LIBROS NO TAMBUCHE (II)

Saga dos groenlandeses. Saga de Erik o Roxo

Ed. Rinoceronte, Cangas, Col. Vétera nº 3, 2010

Tradución, introdución e notas de Elías Portela

Causa ben ledicia constatar como algunhas editoras de noso perseveran, contra toda crise, no empeño de traeren para as nosas letras o tesouro inesgotábel das letras universais. Desta volta tócalle vez, da man da colección Vétera da editora canguesa Rinoceronte, a unha das pezas emblemáticas da literatura medieval europea, as chamadas “sagas nórdicas”.

Compostas desde a oralidade aló polos séculos IX e X polos sagnamenn islandeses, estes relatos de corte épico, que desenvolven as peripecias, fazañas, conquistas e desgrazas de diferentes persoeiros dunha mesma estirpe, comezaron a se transcribir pola mesma época en que florecían entre nós as cantigas de amigo, de amor e de escarnho e maldizer. As dúas que ofrece en tradución directa do islandés ao galego Elías Portela, a Saga dos groenlandeses e a Saga de Erik o Roxo, teñen moitos ingredientes en común e fan referencia á descuberta e intento de colonización de certas zonas costeiras da América do Norte (sueste do Labrador) por parte de navegantes escandinavos por volta do ano 1.000, case cinco séculos antes da viaxe columbina, que pasa por ser aínda hoxe en moitas esferas o “descubrimento” dese continente…

Como explica o tradutor na súa introdución,

“os escandinavos do ano 1.000 eran os mellores navegantes da súa época. Destacaron tanto na construción de barcos mercantes [o karfi, o knör…] coma na mestría e na coraxe á hora de suca-los mares. Revolucionaron as técnicas da construción naval ó introduciren adiantos decisivos, como a mellora da quilla e sobre todo do casco, feito de táboas solapadas (…) Navegaban sen compás nin carta, mantendo un rumbo invariable durante longas singraduras baseándose na latitude, o sol e as estrelas. Coñecían a fondo as costas, escrutaban o vento, a cor da auga, as correntes, o voo das aves, a fauna de cada lugar, os madeiros á deriva (...) En condicións favorables para a navegación podían cubrir 120 millas e mais nun só día”.

No libro acompañamos, pois, as sucesivas expedicións que desde Groenlandia emprenden navegantes islandeses da saga de Erik o Roxo: a do seu fillo, o pioneiro Leifr, con trinta e cinco tripulantes, que bautiza as novas terras achadas como Vínland (Terra do Viño) faltando certamente á verdade, por mor de así estimular o desexo de novas expedicións; a de Thorvaldr, que acaba morrendo por frecha de indio; a de Thorsteinn, que procura recuperar sen éxito o cadáver de seu irmán empregando na travesía o seu mesmo barco; a de Karlsefni e Gudrídr, a máis numerosa de todas e a primeira mixta (60 homes e 5 mulleres, con acompañamento de gando), que consegue trabar trato coas tribos indias trala hostilidade inicial e pon en marcha os primeiros tímidos intercambios comerciais (leite a cambio de peles e madeira); a de Freydís, filla de Erik, e os irmáns Helgi e Finnbogi, que desemboca nunha guerra entre bandos e nunha tráxica matanza…

A relativa inflacción de teleseries e filmes sobre os pobos nórdicos que leva un tempo dándose entre nós non debería ser causa de desánimo para achegarse a esta xoia da literatura europea medieval agora posta, tan fermosa como competentemente, na nosa lingua.

A NARRATIVA MARIÑA DE GONZALO LÓPEZ ABENTE

Da man da Biblioteca das Letras Galegas (nº 67) de Edicións Xerais, o amigo e profesor Suso Sambade Soneira ofreceunos en datas recentes unha moi oportuna edición conxunta de varias novelas curtas do escritor Gonzalo López Abente (Muxía, 1878-1963). 

