ENTREVISTA CON VALENTINA FORMOSO

Nada en Ribadomar-Outes e licenciada en varias Filoloxías, Valentina Formoso é unha das persoas de referencia no ámbito da normalización da nosa lingua, mercé á súa constante e variada actividade nese campo e ao seu clarificador estudo Do estigma á estima. Propostas para un novo discurso lingüístico (Eds. Xerais, 2013). Vinculada á xa infelizmente disolta Coordinadora Galega de Equipos de Normalización e Dinamización Lingüística (CGENDL), quixemos conversar con ela sobre as razóns que levaron a esa disolución, sobre o estado actual do idioma e sobre a vixencia dalgunhas das propostas que ela mesma colocou na obra antecitada despois de levarmos varios anos de ferreña aplicación do mal chamado decreto de plurilingüismo.

Antes de máis, aínda que talvez non che resulte agradábel andar a remover no tema, queremos preguntarche polo contexto e polas razóns desa disolución da Coordinadora Galega de Equipos de Normalización e Dinamización Lingüística, aprobada na xuntanza que celebrou o 23 de setembro de 2016.

As razóns da disolución creo que están en relación co contexto. En realidade a CGENDL disolveuse pola inexistencia dunha candidatura ao Consello directivo que viñese substituír ao que eu encabezaba desde 2009. Durante o curso 2015-2016, desde o consello directivo xa avisamos que non iamos renovar máis e que esperabamos que se presentase alguén para continuar co proxecto, mentres nós quedabamos en funcións, xa sen unha programación deseñada coma os outros anos. Estivemos ese curso e aínda fomos facendo algunha cousa, como unha videoconferencia para o Día da Ciencia, que nos demandaban as escolas; a colaboración nos Encontros do Consello da Cultura; a difusión de actividades dos Equipos, a presenza nas redes... Mais xa non se podía máis. Das persoas que conformabamos ese consello directivo, catro levabamos desde 2009 mallando a diario, era moito tempo. Varios membros foron mudando pero mesmo nos que levaban menos tempo tamén había cansazo e problemas persoais que impedían que puidesen seguir. Ese era o contexto na contorna próxima. Daquela, resumindo: non se presentaron candidaturas, non houbo posibilidade de continuar, houbo que disolver.

A razón de que non xurdiran candidaturas? Iso habería que preguntarllo ás persoas que están en Equipos polo país adiante e non deron un paso adiante. Mais creo que ten que ver co contexto no que nos movemos que acaba sendo o do enorme cansazo e, se cadra tamén, da perda da ilusión.

Que número de equipas e que comarcas do país chegastes a coordinar en todo o período de funcionamento? Que aspectos, positivos ou negativos, salientarías da experiencia?

Isto é difícil de calcular para dar un número exacto precisamente polo propio funcionamento das comarcas e dos equipos. Houbo comarcas que estiveron funcionando desde o principio da Coordinadora, mesmo algunha - como a do Barbanza, a de Santiago ou a do Salnés - existían desde antes. A verdade é que o impulso realizado para activar as coordinadoras comarcais foi moi importante e deu moi bos froitos. Así naceron algunhas que perduraron no tempo, a do Morrazo, Terra de Melide, Coruña, Umia, A Estrada ou a do Carballiño. Outras tiveron efecto Guadiana, apareceron un ano ou dous, desapareceron ao curso seguinte, nalgúns casos volveron rexurdir, estou pensando na de Verín ou na do Deza. As causas do mantemento, ou non, adoitaban estar ligadas á existencia, ou non, de persoas que asumisen a coordinación. De igual xeito pasa co número de equipos que formaron parte das coordinadoras, que tamén varía de ano a ano, neste están sete centros e para o ano dez, pero non só se suman tres, senón que mudan dous... Tamén depende moito das persoas coordinadoras e das súas circunstancias: poderen ou non moverse ás reunións, teren ou non un verdadeiro Equipo que impulse o traballo normalizador e asuma o funcionamento dun necesario traballo coordinado entre ENDL de diferentes centros, que axude, impulse, aforre custos, esforzos... Estes son os aspectos positivos que todo o mundo percibe cando está nas coordinadoras comarcais, ao que lle hai que sumar aquel que ten que ver con sentirse apoiado e reforzado por un grupo, tanto para presentar actividades nos propios centros, como para intercambiar ideas e mesmo para facer terapia, aspecto tamén moi necesario. O illamento das persoas coordinadoras dos Equipos, cando estas teñen realmente ganas de traballar, provoca o que eu chamo efecto chamuscado. O labor que hai por diante é moito, os atrancos máis e os resultados poucas veces están á vista a curto prazo, hai que loitar con mil elementos entre os que está un discurso moi daniño que se escoita a diario. Por último, cómpre ter en conta que somos persoas que traballamos ás ordes e ao “desamparo” dunha Consellería e dunha SXPL. 

