MAR, LANCHAS E XENTE MARIÑEIRA NA LIRA DO MINDONIENSE MANUEL LEIRAS PULPEIRO (1854-1912)

Barcas abandonadas. Óleo de Prego de Oliver. AFundación

Pode resultar un tanto sorprendente, a priori, que un poeta da Galiza “interior”, da antiga capital e provincia mindoniense, figure entre a nómina destacada de poetas do noso mar; mais tal é o caso do médico e escritor Manuel Leiras Pulpeiro (1854-1912).

Unha primeira explicación a esta “rareza” ten a ver coas súas orixes familiares, máis concretamente coas da súa mai, Matilde Pulpeiro. Orixinaria do porto de Ribadeo, estabeleceuse durante parte da súa vida na parroquia costeira de Cangas de Foz e tivo sempre o prurito de que o seu fillo Manuel se identificase con esa paisaxe, a da Mariña de Lugo. O poeta, xa adulto, elixiuna acotío para pasar as vacacións durante os veráns coa súa muller, Mª de los Milagros Andía Villar, con quen casara polo civil en 1888 cando xa tiñan dous descendentes, Alfredo e Juliano, e mais cos seus outros seis fillos: Magdalena, Manuel, César, Carme, Josefina e Matilde[1].

Sinalou no seu día Ramón Reimunde (1998: 17), con razón, que entre as preferencias constantes de Leiras Pulpeiro destacou sempre “un amor especial pola Mariña e o mar”. Así e todo, dúas das fillas, en conversa co propio Reimunde (1984: 43), confesaban que “cando estábamos en Cangas [de Foz], papá non se bañaba no mar. Tomaba baños de auga do mar na casa, que lle traían nunhas cestas, como era o costume daquela”. Contradise o testemuño, probabelmente veraz, co contido dunha copla de Leiras rescatada no seu día por Franco Grande, que di así:

 

Cando no mar me chapuce,

Nadando xunto á Corneira,

Que non me falen de nadia,

Que a miña groria é aquela.

O pai de Leiras Pulpeiro procedía da parroquia de Lindín, en plena montaña, e del herdou, segundo parece, a vocación hipocrática. Tras comezar os estudos no Seminario mindoniense entre 1865-1868 e obter o grao de bacharel no Instituto de Tapia de Casariego, Leiras fixo a carreira de Medicina en Santiago desde o curso 1870-71, en Valladolid a partir do 1874-75 e finalmente en Madrid, ata o curso 1876-1877. Unha vez licenciado, exerceu como médico na súa vila natal desde 1878 ata o instante da súa morte, o 9 de novembro de 1912, con 58 anos feitos. O seu enterro civil en Mondoñedo, dous días despois, resultou multitudinario e en 1921 inaugurouse na súa lembranza, con cartos procedentes sobre todo da emigración mindoniense na Arxentina, un artístico mausoleo.

           Retrato de Leiras Pulpeiro

Outra explicación sobre a vinculación do Leiras poeta co mar ten a ver co aceso amor deste home culto e melómano pola cultura popular galega, polo folclore, que foi sempre para el fonte de inspiración vital e existencial, alén da propia literatura. Neste sentido, a dura vida dos humildes, das clases traballadoras do mar e do agro (naquel tempo “soia e verdadeira xente de traballo” no noso país, como ben advertiu Rosalía) e o contacto tan directo que, como médico, tivo coas realidades sociais lacerantes daquel tempo (a pobreza, o analfabetismo masivo, os abusos, a emigración..), foron acicate para Leiras abrazar o ideario republicano, progresista e anticlerical. Significouse así entre a paisanaxe, asistiu en Lugo en 1887 á asemblea que aprobou un “Proxecto de Constitución para o Estado Galaico”, carteouse con Moreno Barcia, Pi i Margall e outros líderes, fixo parte do Comité Republicano de Mondoñedo, militou na Unión Republicana presidida por Nicolás Salmerón, colaborou en xornais como El Farol, foi masón da loxa “Vallibria Redempta” co nome de “irmán Lúculo” e exerceu non pouca influencia ideolóxica sobre mozos que posteriormente xogarían un rol decisivo nas Irmandades da Fala e no republicanismo de esquerdas, como o viveirense Antón Villar Ponte, quen exercía daquela (falamos dos anos 1902 a 1907) como boticario en Foz.

Os primeiros poemas publicados de Leiras dos que hai constancia apareceron en 1884 en O Tío Marcos da Portela, xornal promovido por Lamas Carvajal en Ourense. Colaborou logo na revista coruñesa Galicia e resultou premiado nuns Xogos Florais en Vigo en 1910, mais o certo é que o noso poeta só chegou a publicar en vida un único volume impreso: a colección poética, de rosaliano título, Cantares gallegos (Mondoñedo, 1911), que apenas deixa abesullar o que de creación orixinal súa teñen os textos que contén. Pouco antes de morrer, vítima da diabete e como fixera a propia Rosalía, mandoulle ás fillas queimar un feixe de textos inéditos, entre eles a poesía “A costeira”, que retrataba ao parecer escenas da pesca da sardiña en traiñeira na zona do Cantábrico galego. Deixou dito Eduardo Lence-Santar que esa composición estaba inacabada porque Leiras non puidera cumprir un requisito de documentación ou de verismo que se auto-impuxera: “para inteirar-se de certos pormenores tiña que ir de pesca cos mariñeiros de Foz, cando estes fosen á pesca da sardiña, de noite e en traiñeira” (citado por Ramón Reimunde, 1984: 27).

Postumamente, varias recompilacións da súa obra conservada e dispersa permitiron comprender mellor a altura da súa creatividade e a fondura da súa vocación. A editorial Nós de Ánxel Casal editou en 1930 na Coruña o volume Obras completas. Tomo I (Poesías), en cuxa preparación deberon de traballar Otero Pedraio e Antón Villar Ponte. De 1970 data a edición da obra completa de Leiras preparada por Xosé Luís Franco Grande para a Fundación Penzol; de 1983 é a de Alonso Montero para as Edicións Sálvora e de 1984 a de Ramón Reimunde Noreña para Eds. Sotelo Blanco. Co gallo do Día das Letras Galegas de 1983, fixo Trapero Pardo o volume Manuel Leiras Pulpeiro. Vida e obra. Escolma de textos, en tanto o Departamento de Filoloxía da USC publicaba nese ano tamén unha Escolma de Leiras Pulpeiro. O xa citado Reimunde Noreña publicou en 1998 o ensaio Ben pode Mondoñedo desde agora. A eséncia popular na obra e na língua de Manuel Leiras Pulpeiro (Fundación Caixa Galicia, XII Premio Ánxel Fole e, finalmente, Xurxo Martínez González e Armando Requeixo deron ao prelo Vida e obra de Manuel Leiras Pulpeiro. Antoloxía poética (Ed. Galaxia, 2012).

