XOSÉ Mª ÁLVAREZ BLÁZQUEZ, PASTOR DÍAZ E VIVEIRO

Queremos honrar hoxe, co gallo de se cumprir o primeiro centenario do seu nacemento e de se inaugurar na Fundación Penzol de Vigo unha exposición sobre a súa figura, a memoria humana, literaria e intelectual de Xosé María Álvarez Blázquez (Tui, 1915-Vigo, 1985), escritor que comezou a despuntar xa na etapa previa ao infausto 36 e que logo da guerra, a despeito dos moitos padecementos que esta trouxo para si e para boa parte dos seus, resultou un puntal destacadísimo no panorama cultural galego da segunda metade do século XX. 

Erudito, arqueólogo, etnógrafo, bibliófilo, editor, libreiro, novelista, poeta, autor teatral e ensaísta, a quen conmemoramos no Día das Letras do 2008, foi un humanista incansábel e polifacético, comprometido ata a cerna cos ideais galeguistas. Para a historia cultural da Terra de Viveiro, a súa figura ten unha concreta e especial relevancia, relacionada con Pastor Díaz, da que tentaremos dar conta neste pequeno traballo.

Infancia tudense e mocidade pontevedresa

Xosé María Álvarez Blázquez, tudense de nacemento, foi un dos seis fillos do matrimonio formado polo médico pontevedrés Darío Álvarez Limeses e pola cubana María Blázquez Ballester. Tras pasar a infancia na vila natal, desde setembro de 1931 instalouse en Pontevedra na casa de seu tío Xerardo Álvarez Limeses (1871-1940), inspector de ensino e poeta con certas vinculacións a Viveiro, pois ademais de ser amigo de Noriega Varela e de coincidir con Xoán Pla Zubiri nas páxinas da revista pontevedresa Galicia Moderna (1897-1898), obtivo en 1904 un galardón literario na nosa vila, no certame do que foi mantedor o deputado fusionista Eleuterio Delgado, e en 1915 fíxose merecente dun novo premio poético, desta vez nos "Juegos Florales" de Lugo, grazas á súa composición en oitavas reais "A Vivero", da que demos conta hai xa algún tempo nas plans do Heraldo de Vivero.

O mozo Xosé Mª chegaba á casa do tío na Boa Vila con intención de estudar Maxisterio, mais da estadía pontevedresa derivaranse ademais moitas outras experiencias formativas. Así, na compaña doutros mozos pontevedreses, promove a revista Cristal, publica o poemario en castelán Abril (1932) e fai parte do comité de recepción a Federico García Lorca cando o poeta granadino visita Pontevedra.

Por outra banda, unha curmá súa e filla de D. Xerardo, Amalia Álvarez Gallego, casará con Alexandre Bóveda, na altura secretario xeral do Partido Galeguista e figura decisiva para a conversión espiritual do mozo Xosé María, quen ingresará da súa man no agrupamento da "Federación de Mocidades Galeguistas" da cidade do Lérez en 1933, con dezaoito anos cumpridos. Poucos meses despois, o noso mozo ve publicado no boletín A Nosa Terra o seu primeiro artigo, intitulado "Outro aldraxe", e edita un folletiño baixo o rótulo de "Berro en lembranza dos herois de Carral".

Pouco antes do estourido bélico do 36, Xosé Mª Álvarez Blázquez comeza a preparar un libro de relatos en galego, Os ruíns, que ía publicar Ánxel Casal na editorial "Nós" se a tráxica guerra non frustrase o seu desexo e, desde 1935, desempeña os seus primeiros destinos docentes en escolas de A Guarda, Tui e Coia (Vigo).

Desastres da guerra en carne propia

A guerra civil cébase coa súa familia máis directa: co seu pai Darío, fusilado en Tui polos falanxistas; co seu tío paterno Xosé, que morre días despois coa tristura; co seu irmán Celso, que loita en Asturias e contrae unha tuberculose mortal; co seu admirado Bóveda, fusilado na Caeira o 17 de agosto do 36... Mobilizado el propio, safa este período como enfermeiro e intendente no compostelán Hospital de San Caetano, actual sede administrativa do goberno autonómico.