Produto do plan despregado no seu día polas Irmandades da Fala para consolidar o cultivo do xénero narrativo entre nós, estas noveliñas están caracterizadas por uns argumentos virados cara ao enredo sentimental e amoroso (por veces tráxico) e non carecen de episodios de crítica política e sociolóxica en chave galeguista, mais tamén é moi relevante nelas a presenza constante e determinante dos espazos e dos ambientes da beiramar fisterrá galega, o que lles outorga un carácter pioneiro indiscutíbel nese plano.

O noso escritor, que foi fillo dun capitán da mariña mercante e armador que fixo fortuna no comercio con América, residiu a maior parte da súa vida na Muxía natal, paisaxe que ha de aparecer unha e outra vez retratada con arroubo nos seus versos, en poemarios moi relevantes das letras galegas de preguerra como Escumas da ribeira, Alento da raza, D'Outono ou Nemancos. 

As novelas que aparecen agora recompiladas participan desta devoción do escritor polo mar e polas súas ribeiras humanizadas, escenario das tramas argumentais que desprega.

O diputado por Beiramar (1919), dedicada a Antón Villar Ponte e gañadora dun certame convocado polo xornal A Nosa Terra no ano anterior, alberga un primeiro capítulo en que López Abente se adianta case unha década ao Risco de O porco de pé para ofrecernos un retrato cargado de ironía sobre os comportamentos e compromisos espúreos dos caciques e políticos da Restauración, recibidos na vila con ares de festa maior tan postizos como os seus propios discursos diante da plebe congregada. 

Os restantes capítulos despregan unha historia de enredo sentimental, con notas eróticas explícitas que deberon resultar moi atrevidas, imaxinamos, no seu momento. O relato da excursión que celebran os protagonistas por vía marítima ata a fervenza do río Xallas, no Ézaro, cando aínda non fora privatizada nin entubada, é un dos episodios da novela que paga a pena ler con delectación. 

O novo xuez (1922), que viu lume coa editora Céltiga que impulsou en Ferrol Xaime Quintanilla, colócanos diante do fanado intento dun maxistrado foráneo con destino nunha vila ribeirana galega, Don Desiderio, de abusar dunha moza palilleira, Mariquiriña, que ten noivo mariñeiro, Ramón. Este fachendoso Don Xoán do caldo á merenda topará finalmente coa tan solidaria como contundente resposta dos compañeiros de travesías do noivo. 

Merecen destacarse nesta xeitosa e amena novela algúns episodios en que os homes do mar e os barcos cobran especial protagonismo: a descrición da taberna mariñeira do señor Manuel no capítulo III, a partida do balandro San Fins no capítulo IV, as panxoliñas que os nenos de familias mariñeiras pobres andan a cantar á porta na Noiteboa, no capítulo V ou, por último, o episodio resolutorio da trama, que ten como escenario unha témera furna mariña. 

Buserana (1925) fixo parte da colección de narrativa da editora coruñesa Lar, de Ánxel Casal e Leandro Carré Alvarellos. Dividida nun prólogo e dez capítulos, céntrase nunha sorprendente historia de amor, coas lendas populares como pano de fondo, e encerra referencias a lugares moi emblemáticos da Costa da Morte: o cabo Vilán co novo faro xa inaugurado, a fervenza das Quebrantes, o santuario da Barca, a propia furna da Buserana... Tamén se fai evocación costumista da festa do San Xián (7 de xaneiro).  

Fuxidos (Lar, 1926) é, tal vez, sen renunciar ao seu carácter de novela basicamente sentimental que xira sobre unha relación amorosa adúltera, a máis mariñeira de todas estas novelas de López Abente reunidas por Suso Sambade. O mar xoga un decisivo protagonismo no tráxico final da historia e os oito capítulos de que consta están salferidos de coidadas descricións da paisaxe muxián nun día de temporal, de alusións ás nordestadas, ao mar bravo, aos vaporiños e aos pobres pescos, así como dunha interesantísima recreación de ambiente durante a celebración do Entroido na vila. 

Pecha o volume, un pouco á marxe e máis por razóns de oportuno rescate textual que de coherencia ou semellanza ambiental co resto das obras recompiladas, o relato “O escándalo”, que se editou no decenario A Nosa Terra en 1920.

