eu

eu
eu

luns, 14 de xullo de 2014

OS EVANXEOS DA RISA ABSOLUTA: UNHA PEZA TEATRAL DE VILLAR PONTE CON CLAROS ECOS VALLEINCLANIANOS

A peza teatral Os Evanxeos da risa absoluta (Anunciación do Antiquixote), do escritor viveirés Antón Villar Ponte (1881-1936), foi publicada pola editorial Nós o 25 de xullo de 1934, coincidindo cos solemnes actos de ingreso na Academia Galega de Castelao e do propio xornalista fundador das Irmandades. Levaba como subtítulo o de “folk-drama da sinxeleza campesina”.


A citada peza organízase en tres actos ou tempos, intitulados respectivamente “Serán de Sábado”, “Mañán de Domingo” e “Noite de Luns a amancer de Martes”. Cada unha destas tres partes é caracterizada polo seu autor na introdución con estes sintagmas: “Abrente de sábado lavandeiro no río”, “Intermezo dominical de roupa branca” e “Epílogo báquico na compaña de Caín”, respectivamente.



A acción transcorre nunha aldea, segundo aclara a didascalia, “de entre val e montana, nesta época, como as que canta o xenio barroco do xeógrafo poeta Ramón Otero Pedrayo”. Os seus protagonistas principais son Electus (“tolo de lecturas, copreiro e poeta, que deprendeu pra crego ata se lle enfariñaren os miolos con foula de lúa e que é parente espiritual de Zarathustra”), Sabela (moza cega e fermosa que vive na pousada de Ciprianilla), Pedro (mozo de Sabela antes que esta ficase cega, afiador no inverno e gaiteiro polo verán) e Xan (irmán xemelgo de Pedro, gardabosques de oficio, actual mozo de Sabela). Outras personaxes menores da obra son a menciñeira e pousadeira Ciprianilla, a Señora Maripepa, Rosiña e Xurxo, fillos da anterior, as mozas lavandeiras e varios eivados que moran tamén na pousada de Ciprianilla: o Vello Cego, o Abráquico, o Sen Pernas e o Xordomudo.



O Primeiro Tempo comeza cunha escena de rapazas lavandeiras que murmuran no río. Os mordaces diálogos que manteñen, zarrapicados con coplas populares e ditos retranqueiros, xiran arredor das condicións e novidades da vida da aldea: as enfermidades e os gastos médicos; a situación do campesiñado como clase (“todo o noso suor lévano os amos, as rendas e os trabucos”, di a Lavandeira 4ª), os amoríos, a presenza e as repercusións do novo invento radiofónico... A cega Sabela fai aparición en escena e dialoga un instante coas lavandeiras. Cando marcha, a conversa destas permítenos coñecer a súa historia: Sabela foi abandonada polo seu mozo Pedro cando ficou cega e agora, sen familia, convive con Xan, irmán de Pedro, na pousada da Ciprianilla (esta “cóbralle o favor meténdolle polos ollos a Xan o gardabosques para que este lle deixe apañar leña e molimes de balde”, di a Lavandeira 6ª). A continuación chegan ao río Pedro, que levaba seis meses fóra da aldea traballando de afiador polas vilas, e Electus, quen nas súas primeiras intervencións declárase namorado da lúa e ataca os poetas “que humanizan as cousas para deshumanizaren os sentimentos da arte, nun circo vicioso”. Marchan as lavandeiras e fican sós Pedro e Electus, que dialogan sobre as mulleres, aquel defendéndoas e este atacándoas (“non hai mal - di- que pola muller non veña”). Electus marcha e chega Sabela co seu lazarillo. Ten lugar entón a escena en que Pedro e Sabela rememoran o seu primeiro contacto sexual e debaten sobre os seus sentimentos recíprocos.