Na páxina web da Coordinadora queda un repositorio de materiais moi valiosos e interesantes, mais que teñen data de caducidade (en decembro de 2017 tedes previsto apagar esa web). Falemos algo sobre eles. Comecemos polas campañas. Cales foron máis efectivas e interesantes, ao teu ver?

Interesantes creo que foron todas, aínda que este sexa un adxectivo demasiado subxectivo. A efectividade sería medible, mais vai depender - falando en termos curriculares - de que items coloquemos na rúbrica que empreguemos para avaliar. Se pesa máis a visibilidade, a eficacia sobre o público albo ao que estaba dirixido pode ser unha, se falamos de implicación directa de persoas da comunidade educativa, pode ser outra e se pensamos en verdadeiros efectos normalizadores, se cadra outra diferente.

Unha vez dito isto, eu creo que en termos de visibilidade, sen dúbida, a campaña de Orgullos@s do noso, orgullos@s do galego foi a máis destacada. Quería enviar unha mensaxe clara e creo que chegou a todas partes, ademais produciu moitos materiais que actuaron como símbolo dun movemento de protesta nun momento moi concreto no que foramos duramente atacados e no que se buscaban elementos para dar resposta de forma proactiva. Da mesma maneira funcionou a nosa primeira campaña As linguas suman, mais xa con outro pouso e máis centrada no ensino. A de orgullos@s trascendeu os centros escolares, algo que non pasou co resto porque en realidade todas estaban centradas na comunidade educativa (desde a de Nais e Pais ata a da LOMCE, pasando pola do Decreto). Houbo outra, a do Galego natural - realizada en colaboración coa Universidade de Vigo - que tamén repercutiu fóra do ámbito de actuación da CGENDL, que son os centros escolares de ensino non universitario.

Puxestes en marcha nalgún momento iniciativas como o premio Leixaprén, os Encontros de Equipos e o Día da Ciencia en Galego. Como as avalías? Quedou algunha iniciativa no tinteiro que che pareza relevante para realizar nun eventual futuro?

 

Non só eu, senón todas as persoas que estivemos no Consello directivo, facemos unha valoración moi positiva destas actividades, aínda que tiveron unha traxectoria moi diferente. O primeiro que hai que resaltar é que son actividades nas que participou unha grande cantidade de equipos e que repercutiron en moitísimo alumnado, nomeadamente o Día da Ciencia en Galego, e que nalgúns casos, coma o desta última, funcionaron grazas á axuda externa que tivemos. Para a celebración da actividade estrela do Día da Ciencia en Galego, a videoconferencia, tivemos a colaboración - ademais dos expertos que accederon a falar - das plataformas técnicas que nos ofreceron as universidades, sobre todo a de Santiago que nos deu servizo durante catro anos. Realizáronse seis edicións para secundaria que, cada ano, chegaron a arredor de seis mil alumnos/as de case cen centros (número límite que debiamos poñer para a emisión). Para primaria organizáronse tres edicións nas que participaron anualmente arredor de catro mil alumnos/as.

O Premio Leixaprén era unha iniciativa que viña desenvolvendo a Coordinadora do mesmo nome desde 1999 nun espazo moi concreto que ía desde Muros a Rianxo, pasando por Mazaricos, Outes, Noia, Lousame, Rois, Dodro e Porto do Son. Nacera coa idea de ser un premio a nivel galego e desde a Coordinadora démoslle esa dimensión. Organizouse durante tres anos e o problema que nos presentou era o que xa había cando o organizabamos desde a C. Leixaprén: a organización da entrega e o orzamento para o premio.

Os Encontros de Equipos foi unha actividade que nos produciu tamén moita satisfacción porque foi moi ben recibida. Coa súa frescura e orixinalidade conseguimos xuntarmos para autoformarnos ao tempo que compartimos experiencias, algo fundamental.

En canto ás iniciativas que quedaron no tinteiro: retomar a Semana das curtas que só tivo unha única pero moi exitosa edición e, sobre todo, algo que levabamos todos os anos no programa e que nunca conseguimos desenvolver. Trátase de dúas actividades ligadas ás novas tecnoloxías e aos usos da rapazada. Unha moi concreta que buscaba prover de politóns en galego para móbil e outra que impulsase o uso do galego en todo o que ten que ver coas redes sociais nas que se move a rapazada. En relación con esta última tamén nos quedou por facer unha campaña de dignificación da lingua, algo que cremos urxente e imprescindible e que sen ela vai ser difícil que triunfen outras accións. Pero non pensamos nunha campaña desas banais con mensaxes simples, nas que se gastan moitos cartos en mercadotecnia e teñen moi pouco efecto práctico; senón unha campaña deseñada en varias fases, na que se buscase implicación real de toda a comunidade educativa para acadar os obxectivos deseñados. 