A inmediata posguerra pásaa como docente en Coreses (Zamora), por traslado forzoso, e aproveita a súa situación e soidade para escribir a súa primeira novela, Crecen las aguas (premiada en 1955) e moitos poemas. En 1941 publica El crimen de la isla verde e ao ano seguinte pede a excedencia para poder regresar onda a familia, que abandona o Tui represor e se instala en Vigo.

Promove entón Xosé María en Nigrán unha fábrica de tixolos e tellas, que se ve abocada ao pechamento en 1945. Consegue emprego, a seguir, como secretario da confraría de pescadores "San Francisco" de Vigo (Berbés) e envía ao prestixioso Premio Nadal a novela policíaca En el pueblo hay caras nuevas, que perde por un voto de diferenza contra a novela Nada, de Carmen Laforet.

En 1946 contrae matrimonio con María Luísa Cáccamo, traballadora do "Banco Pastor" en Vigo. O casal instálase no barrio das Travesas e fai tertulia no "Derby" con figuras como os pintores Laxeiro e Maside, Valentín Paz Andrade, Viñas Cortegoso, etc. Ao ano da súa voda, Xosé Mª estrea en Vigo, no Teatro "García Barbón", a peza El zapato de cristal, "cuento escenificado" e, pouco despois, no "Jovellanos" de Xixón, Los pazos altivos, "comedia en tres actos, en verso". Ambas foron feitas en colaboración con seu irmán Emilio, como tamén o foi o volume poético Poema de ti e de min, editado na colección pontevedresa "Benito Soto" en 1949.

O libro como bandeira

A partir de 1948, Álvarez Blázquez comeza a súa aventura como editor, bibliófilo e libreiro, que tantos e tan bons froitos rendeu para a cultura galega e da que a figura de Pastor Díaz, como logo explicaremos, foi directa beneficiaria.

No citado ano inaugura a "Libraría Monterrey", en Vigo, que perdurará ata 1979, e en 1950 funda a "Editorial Monterrey", con Luís Viñas Cortegoso. Xosé María foi tamén membro fundacional da Editorial Galaxia (1950) e en 1964 fundará as "Edicións Castrelos", desde as que promoverá coleccións tan exitosas no seu momento como "Cuadernos de Arte Gallego", "Pombal", "Pico Sagro" e, sobre todo, "O Moucho", reeditada en boa hora durante 2008 pola edición galega do diario El País (unha edición que, infelizmente, parece esgotar neste instante os seus días de existencia).

Complementando esta faceta bibliófila topamos ao noso autor, en plena madurez intelectual, despregando un intenso e polifacético labor como correspondente e logo numerario (ingresa en 1964 co discurso Cantares e Romances vellos prosificados) da Academia Galega, como Comisario de Escavacións Arqueolóxicas de Vigo (achado de estelas funerarias romanas na rúa Pontevedra, escavacións no Castro, na illa Toralla e no poboado paleolítico das Gándaras de Budiño, organización dun congreso de arqueoloxía na cidade olívica...), como columnista de prensa no compostelán La Noche e mais no Faro de Vigo que dirixe entón o noso Leal Ínsua e como guionista para o "Galician Programme" da BBC e para numerosas emisións radiofónicas viguesas (con seccións como "Ventana al mar"; "Buenas tardes, Galicia"; "Cada día tiene un suceso"; "Refraneiro galego"; "Reloj de sol", etc.).