 O folclore como pretexto

Leiras Pulpeiro, como xa deixamos anotado, amou profundamente o folclore e fíxolle á Academia Galega presidida por Manuel Murguía unha achega moi interesante de materiais léxico-literarios de grande valor etnográfico e antropolóxico, todos eles relativos ás terras da Mariña luguesa e do propio Mondoñedo. Murguía dispuxo para el un nomeamento de académico de número da Corporación no intre fundacional, en 1905, mais Leiras, con extrema modestia, rexeitouno.

Na colección de refráns e ditos populares que o propio Leiras coleccionou na área da vella provincia mindoniense e depositou logo na Academia figuran estes, de incuestionábel xénese mariñeira:

ü  A sardiña por abril, cóllea polo rabo e déixaa ir; por maio, ásaa no borrallo e por San Xoán, xa molla o pan.

ü  Non hai millor rede que a que colle o peixe

ü  Andar, andar e caer no mar.

ü  Cando a gueivota vai pra terra, xa non neva; cando vai pró mar, vai nevar.

ü  Cando o trigo vai louro, val o muxil ouro.

ü  Lúa a Mondigo, baixamar no río; lúa posta, baixa o mar pola costa.

ü  Vento do Cabo, á noite quedado.

 Nos seus Cantares gallegos (1911) insire esta copla amorosa

Cal as ondiñas do mare

Morren bicando n-a area,

Así, amantiña, contigo,

Así finarme eu quixera!

 Nun apartado da mesma obra, co título de “Cantigas dos mariñeiros”, inclúe asemade estas tres coplas:

Non sallades, mariñeiros,

Que brúa o mar n-a Burela!

¡Mariñeiros, non sallades

Que os marzaliños arrecian!

 

Pra facer ben a costeira,

Mariñeiriños rinlegos;

Pra... botar contas, n-o porto,

Mariñeiriños focegos.

 

Van as lanchas pra a sardiña,

Que esta noite hai escurada.

¡Dios llel-a día de sorte

Pra matal-a Regañada! 

E no apartado “Louvor da Mariña, menosprezo da montaña” insire estas catro:

 

Dáime ond’ô mar unha cova,

Dáime minchiñas e lapas,

E douvos todo, todiño

Canto se da n-a Montaña.

 

Quen mora acó, n-a Mariña,

Tén car’ô mundo as xanelas;

Quen mora aló, n’a Montaña,

Tenas... tamén; pero pechas.

 

N-a Mariña n’hai morriña;

n-a Mariña n’hai pan mouro;

n-a Mariña n’hai quen sinta

pesar pol-as medras d’outro.

 

Unha peniña do cabo

Que cobre o mar n-as marzadas,

¡Val máis que todol-os cotos,

y-as veigas que hai n-a Montaña!

Estas composicións que abordan o tema do “menosprezo da Montaña” / “louvanza da Mariña” deron pé a Aquilino Iglesia Alvariño para subliñar o contraste estético e ideolóxico entre Leiras Pulpeiro e o poeta Antón Noriega Varela. Mentres o autor de Do ermo enxalzaba a miúdo na súa obra a paisaxe, os costumes e as devocións relixiosas das xentes “brañegas”, o médico republicano solicitaba nunha das súas composicións presentes na recompilación editada por Ánxel Casal en 1930:

Si querés desmorriñarme,

Levaime pra onde o mar vexa,

I-os seus airiños me cheguen,

I-o sinta cando referva;

Leváime pra onde mais zoupe,

E mais se esfache n-as penas,

I, ô reventaren as olas,

Movelos salseiros sexan;

Ou de non, leváime a donde

Poida ter â man, siquera,

Pra espellarme, unhas pociñas,

Entr’os xuncos d’a ribeira!

 “Pousadoiro” é un poema longo composto por Leiras en 1903 e que representa un canto integral á Mariña luguesa. A el pertence este fragmento, no que diversos elementos da paisaxe costeira (xunqueiras, gaivotas, escumas, nordesías, furnas, ondas, o bruar do mar...) marcan a diferenza á hora de sentir unha especial comuñón panteísta coa natureza e coa súa beleza irremprazábel:

 

Terra, que o sol, sempre amante,

Mornea todol-os días;

Agros, que dádel-o millo

De canas de catro espigas;

Xunqueiras, onde as gueivotas

Se apousan e se agariman

Cando c’o seu voo calmoso

Non van ô mar tral-a vida;

Quen non vos veu de preto,

Nin pasou unha invernía

N-os vosos burgos, estrados

De prefumada pinica,

Ouvindo os rolos, non sabe

O que’é a Mariña. [...]

 

Nin sabe o que son congostras

De trabo e lirios vistidas,

Su cerdeiras e loureiros

Que as gardan das nordesías;

Nin o qu’é, acarón d’un souto,

Sentarse á mirar pra a ría,

Ou como a escuma d’a barra

Vai e ven, sube e rebrinca,

Mentral-as mariñás soltas

Os bois e as vacas alindan

N’as pumaregas, cantando

Cantares que repinican;

Nin sabe o qu’é o serán doce

                D’unha Mariña.

 

Nin ô que chega en feitizos,

Cando a tarde vai caída,

I-as patas collen pr’as fúrneas,

Ô ras d’as augas, en ringras,

C’o arder do bico d’as ondas,

Co-as figuras que, n-as cimbras

D’os cotos, fan os piñeiros

Que desmestou a cobiza,

E co-o rebruar do mare

Batuído n-a pena viva,

Cal si pra escornarse, o diancho

Cand’él alí se batira;

Nin sabe o que a lúa crara

                Fai d’a Mariña [...]