O Segundo Tempo, que se desenvolve nun campón preto do mesón de Ciprianilla, ten a Electus como figura central. En diversos diálogos con Rosa e a tía Maripepa loa o folclore popular e defende o riso e a alegría: “o deus dos gregos, sempre ledos porque sabían riren coma nenos, tivo, según Homero, un copreiro antergo, a risa absoluta polo don supremo da divinidade”. Chegan despois Pedro, Ciprianilla e varios eivados que falan ben da súa protectora, censurada duramente por Electus, que a alcuma de “meiga alcaiota”. Ciprianilla marcha entón desgustada. Chega Sabela e póñense todos a xogar á pita-cega. Sabela confunde durante o xogo a Xan con Pedro, detalle este que terá valor premonitorio. Ao se pór a chover marchan todos e Electus vaticina que os irmáns “afían a queixada de Caín”.



Por último, o Terceiro Tempo decorre na cociña da pousada de Ciprianilla. Os hóspedes agardan pola cea e falan sobre o velorio do finado Tío Andrés, para o que marcha Ciprianilla pouco despois de chegaren ao mesón Pedro e Electus. O cego conta unha historia de mendigos. Electus lanza logo un sermón contra o catolicismo oficial de “cristos de prata, ouro e brilantes” e proclama o humilde fento como novo signo do cristianismo galaico. Tamén dirixe o seu discurso contra as trabas relixiosas, contra o sentido calderoniano da honra, contra o donjuanismo e contra as concepcións románticas no amor, defendendo, pola contra, a liberdade e espontaneidade nas relacións humanas e os ideais de beleza e amor propios da cultura grega clásica. Cando case todos marcharan a durmir, aparece Xurxo con viño para o velorio. Electus confíscallo e organízase unha festa báquica, preludio da traxedia. Electus segue a discursar sobre o espírito castelán e contra o Quixote, proclámase “profeta da segunda volta de Cristo”, defende o “humilde cristianismo do felgo e a fariña aldeán”, maldice as cidades, anuncia o triunfo do panteísmo, ensínalles a todos as ladaíñas do viño, etc. Cando por fin marchan todos a durmir, Electus e Pedro saen para o velorio…



Nese preciso instante, Villar Ponte suspende o desenvolvemento do drama cunha longa anotación, en que explica a necesidade de que os lectores/espectadores ollen o desenlace con ollos libres de prexuízos. Trátase, en definitiva, de advertir a quen tiver reparos morais que non debe verse como algo cru ou sucio o que, segundo Villar Ponte, é completamente natural: que a mocidade rural galega sexa fiel ao imperativo da sexualidade “sin previo sometimiento ós convencionalismos legalizados”. Retómase así o drama con Pedro volvendo á pousada e penetrando bébedo e coa indumentaria de seu irmán no cuarto de Sabela. Alí logra enganala e xacer con ela (este episodio “óese”, pero non se “ve”). 

Cando Sabela descobre o engano a súa reacción é de completa indignación. Pedro intenta convencela de que o fixo por amor, levado pola audacia que lle deu o viño. Nese instante irrompe Xan, sorprendéndoos. Tras unha discusión que eleva a tensión ao máximo, Xan encerra a Sabela no cuarto, apaga a única luz existente e, armado con navalla, o mesmo que Pedro, pelexa ás escuras contra seu irmán. No rifirrafe morre o Xordomudo, que pasaba nese instante pola sala. Sabela, crendo que o morto é Pedro, confésalle amargamente o seu amor... Electus, que asoma pola fiestra, descobre entón que o morto non é ningún dos dous irmáns. Chega Ciprianilla, que solicita explicacións, pero Electus mándaa calar. O Xordomudo xa está no ceo da risa absoluta e Electus proclama, pondo fin ao Terceiro Tempo: “á alegría pola dor, á libertade pola alegría (...) toda a terra en min e eu en toda a nosa terra en todo!”.



A peza propiamente dita termina aquí, mais complétase cun "Tolo soliloquio do ser ou non ser" pronunciado por Electus, onde se resumen ou desenvolven algunhas das ideas filosóficas e as mensaxes que foi deixando caer ao longo das súas intervencións na obra.