Hai que dar os parabéns a Suso Sambade por esta edición que permite un acceso doado á obra narrativa de López Abente, un dos autores máis emblemáticos do tempo das Irmandades e unha das sinaturas que contribuíron coma poucas nese instante á consolidación da prosa galega.

LIBROS NO TAMBUCHE, 1

Motín na Bounty, de John Boyne

Faktoría K, Col. Narrativa, nº 12, Pontevedra, 2010. Tradución de Carlos Acevedo.

Despois do grande suceso da súa novela O neno do pixama a raias (2006), o escritor irlandés John Boyne decidiu afrontar a revisión dun episodio emblemático na historia das navegacións promovidas polo Almirantado británico: o motín contra o capitán William Bligh na fragata Bounty durante a expedición que o barco emprendeu en 1787 a Otaheite (=Tahití), en augas do Pacífico, na procura de exemplares da chamada “árbore do pan” para os transplantar ás colonias do Caribe.

Esta historia foi levada ao cine cando menos en tres ocasións, con Clark Gable (1935), Marlon Brando (1962) e Mel Gibson (1987) no papel de oficial rebelde, respectivamente, mais presentando decote o conflito vivido a bordo como unha xustificada revolta dunha parte da oficialidade e da tripulación do barco contra as arbitrarias decisións e os excesos autoritaristas do capitán Bligh.

Na súa novela, Boyle aposta por modificar radicalmente a perspectiva e válese para iso dun narrador protagonista, o mozo John Jacob Turnstile, que é enrolado in extremis como paxe do capitán para así evitar ingresar en prisión por un roubo. Este narrador, verdadeiro personaxe dickensiano, picaresco e desgraciado a partes iguais, presentaranos o capitán (Anthony Hopkins na versión cinematográfica de 1987) como unha figura esencialmente positiva, de ademáns paternais e fondo bondadoso aínda que esixente no traballo, encarnación do deber e da responsabilidade, preocupado en todo momento polo éxito da misión, pero non menos atento ao benestar da tripulación. Esta actitude do capitán contrasta coa fachenda ambiciosa dalgúns oficiais e co desleixo, a indisciplina e a molicie que invade a práctica totalidade da tripulación durante a estadía en terra tahitiana. Unha vez o motín ten lugar, o narrador optará por acompañar o capitán e algúns tripulantes máis, abandonados polos revoltosos nun bote á súa sorte, de maneira que nada máis saberemos da peripecia dos que continuaron na Bounty…

A novela de Boyle está dividida en cinco partes: “O ofrecemento”, que serve para coñecermos o narrador protagonista e vermos por que acaba enrolado na Bounty; “A viaxe”, que narra a travesía da fragata desde que zarpa en Spithead ata que arriba pola rota do Índico a Tahití, logo dun intento frustrado de dobrar o Cabo de Hornos; “A illa”, dedicada a describir o deterioro das relacións entre os protagonistas co pano de fondo da sensualidade desinhibida das nativas, o clima paradisíaco e a tentación da deserción; “O bote”, que encerra o episodio central do motín e o abandono dos non insurrectos nunha pequena embarcación no medio do océano, coa que navegarán heroicamente ata Timor, no límite das súas forzas; e, finalmente, “O retorno”, parte coa que Boyle intenta pechar, con certa precipitación e varios saltos narrativo-temporais un tanto forzados, ao noso humilde xuízo, todos os cabos do relato. 

A obra de Boyle destila un humor áxil e picaresco que se agradece en moitas páxinas, perfectamente adaptado para galego por Carlos Acevedo, con acertado manexo da fraseoloxía. Ten, asemade, un moito de novela de aventuras e non está exenta de aportes propios doutros xéneros novelísticos: psicolóxico, sentimental, histórico... Na correcta dosificación destes aportes e no mantemento dun ritmo narrativo solto estriba a amenidade xeral da obra. Para os amantes do mar e das navegacións, en fin, hai páxinas e páxinas ben celmosas neste Motín da Bounty, especialmente nas súas segunda e cuarta partes. Paga a pena, desde logo, a súa lectura.