Crítica aos pulés franceses

Leiras é tamén autor dun poema dialogado, con dúas mulleres da Mariña luguesa como protagonistas, que serve para testemuñar a presenza na zona entre finais do século XIX e principios do XX dos chamados pulés franceses, que viñan pescar á sardiña e á lagosta con barcos de vapor. O viveirense Lois Tobío, nas súas Décadas (1994: 22), evocaría esas tripulacións, bretoas a maioría delas en realidade, acudindo en tempos da súa infancia á vila do Landrove a faceren compras, a beberen no comercio de seus avós e a cantaren polas rúas, mentres Domingo Villar Granjel responsabilizounas nun artigo aparecido no Almanaque Gallego que Manuel Castro López editaba na Arxentina da auténtica esquilma que eses recursos piscatorios padeceron entón na costa cantábrica.

No poema de Leiras, unha das protagonistas recrimina a outra que mocee cun “franxute de mécara” (enténdase, “de merda”), descendente dos que en tempos da invasión napoleónica causaran diversas desgrazas e estragos na bisbarra, mais a atacada replica enxalzando os atractivos físicos e a labia de quen resulta ser patrón dunha dos barcos a  vapor que faenaban á sardiña na zona:

 

[...] - Vaya, muller, que fai falla

Non ter vergoña, abofellas,

Pra andar de riba pra baixo

Co ise franxute de mécara!

 

- Pro, miña hirmá, si non poido

Torcerlle a cara, anque queira!...

Mirache ben como pinta

Co-a roupa maja que leva?

¿Ti sabes o qu’él me dice

Co-aquila sua media lengua!

 

- Con todo canto lle atopes

E moito máis que tivera.

Non sal de ser un demoño,

Un ladrón, un sen concencia,

Dos que n-o lugar entraron

Queimando casas e medas,

E debías co-a fouciña

Terlle segada a cabeza!...

 

- Eche o patrón d’a vapora

Que colle tanta sardiña

 

- Dichoso d’el si á comela

Non se afoga coás espiñas.

 

- Ai, muller, e fíxoche algo

Pra mostráreslle así tirria? [...]

Un poema emblemático

Con todo, se nos é permitido o xuízo particular ao respecto, poucos poemas de Leiras Pulpeiro sobre o mar e sobre as xentes que nel traballan teñen a forza descritiva e o fondo reflexivo, mesmo metaforicamente existencialista, que achamos no poema “Engalanada no porto”, publicado co título de “Lancha esquecida” no Heraldo de Vivero de nº 624, 27 de xaneiro de 1924 (núm. 624) e recollido tamén tanto por Reimunde Noreña como por Xurxo Martínez e Armando Requeixo. Con el poñemos punto e final a esta entrega:

Engalanada, no porto,

Era a da palma, a primeira

I-era a que avantaba sempre

Contra ventos e mareas,

Anque o vento refolease

I a mar estuvese crencha

¡Entr’os dous cabos non había

Lancha mellor, nin máis feita!

Pro pasaron ús invernos

E leváronlle a maxeza

I-o comérselle a ferraxe,

I-o esgonzárselle as costelas,

I-o non gardal-as estopas

Nas xuntas, todas abertas,

Sobordárona; e ni estrobas

Lle deixano; e sô lle queda

Ir podrecendo, arrumbada,

No areal, ô pé das penas.

Sin amarras e esquencida...

Hastra que unha baga veña,

I-a esbandalle, e co-ela arrample

Sabe Deus pra que ribeira...

 

O que valeu e non vale,

Coma si nunca valera!

[Publicado orixinariamente na revista Nova Ardentía, núm. 16, 2024]

---

[1] Tres deles, Alfredo, Juliano e César, emigraron á Arxentina. Ao morrer o propio Leiras, o resto da familia marchou a vivir unha temporada nesa república, onde un irmán do propio poeta traballaba como banqueiro de sólida fortuna. Os fillos varóns ficaron definitivamente nas beiras do Río da Prata e a mai e as catro fillas volveron á Península e instaláronse en Madrid. Magdalena estudou maxisterio e Josefina fíxose funcionaria de Aduanas con destino na Coruña.

 

NOVO VOLUME DA BIBLIOTECA “EMILIO ANTONIO ÍNSUA GARCÍA” DE ESTUDOS VIVEIRENSES

A Biblioteca “Emilio Antonio Ínsua García” de Estudos Viveirenses acaba de publicar o seu terceiro volume, despois dos anteriores dedicados aos literatos Xoán Pla Zubiri e Luís Sipos Magniac.

Nesta ocasión a figura abordada é Vicente Sergio López, un dos compoñentes no seu día da célebre comparsa dos “Armantes”. Rescátanse no libro máis dunha vintena de textos da súa autoría e reconstrúese a súa particular peripecia vital, truncada en flor cando apenas contaba trinta e tres anos de idade.

Esta edición de Vicente Sergio López (1848-1881). Unha promesa truncada das letras viveirenses, preparada por Emilio Xosé Ínsua, ten carácter non venal. As persoas interesadas en dispoñer dun exemplar poden recollelo de maneira totalmente gratuíta no local das Gráficas Neira Brochs, na rúa da Zapatería, núm. 27, de Viveiro, no horario habitual de atención ao público do establecemento.

En vindeiras datas está previsto que se realice unha presentación pública do libro en Viveiro, que será anunciada oportunamente.

 

PRESENTACIÓN DA EDICIÓN FACSÍMILE DE VERDADES COMO PUÑOS, DE TALADRID CATÁ.

Consello da Cultura Galega, Compostela, 17/7/2024

 

En primeiro lugar, quero expresar o meu sincero agradecemento ao Consello (Núñez Seixas, Rosario Álvarez...) pola encarga no seu día do Limiar que compuxen, pola confianza que tal encarga demostra e pola oportunidade que así tiven de mergullarme nun tema e nunha figura que remiten, en derradeiro extremo, para a vila en que nacín, sempre foco do meu interese investigador. A obra que hoxe presentamos alude e relaciónase cun anaco polémico e controvertido da historia local viveirense, mais contén ingredientes que a fan asemade reveladora e sintomática a ollos de calquera persoa curiosa da propia historia colectiva galega e española.

En segundo lugar, quero destacar a oportunidade da reedición facsimilar dun texto moi difícil de encontrar xa en librarías de vello ou de lance e de presenza tamén moi escasa nas bibliotecas públicas. É de agardar que ao facilitar agora o acceso a esta fonte, moitos traballos e reflexións sobre o mundo educativo, o fenómeno das sociedades de instrución en América e sobre a dinámica política do período histórico de referencia se beneficien dela. Tornar accesíbel esta obra permitirá, estou certo, que se corrobore un dos obxectivos que, en palabras de Charo Álvarez, tivo desde o primeiro día esta colección de “Clásicos da Emigración”, isto é, “coñecer polo miúdo, fóra de estereotipos e simplificacións” o fenómeno migratorio galego, con todas as súas influencias e derivadas na sociedade.