Tamén cómpre referirse ás publicacións da Coordinadora. Explícanos que obxectivos e peculiaridades específicas tiñan A letra miúda (6 números), Ollos de aula (22 números) e Exprés (5 números).

Comezo por Ollos de aula como revista que encheu un espazo moi necesario, daquela e aínda hoxe, e que tiña como particularidade que se deseñaba para editarse en dous formatos, dixital e mais papel. Enviábase aos centros cada mes e desde os equipos fíxose unha distribución moi grande nos dous formatos para achegala a toda a comunidade educativa. Naceu como unha publicación dirixida ás familias que tratase temas que a estas lles interesan e lles preocupan. Tiña unhas seccións fixas, tres das cales dependían dun grupo de persoas colaboradoras: dúas eran colaboradoras estables (Lines Salgado e Gracia Santórum) e outras iámolas buscando para cada número, segundo o que quixésemos tratar entre os e as especialistas de cada tema. Así, durante tres cursos, foise dando resposta a preguntas que circulan sempre arredor da escola, desde a que anos cómpre que se aprenda a ler, ata o polémico tema das tarefas escolares, pasando por unha explicación de siglas e conceptos que se empregan no ámbito educativo. Tamén se facían recomendacións culturais e se anunciaban eventos de interese. A contraportada sempre a dedicabamos a enviar mensaxes de tintura normalizadora.

A letra miúda pensouse sempre como revista dixital e tiña como público destinatario o profesorado. Pretendía fornecelo de bagaxe sociolingüística que puidese axudalo a crear un argumentario necesario para saír do paso de tanto discurso oco, simplón e prexuizoso que lle chega por todas partes sen base ningunha. Encheuse con artigos de especialistas - galegos e foráneos - nos que se achegaban desde datos sociolingüísticos de Galicia ata reflexións sobre aspectos cruciais como a planificación, a dinamización, a normalización, o proceso de estandarización, a ecolingüística... Tamén ten un apartado de recensións de obras con contido sociolingüístico e outro de ligazóns a publicacións de interese que se atopan na rede. Deseñouse nun principio como revista trimestral, mais logo íase publicando segundo ían chegando as colaboracións.

Por último, Exprés concibiuse como unha publicación dixital de novas da Coordinadora. Facía as veces do típico boletín que teñen moitas organizacións ou institucións no que se achegan todos aqueles avisos que están vixentes no período no que se edita. Nel lembrabamos actividades que tiñamos en marcha, mandabamos o enlace ás publicacións das outras revistas, informabamos dos comunicados ou notas de prensa que emitiamos... Era moi xeitosa pero tivo poucos números porque comezamos coa idea xa algo tarde. 

A disolución da Coordinadora coincide no tempo cun panorama bastante preocupante, no que o mal chamado Decreto de Plurilingüismo parece estar xa a render os froitos desgaleguizadores para os que, sen dúbida, foi concibido. Datos recentes apuntan a que apenas o 18% dos meniños e meniñas de Galiza teñen o galego como lingua inicial e que máis do 75% das escolas infantís nunca ou apenas o empregan. Para alguén coma ti, que tanto levas currado no campo normalizador, que supón escoitar estes datos?

Dóenme, pero non me sorprenden. Os datos son terribles, mais non fai falta atender moito a estudos, case - nestes casos - chega con facer sociolingüística de orella por parques ou escolas. A Era lingüística Feijoo dá os seus froitos dun xeito moitísimo máis acelerado ca a sementeira tradicional que levaba décadas con colleitas que ían dirixidas cara a este resultado no que agora estamos. Mais ninguén pensaba que en tan poucos anos se ía notar tal desfeita. Desde o goberno manexaron o discurso, incidiron nunha sociedade que coñecen ben e puxeron os medios para asentar a súa política lingüística de xeito eficaz. Escoitar datos, ou escoitar discurso sobre a lingua na rúa, ou escoitar a nais e pais galegofalantes falarlles en castelán aos nenos e nenas, ou escoitar todas as aulas de materias científicas en castelán, ou escoitar falar o profesorado de infantil, entre outras moitas cousas, supón darse conta do seu triunfo. O imaxinario social existente arredor da lingua, no que priman as representacións negativas da mesma, non muda porque un goberno - que se caracteriza por defender unha ideoloxía lingüística que non quere que o galego sexa unha lingua de pleno dereito no seu territorio - non quere que mude. Isto acaba derivando nunhas actuacións por parte da cidadanía que teñen consecuencias terribles a curto prazo. O peor de todo é que conseguen facerlles crer aos galegos e galegas que a responsabilidade de non transmitir a lingua é de nais e pais que buscan o mellor para os seus descendentes. Desde o goberno axudan a facerlles entender que o mellor non é que aprendan nin que saiban galego, por iso non impulsa medidas realmente normalizadoras, como o fomento do galego desde idades temperás nas escolas ou a posibilidade de impartir calquera materia na lingua propia. Seguimos con materias vetadas ao galego, unha das mostras máis significativas da súa intención. 

