 1934, académico da
Galega, ocupando o escano vacante do arcebispo Lago González. Esta
publicación da Habana, da que era director Adolfo V. Caeiro, deitaba
ademais na súa necrolóxica dous comentarios de certo interese, un
sobre o medio de difusión do labor xornalístico de Antón en
América e outro sobre o carácter persoal do falecido:
"Como periodista, colaboró
directamente en periódicos de España y América, y por el
procedimiento tan frecuente en esta última parte del mundo, de
cortar y pegar,
se multiplicó la circulación de dichos artículos (...)
De cáracter agrio, en parte agravado
por la afección intestinal que padecía, la muerte fué para él la
solución última a todas las cuestiones que plantea la lucha por la
vida".
Por
outra banda, o mozo galeguista e futuro autor de libros poéticos
como Jacobusland,
Emilio Pita (1909-1981), que tratara con certa familiaridade ao
Villar Ponte durante a súa estadía provisoria na Coruña en 1934,
escribiu un longo artigo necrolóxico no xornal bonaerense Galicia,
cabezallo que tiña reproducido con
frecuencia artigos publicados polo viveirés. Nese artigo, Pita facía
un persoal repaso polas tres vertentes fundamentais da figura
desaparecida: "O home", "O esquirtor" e "O
patriota":
"Era
outo, un pouco botado de lombos cos ollos tristeiros de neno sin
lediza, e unha surrisa sempre apegada á faciana (...)
Modesto, talentoso, de fonda cultura a
disimulaba coa parquedade das suas parolas. Falaba pouco dos demais e
ren de si mesmo. Entroques, pasouse a vida dando a coñecer, co abuso
de hipérboles, a laboura allea esquecendo de cote a propia. Foi un
soñador, un neo-romántico; na sua alma, que sufreu penas e
desenganos, non morreu xamais a espranza na Terra e a arela de ollala
ceibe e feliz (...) A
obra periodística d'Antón Vilar Ponte ficará na historia do
rexurdimento galego coma a contribución mais outa e desintresada a
prol d'unha causa patriótica. Nin
Benito Vicetto nin Manuel Murguía, que tanto traballaron nos tempos
heroicos do galeguismo, deixaron unha laboura tan fonda de
proselitismo nacionalista. Foi
o iniciador nato, o incansabel animador, o home múltipre,
traballador, inagotabel. Fixo,
endemais, pol-o ben da Terra, ó meirande sagrefizo que pode faguer
un esquirtor brilante, culto, erudito como il o foi.
O deixar abandoada a laboura
intelectualmente pura pra adicarse a prédica diaria dende todol-os
xornaes que pregábanlle a sua firma ben cotizada (...)
Pero todal-a laboura intelectual de
Vilar Ponte, con sere tan grande, con sere de tanto valimento para as
letras galegas, fica obscurecida adiante da sua actividade
patriótica, senlleira e única".
Mesmo
o voceiro dos arredistas galegos de Bos Aires, A
Fouce, que tantas veces tiña criticado
ao noso autor nas súas planas, expresaba agora sincera condolencia
pola súa desaparición:
"Bandeira
da nosa loita, dend-os comenzos do movimento redenzonista galego,
sempre foi o primeiro en siñalar roteiros ao qu-il coidaba millor,
pra-o conquerimento d-os nosos fins. E si algunha vegada se trabucou
no camiño, nunca se lle poido decir ren, xa que n-ise mesmo
trabucamento, había unha xenerosa decisión de servir a Galiza, por
enriba de tudo, sagreficando os seus máis íntimos sentimentos e as
suas mais apremiantes necesidades.
Nestas mesmas colunas, mais dunha
vegada, xuzgamos un pouco agriamente ises trabucamentos de forma.
Xuzgámolos, e dixémolo con tuda sinceiridade, como é de obriga
faguelo co irmán que se quere e se respeita, cando se sinte o medo
que un mal vieiro poida levárnolo pra sempre do noso lado. Porque
non queríamos perdelo, porque nos faguía falla ao noso lado, porque
sabíamos da sua grandeza e dos seus valimentos, non-os podíamos
resiñar a que nós, e con nós Galiza, perdésemos ao mais esgrevio
e ao mais baril d-os que oxe formamos nas filas nazonalistas.
E non vamos ser nós quens devanemos
bágoas pol-a sua marcha prematura. Sentimento fondo y-egoista pol-o
que poidera e non tivo tempo de faguer, sí. Pero temos a ledicia de
velo ir, deixándonos tras de sí, unha obra múltiple e rica, na que
o seu esprito latexa e sigue vivindo a carón de nós".
(continuará)
Ningún comentario:
Publicar un comentario