En terceiro lugar, gustaría de subliñar que o autor de Verdades como puños, Justo Taladrid Catá (Magazos, 1864-A Coruña, 1938) encarnou no seu tempo coma poucos o prototipo de indiano e de líder étnico dentro das comunidade galega, particularmente viveirense, emigrada en Cuba, con todas as súas luces e sombras.

Emigrante na Pérola das Antillas desde case a nenez e empresario de éxito canda varios irmáns no sector do tabaco e da sedaría na Habana, Taladrid, á calor das propagandas rexeneracionistas feitas en América polo catedrático Rafael Altamira e polo seu asistente Francisco Alvarado Albo (viveirense), puxo en marcha en 1910 en Cuba, axudado por Vicente Otero Cao, Tomás Ramos Riguera e outros, a sociedade de instrución “Vivero y su Comarca”, que chegou a contar coas súas propias publicacións: Vivero en Cuba (1911-1957, con interrupcións), Pro-Galicia (1911-1912, só catro números) e Labor Gallega (1913-1917). Todas elas editáronse na capital cubana.

Co seu esforzo e liderado, Taladrid foi quen de mobilizar un colectivo humano de moitos centos de persoas, de crear delegacións en moitas capitais e de promover a construción e dotación de máis de medio cento longo de centros escolares en todos os concellos da Terra de Viveiro: a propia vila do Landrove con todas as súas parroquias en mais en Muras, Ourol, Xove, Cervo e Riobarba (actual O Vicedo).

Mais aconteceu que, entrecruzado con ese labor filantrópico, despregou tamén Taladrid, desde o primeiro día, un destacado rol de axente político, recadador de votos, diñeiros e influencias, para o deputado Soto Reguera, que monopolizou a representación electoral do distrito viveirense nas Cortes entre 1910 e 1923 e prolongou o seu dominio na zona durante toda a Ditadura primorriverista. Semellante enfeudamento a un dos bandos da política “turnista” e caciquil foi criticado xa desde un comezo por non poucos sectores da sociedade viveirense, entre os que cabe lembrar os irmáns Villar Ponte.

Esa conexión política con Soto Reguera levou a Taladrid a escribir e publicar en 1931, cando o furacán republicano varreu as vellas hexemonías políticas, un folleto titulado Progreso del Distrito de Vivero en los años 1910 a 1923, que en moitos sentidos cabe considerar precedente do Verdades como puños posterior, na medida en que en ambos transloce o afán reivindicativo, cabe dicir auto-xustificativo, da propia traxectoria pública seguida polo autor.

Neste sentido, non pode catalogarse Verdades como puños senón como un libelo polémico, co que Taladrid tentou rebater as múltiplas voces que na sociedade viveirense da época o sinalaban, e non sen razóns, como principal causante da continua demora no proceso de consecución dun ansiado Grupo Escolar, demanda que fora formulada por vez primeira nas planas do semanario Heraldo de Vivero en 1923 e que non atinxiría plena realización ata os primeiros anos da posguerra franquista, tras sucesivos intentos de ser levada adiante.

Os diferentes alcaldes de Viveiro nesa etapa (José Santiago Seijo, Eugenio Pérez Abadín, Ramón Villar Ponte, de novo Santiago Seijo, Balbino Cerdeiras Rei...), interesados loxicamente en que o Grupo Escolar fose adiante, atoparon en Taladrid un poderoso freo, na medida en que mobilizou as súas moitas influencias nos despachos oficiais, os seus diñeiros e durante un tempo tamén a propia sociedade de instrución que representaba, “Vivero y su Comarca”, para, por dicilo graficamente, poñer todo tipo de paus na roda do proxecto. Nada resulta máis revelador e elocuente en todo o proceso, neste sentido, que o feito de que acabase producíndose unha ruptura total entre os directivos da entidade en Cuba, encabezados polo tamén indiano rico Antonio Rodríguez Vázquez, e a figura do seu presidente-fundador.

Semellante actitude obstrucionista por parte de Taladrid Catá espertou asemade a suspicacia, primeiro, e a ira, despois, de variadas organizacións sindicais e políticas, desexosas de que o ensino fose para os nenos e nenas de Viveiro un dereito universal e realmente accesíbel, que tal era o que estaba en xogo nesa polémica, en derradeira instancia, mais tamén do inspector educativo Luís Soto Menor e da Asociación de Mestres Nacionais do Partido de Viveiro, animada por docentes como José Mª Pereda e Ángel Fraga Orosa, os cales redactarían e publicarían a comezos de 1936 unha resposta impresa ao libelo de Taladrid, baixo o título de Pulverizando insidias o verdades como montañas.

Finalmente, gustaría de sintetizar o miolo de Verdades como puños salientando que nel se entrecruzan e se ventilan, desde a particular visión que Taladrid Catá tiña deles, tres grandes asuntos ou cuestións de debate público naquela época:

-         Cal debía ser o rol dos emigrados e das súas sociedades de instrución no alargamento do sistema educativo e en que medida debían aqueles coordinarse e supeditarse ou non á acción estatal, ministerial e pública. O “intrusismo” de Taladrid e o seu afán de influír e determinar as decisións públicas sobre a xestión do ensino público na zona están na base de toda a polémica creada.

-         Que visión do ensino debía predominar nos enfoques didáctico-pedagóxicos a aplicar nas escolas: coeducación ou segregación por xénero?; preparación de enfoque meramente utilitarista ou formación integral do alumnado?; marxinación da lingua galega nas aulas e nos materiais educativos ou inclusión dela como principio elemental, ao xeito do feito por Ánxel Casal desde 1924 nas súas Escolas do Ensiño Galego na Coruña?, etc, etc. Non haberá que dicir que as posicións de Taladrid Catá neses e noutros debates de índole semellante abeiraron sempre aos enfoques máis refractarios a toda innovación e ás filosofías máis conservadoras, mesmo reaccionarias.