Tamén non descoida a faceta literaria, ben como novelista (en 1952 edita Una cabaña en el cielo e en 1955 Las estatuas no hablan), ben como poeta (en 1954 obtén o "Premio Pondal" do Centro Galego de Bos Aires, por Canle segredo, volume que non obstante ficaría inédito ata 1976). En paralelo, ademais, Xosé María escribe diversos traballos como erudito da historia local (así La ciudad y los días. Calendario histórico de Vigo, en 1960) e sobre temas etnográficos e numismáticos, ao mesmo tempo que se erixe nun auténtico especialista na nosa lírica medieval, mercé á Escolma medieval galego-portuguesa (1952), á súa biografía do xogral Martín Códax (1958), a artigos como "Sobre la voz 'señor' en los trovadores (Concepto del 'amor servil')" publicado nos Cuadernos de Estudios Gallegos do Instituto "Padre Sarmiento" en 1950 e mesmo a divertimentos literarios como o Cancioneiro de Monfero, creación absolutamente súa que imprime e difunde o día dos Santos Inocentes de 1953 como se se tratase dun novo códice medieval galaico-portugués... A imitación recreativa das cantigas era tan perfecta, que máis de un erudito coidou estar diante dunha auténtica xoia do noso Medioevo recuperada...

A desgraza traidora e o traballo como refuxio

En 1966, Xosé María trasládase a Uvieu como delegado de vendas da empresa Pescanova, mais a doenza irreversíbel da súa filla 'Colorín' lévao de volta a Vigo ao ano seguinte e forza, por imperativos pecuniarios, o seu regreso á docencia en 1968, como profesor de Formación Humanística no Politécnico Marítimo-Pesqueiro de Vigo.

'Colorín' morre en 1970 e o noso escritor súmese nunha tan fonda como calada tristura, nunha irreversíbel crise de fe e nun redobrado esforzo cultural, literario e editorial, do que son froito os mellores anos da editora "Castrelos" (ata 1979, en que vende os seus fondos á editora Galaxia), os relatos de A pega rabilonga e outra presada de textos inéditos, numerosos artigos no Faro, a concesión en 1976 do título de "Cronista Oficial" de Vigo, a dirección, xunto con Cunqueiro, do volume colectivo Vigo en su Historia (1980) e, finalmente, a biografía de Alexandre Bóveda que o "Banco del Noroeste" (do grupo Rumasa, de Ruíz Mateos) encargou en 1982 para a colección "Hombres que hicieron Galicia" e que acto seguido secuestrou... Desa obra fixo unha edición posterior, traducida para a nosa lingua, a tamén xa infelizmente desaparecida editorial do semanario A Nosa Terra.

Homes así nunca morrerán de todo

Xubilado desde 1983, concorre simbolicamente nunha candidatura galeguista ás eleccións municipais viguesas e falece, dun infarto, o 2 de marzo de 1985. Atrás quedaba unha meritoria obra literaria, tanto en galego como en castelán; un feixe de eruditas achegas sobre diversos campos de investigación, especialmente relevante no tocante á historia local viguesa, ás letras galaico-portuguesas medievais e anteriores ao Rexurdimento, á etnografía e á arqueoloxía; unha inxente obra de divulgación histórica e cultural, derramada en xornais impresos, revistas e emisoras de radio; un labor editorial comparábel, por intención e enfoque popular, co despregado antes da guerra pola "Nós" de Ánxel Casal; unha prole entregada á curiosidade humanística, ás artes e ás letras (seus fillos Xosé Mª, Alfonso e Celso, escritores de valía; súa filla Berta, magnífica artista plástica...) e, sobre todo, como referencia insoslaiábel do pasado comunal galego recente, un valioso e irrenunciábel exemplo ético.

O agasallo dun inédito de Pastor Díaz

 

Aludimos liñas arriba ao intenso labor despregado por Xosé Mª Álvarez Blázquez a partir dos anos 50 e ata ben entrados os 70 como libreiro, bibliófilo, editor e investigador da cultura galega, sexa a través da "Libraría Monterrey", da editora homónima, das algo posteriores "Edicións Castrelos" e dos múltiples traballos de divulgación e erudición que deu a coñecer na prensa periódica (Faro de Vigo, La Noche...) ou en revistas especializadas (Cuadernos de Estudios Gallegos, Grial...). É precisamente nesta perspectiva como o seu nome se vincula de maneira directa coa historia cultural viveiresa, desde o punto e hora en que foi el o descubridor e editor, en 1951, dunha composición en idioma galego de Nicomedes Pastor Díaz, a "Égloga de Belmiro e Benigno".