Villar Ponte, na nótula final que pon ramo ao seu folk-drama, fai explícitos dous dos obxectivos que perseguía ao confeccionalo: o primeiro, demostrar a necesidade de pervivencia do teatro (capaz de reflectir a paisaxe psíquica e física dun país só “falando”) perante o puxante cinematógrafo; o segundo, lograr expresar con palabras as esencias do “genius” ou “wolkgeist” da Galiza. De feito, xa en maio de 1934, no transcurso dunha lectura privada da súa peza, Villar Ponte explicáralles aos seus amigos coruñeses que “mi deseo fue no hacer una obra gallega más, sino una de las obras gallegas por antonomasia. Algo nuevo y netamente enxebre a guisa de pócima de nuestros motivos geórgicos más bellos que todavía en gran parte se hallan inéditos para la literatura (…) Cuanto nuestro paisaje tiene de vivo y humanizado procuré consubstanciarlo en un fluir de palabras que mojan las raíces de lo etnográfico y liban las esencias de los cantares silvestres (...). Paisaje y personas quise que fueran una misma cosa”. E o 2 de decembro do mesmo ano amentado, nun diario herculino do que era colaborador, o de Viveiro salientaba: “Tentei unha obra que demostrase varias cousas: a beleza expresiva da nosa lingua na sua forma popular que construín coidadosamente; o que ten d-orixinal e propio a-ialma galega, como inda para o teatro e a novela andan inéditos na busca d'autores os mais auténticos motivos raciaes, pesi-a tantas obras que xa se levan feito. (…) A diversidade galega co'a sua i-alma panteista, cheia de ledicia pagana, antípoda do espírito irto da Meseta, inda non tiña espello literario, agás no verso. O honor calderoniano andivo sempre lonxe da nosa Natureza”.



Puidemos demostrar no seu día, no correspondente fascículo da Historia da literatura galega editada pola AS-PG e A Nosa Terra (nº 20, 1996), como Villar Ponte reutilizou nesta obra ideas, parágrafos e fragmentos literais de conferencias, poemas, discursos e artigos de prensa que foran previamente elaborados e mesmo publicados por el en diversos xornais e revistas. Todo ese material refundiuno cun modelo básico de referencia, que non foi outro que o teatro nacionalista irlandés contemporáneo. Este, desenvolvido arredor do “Abbey Theatre” dublinés a comezos de século, tiña ao Premio Nóbel William B. Yeats e a John Millington Synge como máximos expoñentes e caracterizábase por trazos como o uso dunha linguaxe moi poética; a fuxida do realismo; a abundante presenza de símbolos; o uso de lendas e elementos folclóricos nos argumentos; o ritmo lento e a falta de acción; a utilización de música, máscaras e danza na representación; etc. Tratábase, en principio, dun teatro concibido para un público culto, de fina percepción, nada proclive aos efectismos e moi pendente, en troca, da beleza, tanto plástica como verbal. Talvez por este motivo, tomouse en moitas ocasións como un tipo de teatro “só para ler” ou descualificouse como “elitista”, propositadamente “obscuro” ou “difícil” de máis. De moitos deses trazos da dramática irlandesa que sinalamos participan, efectivamente, Os Evanxeos...



Ora ben, resulta así mesmo innegábel, na nosa opinión, o influxo directísimo que no deseño e no contido desta obra villar-pontina exerceron algunhas creacións literarias de Ramón Mª del Valle-Inclán, concretamente Flor de Santidad (1904), El Marqués de Bradomín. Coloquios románticos (1907) e El embrujado. Tragedia de tierras de Salnés (1913).



Xa Manuel María falou con acerto en 1970 de influenzas evidentes de Valle-Inclán na obra teatral do escritor viveirés. Francisco Pillado e Manuel Lourenzo definiron a peza que nos ocupa no seu manual O teatro galego (1979), con razón, como “unha sorte de rapsodia valleinclanesca, ebria de literatura”. E, por último, non deixa de ser significativo que xa aos críticos coetáneos que comentaron a peza na prensa galega lles parecese, por citarmos un exemplo, “un sugestivo drama rural (folk-drama campesino, le llama el autor) en el cual el mismo Antón Villar Ponte desarrolla en forma dialogada y escenificada un tanto al modo valleinclanesco, un intenso episodio rústico”.