-       Que sectores da sociedade local viveirense ou que grupos de poder debían exercer a hexemonía institucional e pública naquel Viveiro de finais dos anos 20-comezos dos 30, con mudanza de réxime polo medio. A deriva ideolóxica de Taladrid acompasouse decote á do seu admirado Soto Reguera, o cal quere dicir que facía parte, como tamén o prologuista da obra, Salvador Pérez-Labarta Pillado, das hostes do Bloque Nacional calvosotelista nas vésperas de que se producise o golpe de estado falido contra a República e se iniciase a guerra do 36. Nesa tesitura, o apoio público e financeiro de Taladrid Catá ao bando dos sublevados foi tan notorio como abundante, o que axuda a entender, en ollada retrospectiva, todo o conflito que se viviu arredor do Grupo Escolar e a circunstancia de que un dos contraditores principais de Taladrid, o mestre da escola de Vieiro Ángel Fraga Orosa (parente, por certo, de Manuel Fraga Iribarne), fose un dos primeiros fusilados na represión feroz que se abateu entón sobre o país.

Remato xa subliñando o detalle, seguramente intranscendente para a Historia con maiúscula pero decisivo para a miña particular, de que eu que prologo agora esta edición de Verdades como puños gocei na miña infancia da condición de alumno dese Grupo Escolar viveirense. Se non hai certeza posíbel sobre a predestinación e o destino, se cadra detalles como este axudan a pensar que talvez existan... Dixen.

Dez poemas a Mondariz do escritor cordobés Antonio Fernández Grilo (1845-1906)

 

Para Pilar Avión Carrera e Emilio González Vázquez,

meus benqueridos sogros, in memoriam

 

1.      Introdución

Na súa monografía El poeta y el burgués (Universidade de Sevilla, 1990: 42), a investigadora Marta Palenque indica que o nome de Antonio Fernández Grilo (Córdoba, 1845- Madrid, 1906) ocupou un lugar moi privilexiado na chamada “poesía de salón” que triunfou na literatura española durante o derradeiro terzo do século XIX, na medida en que, “traído y llevado por reyes y nobles, se convirtió en un poeta ‘imprescindible’ en los salones de mayor importancia y alcurnia”.

Indica a mesma autora tamén (1990: 169) que o escritor cordobés, alén de ter excelentes calidades como recitador e improvisador que facían da súa presenza un auténtico atractivo en veladas e festas aristocráticas, atendía “a cualquier suceso en el seno de la buena sociedad para cantarlo en sus versos”, de maneira que “sus poemas circunstanciales y de salón” acababan enchendo as principais revistas literarias e ilustradas editadas nese período. Tratábase, por regra xeral, de “versos dedicados, celebrando tal boda o tal nacimiento, llorando la muerte de un hijo o una madre, loando la belleza de una dama, acompañando un regalo…”.

Nesa descrición ofrecida por Palenque cómpre engadir aínda o conxunto de dez poemas que Fernández Grilo escribiu durante as súas varias estadías no Balneario de Mondariz, oito deles publicados no Almanaque para 1894 da revista madrileña La Ilustración Española y Americana, outro manuscrito no Álbum de Honor do mesmo cara ao ano 1896 e outro máis aínda recollido nun Álbum-Guía. Las Aguas de Mondariz de 1899. Son eses dez poemas os que hoxe temos o pracer de contextualizar, rescatar e compartir con todas as lectoras de Mondaricus.

2.      Un poeta de sona mimado pola aristocracia

Comecemos por dar breve noticia da traxectoria deste autor, hoxe caído no case total esquecemento, mais que gozou en vida dunha sona sen apenas parangón con ningún outro escritor finisecular, talvez coas únicas excepcións de Zorrilla e Campoamor.

Antonio Fernández Grilo comezou a despuntar literariamente na súa Córdoba natal ao gañar en 1862, con tan só dezasete anos feitos, os Xogos Florais convocados pola sociedade cultural e recreativa “Círculo de la Amistad”. Colocado desde entón baixo a protección de varios mecenas aristocráticos locais, como Ricardo Martel (Conde de Torres-Cabrera) e Julio Valdelomar Fábregues (Barón de Fuente de Quinto), publicaría o seu primeiro libro en 1869, co título de Poesías.

A segunda edición do mesmo, en 1879, xa en Madrid e con prólogo de José Selgas, supuxo a súa consagración definitiva nos círculos literarios da capital e, de feito, algúns dos seus poemas mesmo chegarían a ter a partir de entón intensa difusión en cartillas e enciclopedias de uso escolar: “Las ermitas de Córdoba”, “La Virgen de la Fuensanta”, “La Noche Buena”, “El invierno”...

Ademais de colaborar sucesivamente na redacción de xornais como El Contemporáneo (1860-1865, do que foi tamén redactor Gustavo Adolfo Bécquer), El Debate (dirixido por Benito Pérez Galdós entre 1871-1873), La Libertad e El Tiempo (órganos estes dous últimos da facción do Partido Conservador liderada por Silvela), Grilo axiña encontrou eco nos ambientes máis aristocráticos, refinados e elitistas da sociedade madrileña e, de feito, gozou da confianza persoal da raíña Isabel II e do seu fillo, o futuro Alfonso XII, a quen dedicou en 1870 o opúsculo Oda al príncipe Don Alfonso y a las damas españolas e de quen recibiu, en contrapartida, a concesión dunha paga vitalicia e mais da Gran Cruz da Orde Civil. Disque a propia Reina Castiza foi quen financiou en 1891 a edición en París pola casa Sánchez & Cía. do seu segundo libro, titulado Ideales (Poesías escojidas).

Da súa ideoloxía conservadora, ademais de monárquica, dan boa mostra algúns poemas como “El adiós al convento” (crítico coas medidas secularizadoras levadas a cabo polo progresismo español durante o Sexenio democrático), “Elegía a la memoria del Excmo. Sr. Conde de San Luís” (en que enxalza a figura dese político marcadamente reaccionario) e “El dos de Mayo” (onde plasma un patriotismo de corte militarista que, articulado xa desde comezos do século XIX, terá moito e tráxico predicamento con posterioridade).

Aínda que en 1906 resultou elixido membro da Real Academia Española para ocupar a cadeira C, Fernández Grilo non chegou a ingresar na Corporación, pois semanas despois dese nomeamento padeceu un accidente doméstico con serios danos nun brazo que terminarían causándolle a morte.

Xa postumamente, a colección “Los Poetas” (núm. 26, 1929), que se editaba en Madrid, ofrecería con prólogo asinado por Alberto de Segovia unha antoloxía baixo o título de Sus mejores versos, mais críticos posteriores como José Mª de Cossío descualificarían o conxunto da súa produción poética, cualificándoa por exemplo no ensaio Cincuenta años de poesía española (1960) de “palabrera, rutinaria y superficial”.