En realidade, da pluma do tudense saíron numerosos traballos que versaron sobre numerosas figuras, temas e motivos da nosa historia literaria. Así, por exemplo, sobre a biografía de poetas como Martin Códax, Antonio Arias Teixeiro, Francisco Añón ou Aurelio Aguirre. Tamén eruditas achegas sobre a literatura popular ou "de cordel" que circulou na Galiza dos "Séculos Escuros" tendo ao mariscal Pardo de Cela como tráxico protagonista. Súas foron diversas escolmas de poesía galega medieval e moderna e seus, asemade, moitos dos volumes misceláneos ou recompilatorios que a colección "O Moucho" foi publicando con títulos como Cantigas do viño, Sal e pementa. Escolma de epigramas, Os nomes da terra (asinado co pseudónimo 'Celso de Baión', que fai referencia á parroquia de Vilanova de Arousa onde pasou os veráns da súa mocidade), O libro da caza, Xan labrego, Cantares de cego, O libro do marisco, etc.

Foi na editorial "Monterrey", que fundara en 1950 con Viñas Cortegoso e por medio da que poñería na rúa volumes emblemáticos como Cantiga nova que se chama riveira de Cunqueiro, Nasce un árbore de Mourullo, o seu propio poemario Roseira do teu mencer (adicado á súa filla 'Colorín') ou a reedición de El buho gallego (obra que se atribúe ao VII Conde de Lemos), onde publicou efectivamente Álvarez Blázquez en 1951, con ilustracións de Xosé Sesto, o citado poema ata entón descoñecido do escritor romántico viveirés.

Hoxe esta edición prínceps, que constou de 313 exemplares e que saíu concretamente o 23 de xuño de 1951 dos talleres de Celestino Peón (aínda hoxe activos na pontevedresa Praza do Teucro), é ben difícil de atopar, mais dispoñemos afortunadamente do facsímil que Edicións Xerais de Galicia preparou, co patrocinio do Concello de Viveiro e con limiar do profesor Ramón Nicolás, cando a citada editora viguesa celebrou a entrega dos seus emblemáticos premios literarios "Xerais" e "Merlín" na nosa vila, en 2001.

O achado da "Égloga" serviu, entre outras cousas, para comezar a elevar a categoría (unha vocación inicial de escrita en galego, auspiciada polo clima intelectual do seminario mindoniense ou da Minerva compostelá) o que ata entón só viña sendo anécdota (un único texto na nosa lingua, "A alborada", dado a coñecer por vez primeira en 1828) na biografía de Pastor Díaz, colocando automaticamente algúns enigmas apaixonantes: ¿cantos outros textos puido compoñer no seu galego natal o autor de "La Sirena del Norte"? ¿quen o animou ou influíu para cultivar esa vocación de escrita en galego, tan precoz nel como inhabitual e chamativa nunha época en que o noso idioma, como é ben sabido, estaba proscrito de moitos ámbitos sociais e marxinado da propia literatura?

Mentres que para o primeiro dos interrogantes non existe resposta satisfactoria, de xeito que debemos polo de hoxe limitarnos a citar unicamente tres textos en galego de Pastor Díaz, para o segundo hai unha plausíbel hipótese formulada no seu día polo profesor Carballo Calero, que sinalou a Don Antonio María de Castro e Neira (1771-1826), párroco de Argomoso, profesor no seminario mindoniense e autor de varios vilancicos na nosa lingua, como verdadeiro mestre en arte poética do viveirense.

Composta por varias estancias de versos hendecasílabos e heptasílabos, a "Égloga" reproduce a conversa que manteñen Benigno e Belmiro: o primeiro, experimentado en amores infelices por unha Ana que marchou da Terra, intenta consolar ao segundo, que chora diante do mar a perda da súa namorada Xulia, afogada, e pensa na propia morte como remedio á súa desgraza. Finalmente, ambos deciden refuxiarse no vivir aldeán para pasaren o resto dos seus días coa súa amizade como consolo eficaz ("entraron n-ela e sempre en paz viviron").