Con Kabatek, Ana Iglesias e outros sociolingüistas, foches das investigadoras sobre a realidade do idioma que nos aprendeu a contemplar calquera tarefa normalizadora tendo moi presentes “os imaxinarios” (e daquela tamén os “prexuízos”) operantes nas condutas idiomáticas do alumnado. No teu ensaio Do estigma á estima ofreceches unha batería de reflexións e propostas que aínda non tiveron realización. En que medida coidas que estamos hoxe peor ou mellor que daquela e cantas desas propostas túas continúan tendo vixencia? Debemos facer menos cousas e mellor? 

Mellor non estamos e o paso do tempo sempre xoga en contra do enfermo se non se lle aplican remedios. Eu creo que - como nada se fixo - todas as propostas teñen vixencia. Xa o levo dicindo en toda a entrevista e volvo insistir aquí: hai que mudar o imaxinario con respecto á lingua, e, a partir de aí deseñar un plan de normalización que atenda a todos os sectores. Alén diso temos que afrontar o discurso do plurilingüismo inclusivo, tirar a lingua do debate partidario, etc, etc...

En canto ao se debemos facer menos e mellor... non sei dicirche. Eu creo que temos moito por facer e non vale dicir que non se consegue nada e quedar parado, pero tampouco non podemos dar paus de cego. Cómpre planificación xeral, saber a onde imos e que gran de area temos que achegar cadaquén e de que xeito. Non por facer menos se fai mellor, mais tampouco se pode facer por facer, xa que isto deriva no efecto chamuscado do que falei arriba. Hai que traballar de xeito planificado e coordinado e de cara a un obxectivo común, para poder así ver algún resultado que axude a tomar azos para seguir.

Penso que - de forma case xeral - todo o colectivo do profesorado implicado na normalización da lingua o tenta facer o mellor posible e se esforza a diario, algúns de forma titánica. Con todo, a min gustaríame sinalar que me parece que temos pendente unha reflexión colectiva - a nivel profesorado - sobre un par de asuntos moi relevantes neste momento. Un deles ten que ver coa valoración e tratamento que facemos da lingua que aínda fala o alumnado ou da que queremos que fale o que xa non a mamou. A outra ten que ver como entendemos o labor normalizador nos centros. Pasaron dez anos da etapa do bipartito e do impulso que naquel momento se lles daba aos Equipos para que actuasen nunha dirección. Nin os tempos nin as circunstancias son aquelas, nin parecidas. As necesidades medraron e variaron, e os recursos - non só económicos, senón tamén humanos e mesmo espirituais - minguaron. Hai que afrontar tamén isto.

Por último, en que proxectos cívicos ou investigadores andas embarcada, agora que xa pasaches páxina do labor na Coordinadora?

A LOMCE acaba co espírito investigador do máis pintado! Vivo mergullada en estándares, perfís competenciais, unidades didácticas integradas... Con todo, recoñezo que a cabra tira ao monte e andei embarullada este curso nunha pequena investigación sobre o imaxinario existente na mocidade arredor da onomástica galega. Pediume expresamente Anabel Boullón que traballase nese asunto para presentar algúns datos no último Congreso de onomástica. Como me era imposible de asumir a min soa por falta de tempo, busquei a axuda de Ana Iglesias, coa que xa estivera facendo unha investigación anterior, e aí estivemos as dúas navegando no discurso arredor da onomástica, no que descubrimos algún aspecto moi interesante de cara á normalización da lingua. Vimos de rematar agora un artigo cos resultados.

Tamén ando botando unha man - cando as circunstancias persoais e laborais mo permiten - nalgunhas actividades nas que me piden colaboración. Neste momento nada máis.

[Publicada orixinariamente na revista do STEG Aulas libres, nº 8]