 3.      Un poema manuscrito e outro editado nun Álbum-Guía do Balneario en 1899

Un poema en honra a Grilo composto polo escritor Neira Cancela e publicado en La Ilustración Española y Americana (22 de agosto de 1885, p. 110) permítenos datar a que probabelmente fose unha das primeiras viaxes do escritor cordobés a terras galegas, acompañado da súa filla Magdalena. Aínda que inicialmente o seu destino vacacional era a comarca de Ferrol, onde permaneceu ata mediados do mes de setembro, se cadra foi xa esa tamén a primeira vez que puido achegarse ata as marxes do Tea para coñecer o enclave termal de Mondariz.

Confirmación hemerográfica de visitas súas ao núcleo mondarizano encontrámolas, en todo caso, no xornal católico herculino Diario de Galicia de 29 de xullo de 1894, que o cita “entre lo más granado de la concurrencia doliente” ao balneario, e tamén de 9 de xullo de 1896, que anuncia expresamente: “Ha llegado á Mondariz el eminente poeta don Antonio Fernández Grilo”.

O negocio iniciado en 1873 polos irmáns Gumersindo Ramón e Enrique Peinador Vela (Casa de Baños-Fonda de Peinador, no seu enunciado primixenio) coñecía nese preciso instante unha dinámica de intensa expansión empresarial, converténdose en referencia para o lecer de moitos elementos da aristocracia e da plutocracia da época, tanto española como portuguesa e aínda doutras latitudes.

En reforzo desa imaxe de Mondariz como destino turístico chic, eficaz centro termal curativo, relevante punto de encontro social e remanso natural paradisíaco, ademais de contratar os servizos do prestixioso médico Isidro Pondal Abente e de concorrer con mostras de auga embotellada a diversos Certames e Exposicións Internacionais (Barcelona, Bruxelas, París...), os irmáns Peinador convidaron a pasar estadías no seu Balneario, non sabemos se de xeito totalmente gratuíto ou mediante descontos ad hoc, a determinadas figuras relevantes das artes, das letras e das ciencias daquela época, tentando unha especie de “transferencia mutua de prestixio” da que todos saían beneficiados.

Unha desas figuras foi, evidentemente, a do poeta cordobés Antonio Fernández Grilo, que se sumou así a unha listaxe ben ilustre na que cabe salientar, cinxíndonos aos lustros finais do XIX, personalidades literarias como Gaspar Núñez de Arce, José Echegaray, Carlos Arniches, Gonzalo Cantó, Vital Aza, Luís Taboada ou Emilia Pardo Bazán, entre outras moitas.

Os resultados desa estratexia publicitaria e prestixiante da “Compostela del enfermo” (como lle chamou o tribuno republicano Emilio Castelar a Mondariz) foron notorios e o estabelecemento dos Peinador non deixaría de dar pasos adiante no seu progreso: en 1886 inauguraría o seu Álbum de Honor, destinado a recoller autógrafos dos visitantes máis ilustres; en 1887 faríanse os primeiros estudos para a construción do tranvía Vigo-Mondariz, que non obstante tardaría aínda lustros en poder inaugurar o seu primeiro tramo, Vigo-O Porriño (1920); aparecería tamén por entón a revista La Temporada, cuxos exemplares máis antigos conservados remontan non obstante a 1888; e, así mesmo, en 1893 poríase a primeira pedra do edificio do Gran Hotel, obra do arquitecto Xenaro de la Fuente, que se inauguraría finalmente no ano do “Desastre” colonial (1898). Outro importantísimo avanzo na relevancia do Balneario nos compases finais do século foi a obtención en decembro de 1888 do título de “proveedor de la Real Casa” e do permiso para empregar en facturas e etiquetas o debuxo das Armas Reais. Se cadra puideron ter algo que ver nesa obtención as eventuais xestións realizadas en tal sentido polo poeta Antonio Fernández Grilo, moi estreitamente vinculado, como xa explicamos, ao clan borbónico que ocupaba entón o trono hispano.

O relevante é, en todo caso, que por este tempo, coidamos que en 1896, o poeta Grilo estampou no Álbum de Honra do Balneario de Mondariz, manuscrita, unha supitánea composición titulada “A Enrique Peinador”, que está recollida de xeito facsimilar no Libro de Ouro do Balneario de Mondariz editado pola Deputación pontevedresa en 1999 e que di así:

 

A ENRIQUE PEINADOR

 

Fuente benéfica y pura,

Manantial de Mondariz,

Yo no sé qué hay en tus aguas

De sagrado para mí!

Reinaban nuestras dos madres

En el corazón feliz

Y Fuensanta y Avelina

Marcaban el porvenir!!

Fuensanta ya está enterrada;

Tu hogar está un su zenit;

Ella y tu madre defienden

El manantial desde allí!!

Cada gota es una lágrima

De la anciana que al morir

No midió toda la suerte

Que Dios te concede al fin!

La salud está en tu casa;

No hay enfermo que al salir

No rece a la Providencia

Por tus hijos... y por tí!!!

Outra composición de Grilo tamén dedicada ao Balneario de Mondariz foi escrita en 1898, co gallo da inauguración do edificio do Gran Hotel. Ese poema fixo parte dun dos Álbum-Guía editados nos anos finais do século XIX, concretamente no de 1899, dirixido por Alfredo Vicenti e impreso na casa tipográfica Sucesores de Rivadeneyra, de Madrid e foi reproducido anos despois na propia revista La Temporada de Mondariz (Ano XXXV, nº 2, 17 de xuño de 1923, p. 6) baixo o rótulo “De nuestro archivo literario”. Di así:

 

ANTE EL NUEVO EDIFICIO DE MONDARIZ 

Con tu cúpula soberbia

Y con tu torre gallarda,

Del trabajo y de la industria

Todas las grandezas cantas.

Sobre los hoteles viejos,

Sobre las antiguas casas,

Serenamente desplegas

Tu majestad de monarca.

Una fuente humilde y sola,

Unas milagrosas aguas,

Dieron el sér á tus ricas

Viviendas hospitalarias;

Y de tu incansable dueño

La fe, el genio y la constancia,

Lo que ayer fué despoblado,

Trueca en mansión soberana.