Álvarez Blázquez declarou ter topado a "Égloga" pastordiana "revolvendo un mazo de antergos manuscritos poéticos", que procederían, tamén segundo a súa propia indicación, do legado documental da casa de dous compañeiros de aulas do noso poeta, na Compostela do primeiro terzo do século XIX, Francisco Xavier e Xosé Parcero Blanco, ambos lugueses.

Para a atribución da autoría do texto, Álvarez Blázquez, sen obviar as lóxicas cautelas intelectuais ao respecto, manexou argumentos de diversa índole, que expuxo tanto no limiar da edición de 1951 como no artigo "Notas para una edición crítica de la Égloga de Belmiro e Benigno de Pastor Díaz", publicado nos Cuadernos de Estudios Gallegos (Compostela, tomo XVIII, nº 56, 1963).

En síntese, eses argumentos facían referencia, en primeiro termo, aos trazos do idioma galego empregado na "Égloga", coincidentes por regra xeral cos falares da área mindoniense do bloque central do galego, ou sexa, co galego de Viveiro: plurais do tipo nubarrós, tragós, rolís, corazós; substantivos como mao (por man); formas verbais como ques (por queres), morriche, fuxiche, escondiche, aganchaba; pronomes como tú e nosoutros; etc. Na mesma perspectiva funciona o indicador dos castelanismos (dulzura, hermosa, lexos, semexantes, llanto...) abundantes no texto e idénticos na maioría dos casos aos presentes noutro dos tres poemas en galego de Pastor Díaz coñecidos, "A alborada".

A escritora Marica Campo analizou magnificamente no Programa de Festas Patronais viveirense de 1986 o galego usado polo romántico na súa "Égloga", ponderando o mérito dese entón adolescente que se enfrontaba á composición dun texto non pequeno nunha lingua que non contaba entón nin con gramáticas, nin con dicionarios nin con normas de ningunha caste.

En segundo lugar, a atribución a Pastor Díaz sostense polas mencións paisaxísticas que o texto contiña, nomeadamente a referencia á costa bravía e ao río Landrove ("Nas ribeiras amenas / do apacible Landrove"), tantas veces amentado polo poeta nas súas composicións posteriores, xa en castelán.

O marcado ton sentimental, romántico, da composición, en contraste cunha coidada forma de xinea máis ben neoclasicista, colocábana no intre histórico axeitado para atribuírlle o texto a Pastor Díaz, na medida en que o escritor, que había ter probabelmente non máis de dezaseis ou dezasete anos cando a compuxo, protagonizou unha época de mocidade en que o neoclasicismo e romantismo eran códigos antitéticos aínda en loita pola hexemonía definitiva.

Finalmente, a profusa adxectivación, o emprego de abundantes cultismos e outros elementos retóricos presentes na "Égloga" presentan abondosas coincidencias con "A alborada", o que reforza novamente a atribución pastordiana formulada polo autor de Canle segredo.

A todos estes elementos aínda hai que engadir un máis, de tipo grafolóxico: a comparación entre os manuscritos dun e doutro texto e, á súa vez, destes con epístolas do viveirés conservadas permitiu aseverar, con certos visos de indiscutibilidade, que todos eles saíron do mesmo puño...

Leal Ínsua e Chao Espina, dous eruditos viveireses que estudaron a fondo a figura de Pastor Díaz e que manexaron e posuíron abundante material manuscrito por el, non dubidaron en corroborar a atribución feita por Álvarez Blázquez, o mesmo que estudosos de prestixio na época, como Fermín Bouza Brei, Fernández del Riego ou Ricardo Carballo Calero. Desde entón, a "Égloga" figura por dereito propio no elenco de composicións que a comezos do século XIX anunciaron o inminente espertar literario do noso idioma; un espertar que acadaría a súa máxima expresión e intensidade en Rosalía de Castro, amiga dun Pastor Díaz que tería prologado os seus Cantares gallegos se a morte cruel non llo impedise. 

En palabras da xa amentada Marica Campo, admirada poeta e benquerida amiga nosa, "Pastor Díaz, poeta galego e en galego, é un fito do que non podemos prescindir á hora de xulga-la historia da nosa lingua".