En Flor de santidad, efectivamente, concorren como personaxes o cego Electus e unha moza cega chamada Sabela la Galana, como Sabela é a invidente que protagoniza Os Evanxeos...



Na segunda das obras valleinclanianas citadas, El Marqués de Bradomín, non só aparece un personaxe chamado, como o protagonista de Os Evanxeos..., Electus, cego de Gondar, presentado polo propio Valle-Inclán como “famoso prosero” (o villarpontino é “copreiro e poeta”), senón que rexistramos tamén unha hoste de mendicantes formada por “patriarcas haraposos, mujeres escuálidas, mozos lisiados” (o Manco de Gondar, o Tullido de Céltigos, Paula la Reina, La Inocente de Brandeso, Sr. Cidrán el Morcego, La Quemada, Minguiña, etc.) na que parecen inspirarse directamente algunhas das personaxes secundarias de Os Evanxeos... como O Vello Cego, O Abráquico, O Eivado das pernas ou O Xordomudo, se ben é verdade que tamén poden considerarse criaturas que beben a súa esencia nos debuxos e caricaturas de Castelao sobre o particular. De igual maneira, achamos certos paralelismos entre a Ciprianilla villarpontina, “naipeira, manciñeira e patrona de mesón para feireantes e méndigos de romaxe” e a Madre Cruces de El Marqués de Bradomín, vella de aldea alcoviteira ou conqueridora. Nalgunha escena da peza do vilanovés interpretan os merlos unha riveirana, como merlo é o paxaro que co seu canto fai que Pedro e Sabela rememoren, na peza do viveirés, o seu antigo noivado...



Por último, en El embrujado constatamos novos puntos de conexión coa obra villarpontina que nos ocupa: aparece, outra volta, o personaxe Electus, o cego de Gondar, que bota coplas coa zanfona e ten moita labia; e intervén un coro de mulleres fiandeiras, transmutadas na obra de Villar Ponte en lavandeiras, que dialogan e discuten sobre diversos temas da vida comunal aldeá.



Resulta esclarecedor, neste sentido, que pola mesma época en que compuña a súa peza, Villar Ponte tivese dedicado parágrafos de loa a Valle Inclán, reivindicando o seu estilo sensualista, simbiose de fantasía e realismo, e excluíndoo explicitamente do listado de autores (Pérez Lugín, Linares Rivas, López de Haro...) que, a xuízo do viveirés, ofenderan, denigraran ou presentaran nalgunha das súas obras unha visión aldraxante e degradante de Galiza, do galego e dos galegos: “Tal vez alguien diga: ¿Y la Galicia de Valle-Inclán? Y yo responderé: la Galicia de nuestro manco genial es una Galicia legendaria, ajena al tiempo y al espacio, que con la pátina del ayer arraiga lo que [sic, de] hoy y con la sensibilidad de hoy vitaliza lo de ayer poniendo la naturaleza acorde con la fábula en simbiosis exquisitas de fantasía y realismo que sublima un estilo de gran poeta, donde, como en el de D'Anunzio, hay eterna fiesta de luz, colores, aromas y sonidos (Cf. "Pretextos cotidianos. La eterna cantinela de los aturuxos ofensivos", El Pueblo Gallego, Vigo, 14.3.1934).



E aínda noutra ocasión, ao fío duns ataques de membros da Real Academia Española á figura do autor das Sonatas, reflexionaría en voz alta o xornalista viveirés: “Hay tragedias del gran don Ramón (para nosotros de lo más genial de teatro español) de escenario gallego y de alma toda gallega, que están pidiendo a gritos una interpretación idónea en la tierra que las inspiró, y más que nunca ahora, cuando el secretario perpetuo de la Academia Española acaba de opinar sobre el casticismo de Muñoz Seca y sobre el anticastizo arte literario valleinclanesco que, a los que no somos inmortales, se nos antoja lo mejor de la literatura castellana contemporánea” (Cf. "Pretextos cotidianos. El teatro gallego y Valle Inclán", El Pueblo Gallego, Vigo, nº 3.324, 30.11.1934).


Ningún comentario:

Publicar un comentario