El sol besando tus bóvedas

Cuando asoma en la montaña,

En rayos de tornasoles

Se deshace en tus ventanas;

Y cuando la noche tiende

Sus túnicas enlutadas,

La luz eléctrica finge

Al sol que vuelve la espalda.

Cuántos vendrán á buscarte

Del dolor con la nostalgia,

Logrando bajo tus techos

El sueño que no lograban!

¡Cuántos sentirán consuelos

En las tristezas del alma,

Con sólo ver el paisaje

Que te sirve de guirnalda!

Pronto serás ante el mundo

De la salud el alcázar,

Como eres hoy el primero

De los hoteles de España.

4.      Oito poemas máis nunha revista luxosa e de grande difusión

Alén dos xa reproducidos, oito poemas máis a Mondariz de Antonio Fernández Grilo viran lume con anterioridade, como adiantamos, no Almanaque para 1894 da revista La Ilustración Española y Americana.

Esta nacera en Madrid o 25 de decembro de 1869 como continuadora de El Museo Universal, presentándose a si propia como “Periódico de ciencias, artes, literatura, industria y conocimientos útiles”. Editouna e dirixiuna o empresario gaditano Abelardo de Carlos y Almansa (1822-1884).

O xeneroso formato (41’5 x 29 cms.), o tipo de papel (couché), a disposición a tres columnas, o nutrido número de páxinas (16, cando o habitual era que os xornais non pasasen de 4 nin as revistas de 8), a abundancia de reclamos publicitarios e a inserción de excelentes gravados, entre outros elementos, fixeron dela unha revista preciosa e elegante, que só se vendía mediante subscrición (28 pesetas anuais en provincias e 25 en Madrid). O seu público lector habitual era, desde logo, un “obxectivo” perfecto para calquera estratexia de captación de novos clientes que quixese despregar unha empresa termal e turístico-vacacional como era a dos irmáns Peinador en Mondariz.

A revista medrou especialmente durante o período da Restauración grazas ao seu ton moderado, ao seu carácter ideoloxicamente conservador disfrazado de “apoliticismo” e a unha moi nutrida e variada nómina de colaboradores, tanto literarios como artísticos, que integraba por igual figuras xa consagradas (Campoamor, José Selgas, Manuel del Palacio, José Jackson, o propio Fernández Grilo...) e moitísimos aspirantes ao Parnaso naquel Madrid convertido por obra e graza do centralismo en destino imprescindíbel para calquera que quixese facer carreira na esfera pública.

Tamén contribuía para o seu éxito a variedade de contidos das súas moitas seccións: “Crónica general”, “Nuestros grabados”, “Actualidad”, “Por ambos mundos”, “Artículos científicos”, “Pasatiempos”, “Narraciones varias”, “Álbum Poético”... Só a partir da aparición das súas directas competidoras Blanco y Negro (1891), Nuevo Mundo (1894) e máis adiante Mundo gráfico (1911) e La Esfera (1914), a sorte da publicación que nos ocupa mudaría de signo, iniciando un proceso de paulatina decadencia que, así e todo, aínda lle permitiría resistir ata decembro de 1921.

A nómina de galegos colaboradores de La Ilustración Española y Americana non foi moi nutrida, mais tampouco resultou irrelevante: Celso García de la Riega, Victorino Novo, Remigio Caula, Benito Losada, Neira Cancela, Aureliano J. Pereira, Concepción Arenal, Emilio Fernández Vaamonde, o viveirense Luís Sipos, etc.

Centrándonos neses oito poemas de Antonio F. Grilo dedicados a Mondariz na revista en cuestión diremos que presentan un estilo caracterizado pola brevidade, a sinxeleza expresiva e o predominio das rimas consonantes. Así e todo, manéxanse neles diversas combinacións e medidas de versos, tanto de arte maior como menor, o que sen dúbida dota de certa variedade propositada o conxunto.

Tres son as notas temático-ideolóxicas que merecen destacarse, coidamos, nese pequeno feixe poético. En primeiro termo, a exaltación paisaxística e dos encantos naturais da zona, representados polas fontes de Gándara e Troncoso, loxicamente, mais tamén polos camiños, os bosques de piñeiros, as parras, as montañas, o río, o val...

En segundo, a relixiosidade. Disque a curación por intercesión da Virxe da Fuensanta cordobesa dunha doenza que padeceu na vista durante a súa mocidade foi determinante para un arraigado sentimento devoto en Antonio F. Grilo, que se plasmou en numerosos poemas e que aparece de cheo, como pode comprobarse, nesta serie dos oito poemas ambientados en Mondariz. A propia condición salutífera das augas non deixa de ser vista por el como un don precioso e gratuíto da divindade; a crenza no seu poder curativo repousa asemade na devoción relixiosa e as belezas e encantos do val do Tea permiten contemplar mellor que en ningures a omnipotencia divina.

Polo demais, un deses poemas constitúe un canto á Capela de Troncoso, dedicada nesa altura aínda á Virxe do Carme e retratada durante unha misa dominical, á que acoden as bañistas ataviadas con algunhas galas “castizas”, como a mantilla. Esa capela, como é sabido, pasaría a ser igrexa parroquial en 1904, coa Virxe de Lourdes como nova veneranda, mentres que nas inmediacións do futuro Gran Hotel ergueuse e inaugurouse algo máis tarde, o 16 de xullo de 1898, outra capela, coñecida como “do Bosque”, que asumiu a advocación carmela abandonada pola de Troncoso. Nesa Capela do Bosque casaría en 1925 unha filla do empresario, Avelina Peinador Porrúa, con Isidro Parga Pondal.

Dos oito textos a Mondariz publicados por Grilo en La Ilustración Española y Americana foi ese titulado “La capilla” o único que reproduciu algún tempo despois nas súas planas a revista La Temporada de Mondariz. Fíxoo, concretamente, no exemplar correspondente ao ano XXXIII, núm. 7, 24 de xullo de 1921, páx. 2. Outro poema do cordobés, aínda que sen relación temática directa con Mondariz, vería tamén lume no exemplar de La Temporada correspondente ao 23 de xuño de 1918. Referímonos ao titulado “El salón de máquinas”, que se publicara orixinariamente no Álbum-Almanaque de La Ilustración Española y Americana para 1897.

A terceira e derradeira nota ideolóxico-temática do conxunto de poemas dedicado por Grilo a Mondariz, en fin, ten a ver co “hábil caneo” por parte do escritor dalgúns dos aspectos socialmente menos xustos e moralmente máis “conflitivos” que lle coubo contemplar, inevitabelmente, na súa estadía en terras do Tea. Tal é o caso da mendicidade e da pobreza infantil, encarnadas pola nena xordomuda coa que se atopou camiño da fonte e pola rapariga que amenizaba con música de arpa os opíparos banquetes dispensado aos hóspedes do balneario. En ambos casos, Grilo envolve e mitiga a crueza do que ve en compensadoras alusións e etéreas referencias de teor relixioso, que no seu xeito de ver debían servir de presunto consolo para o drama desas dúas meniñas representantes dos estratos máis desfavorecidos naquela sociedade.

Debemos reparar, por último, no implícito diálogo que Grilo estabelece nalgún dos versos do seu “Mondariz al anochecer” co poema “Unha noite no xardín sentada” de Curros Enríquez, de quen, polo que se deduce, foi atento lector. Non sería descartábel que, aínda coñecéndose e tratándose con anterioridade nos ambientes literarios e xornalísticos madrileños, Grilo e Curros coincidisen nalgún momento como usuarios do balneario mondarizano.

Eses oito poemas de Grilo a Mondariz din así:

 

LA FUENTE

 

¡Oh dulce manantial sabroso y tibio!

¡Oh fuente de salud férvida y sana!

Aquí la puso Dios para el alivio

Y aquí perpetua y solitaria mana.

En medio de estas plácidas orillas

Franca es la entrada y la salud es cierta;

Llegad hasta la fuente de rodillas;

¡La botica de Dios tenéis abierta!

Aislada en un peñasco del camino,

Ni salta en ondas ni murmura recio;

Otro vaso al enfermo peregrino

Y á rezar y á creer; ¡ese es el precio!

 

MONDARIZ AL ANOCHECER

 

A lo lejos se ve el caserío

Del crepúsculo envuelto en la luz;

El relente ya tiene rocío;

Ya está obscura la margen del río,

Y la selva, y la ermita y la cruz!

En la rústica choza cerrada

Ecos tristes oyéndose están;

Tal vez es la mansión encantada

Donde llora una nena coitada

Os desdéns de un ingrato galán! 

CAMINO DE LA FUENTE

(A UNA MENDIGA, NIÑA SORDO-MUDA)

 

Muda y sorda es la niña: ¡bendita sea!

Ni me escucha ni habla; ¡Dios lo ha querido!

Y cuando tan risueña va por la aldea,

¿Qué le dirán los ángeles en el oído?

¡Ay! tal vez aquí abajo Dios la mantiene

De su propio silencio siendo cautiva,

Porque nadie descubra de dónde viene

Y que ninguno sepa lo que hay arriba !!

 

LA MENDIGA DEL ARPA

(EN LA MESA DEL BALNEARIO)

 

Todos á la mesa están;

La niña canta y sonríe,

Y su mirada se engríe

En un pedazo de pan.

Ni escucho el aire ligero

Ni oigo la doliente letra,

Que en mi corazón penetra

Como una punta de acero!

Sus notas se van ahogando

De la mesa en el estruendo;

¡Todos comiendo y comiendo!,

¡Y ella cantando... y cantando!

Mas si otra niña la besa

Y la ampara dulcemente,

¡Quizá la Virgen se siente

Por las noches á su mesa!

 

BAJO UNA PARRA DE MONDARIZ.

 

De un gallo acerca el aire

La voz lejana;

Se filtra por las hojas

El sol poniente;

Y al eco melancólico

De una campana,

Se destrenza llorando

Sola la fuente.

La luna blanquecina

Como un sudario,

Borrosa en claridades

De luz febea,

Se asoma al hueco roto

De un campanario,

Para ver lo que pasa

Dentro la aldea.

 

LA CAPILLA

 

¡Hoy es domingo! Toda de gala

La alta capilla recibe al sol,

Y con la púrpura de una bengala

Finge la ojiva su tornasol.

No hay cara hermosa sin la mantilla;

¡Con la mantilla las hay que ver!

Á sus mujeres la dió Sevilla,

Y es el encanto de la mujer.

Su último toque da la campana;

Ya el sacerdote vestido está,

Y á misa acude la caravana

Que el agua pura bebiendo va.

De mansedumbres cristianas llenos,

Todos dan gracias al Redentor;

Los que están buenos… porque están buenos;

Los que están malos… para ir mejor!

¡Se alza la Forma! La luz pasando

Le hace de rayos arco triunfal,

Mientras las notas van resbalando

De la sonora marcha Real.

Blanca y humilde, pobre y sencilla,

Bajo su nave me hallo feliz;

Soy un devoto de la capilla,

De la capilla de Mondariz!

 

LOS PINOS DE MONDARIZ

 

Pinares de las cumbres solitarias

Ola verde que ondula desigual;

Testigos de las citas legendarias;

Escolta del divino manantial;

Llenáis de vida el campesino ambiente

Y completáis del agua la virtud;

¡Vivid! vivid para velar la Fuente

Que devuelve al enfermo la salud!

 

AL PIÉ DE LA MONTAÑA

 

¡Omnipotente Señor

Que la luna alzando vas

Sobre el valle seductor!

¡Aquí te descubres más,

Porque te miran mejor!

Debemos poñer fin a estas liñas, mais non sen antes engadir que, morto Antonio F. Grilo en 1906, os responsábeis do Balneario de Mondariz tiveron a gala homenaxealo posteriormente en, cando menos, dúas ocasións.

Efectivamente, o recitado da composición “Las ermitas de Córdoba” dese poeta “al que tantas veces admiramos”, en palabras do propio Peinador (La Temporada de Mondariz, ano XIX, núm. 13, 25 de agosto de 1907, p. 2), fixo parte do programa da velada celebrada no Balneario en honra ao bispo de Madrid-Alcalá a finais de agosto de 1907. Nesa ocasión foi o mozo mallorquino Antonio Font o encargado do recitado.

Da mesma maneira, no verán de 1911 e no transcurso dun concerto que tiña como obxecto recadar fondos con destino aos bañistas pobres do Asilo de Mondariz (La Temporada de Mondariz, ano XXIII, núm. 10, 6 de agosto de 1911, p. 2), outro mozo chamado Eduardo Galván recitou novamente ese mesmo poema do vate cordobés.

[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA MONDARICUS, 2022]