Agora que
es xa ausencia
-
porque a vida é tamén
chegares
ao seu reverso -
dirémosche
por sempre, Saleta,
como íntima
homenaxe
á túa voz
decote acolledora:
Galega
imprescindíbel
do noso
tempo.
Muller afouta.
Amor ao
idioma.
Activa
musa.
Os libros
por bandeira.
Caricia
na paisaxe.
O mellor
verso do Manuel.
E
choraremos a túa marcha
agradecendo
a túa vida,
abenzoando
o teu exemplo.
Vilagarcía
de Arousa,
11 de
setembro de 2022
 |
| Acto de Homenaxe a Luís Rei. Fotografía de Paco de Xenxa |
Obriga elemental de quen intervén nun acto público coma este é comezar por agradecer aos seus organizadores o convite a facelo, máxime se, como é o caso, non existe na actualidade vínculo organizativo ningún entre quen lles dirixe a palabra e as siglas promotoras desta, en todo caso, necesaria, oportuna e xustísima homenaxe a Luís. Graciñas, pois, xentes do BNG de Ogrove, por me permitirdes ocupar hoxe esta tribuna.
Hai
algúns meses, presentando na Sala das Cunchas do Concello de Ogrove o décimo
terceiro número da revista galega de cultura marítima Nova Ardentía, co
benquerido Moncho Meis aínda entre o público e falando a propósito do
importantísimo papel que Luís xogou no movemento pola cultura marítima e
fluvial e mesmo noutras facetas da vida pública galega e local, dixen con toda
a humildade de que fun capaz mais tamén en voz ben alta que me parecía que a
vila de Ogrove, e nomeadamente as súas institucións representativas, tiñan
aínda unha débeda pendente de memoria, recoñecemento e homenaxe cara ao seu
veciño Luís, falecido en agosto de 2015.
As
comparacións, din, son odiosas, pero ás veces poden ser oportunas e
reveladoras, sobre todo se serven de acicate para corrixir canto antes erros involuntarios
e esquecementos inconscientes.
Cambados,
a vila en que Luís desempeñou durante moitos anos o seu labor profesional como
técnico de cultura, con maiorías absolutas da dereita política, rendeulle dúas homenaxes
en vida, en 2010 e 2015, respectivamente, e, unha vez morto Luís en agosto dese
mesmo último ano citado, non tardou nin semanas en adoptar por iniciativa do
daquela concelleiro de cultura Vítor Caamaño (que me precedeu hoxe aquí no uso
da palabra) e da entón alcaldesa socialista Fátima Abal, por unanimidade de
todos os grupos da Corporación (sublíñoo, todos os grupos, incluído o popular
liderado polo ex alcalde Luís Aragunde), o acordo de bautizar a biblioteca
municipal co nome do noso querido amigo.
Do
mesmo xeito, no Museo Cabanillas, no Paseo da Calzada da vila do Albariño, inaugurado
hai agora pouco máis dun ano (o 3 de xuño de 2021), a figura e o nome de Luís
ocupan, como non podía ser doutra maneira, un lugar moi preferente, pois non en
balde é autor da máis brillante e completa biografía do “poeta da Raza”,
publicada en 2009 pola editorial Galaxia co título de Crónica de desterros e
saudades e referencia obrigada desde entón de calquera traballo, estudo,
artigo que sobre Cabanillas e sobre a cultura galega do seu tempo queira
escribirse.
E
non só é Luís, grazas a ese libro citado, á edición facsímile que fixo con
Xabier Camba dos xornais cambadeses El Umia e El Cometa (2001), á
súa peza teatral Camiño longo (2004) representada pola compañía Teatro
do Aquí que fundara Roberto Vidal Bolaño, a varios traballos seus publicados en
prestixiosas revistas como Cuadrante, Casa da Gramática, Grial
ou A Trabe de Ouro, “máxima autoridade” no coñecemento da vida e da obra
do autor de No desterro, Vento mareiro e Da terra asoballada.
Non, aínda hai máis.
No inverno
de 2021, confabulado quen vos fala con outro grande amigo e camarada de Luís,
Antón Mascato e coa súa produtora/selo editorial Lobisome, contando co xeneroso
epílogo de Fernández Rei e coa axuda, de novo, do Concello cambadés mercé ao
seu concelleiro Tino Cordal, tiramos do prelo unha edición da biografía do
líder agrarista Basilio Álvarez que Luís estaba a elaborar cando veu a morte
arrebatárnolo. Unha biografía que, incompleta e todo, agora editada co título
de Basiliana, coloca novamente o nome de Luís entre as referencias
bibliográficas fundamentais para toda persoa interesada en coñecer con rigor a
situación económica, social, política, literaria e cultural da Galiza das
primeiras décadas do século XX.
Ocórreseme
pensar no significativo que resulta para coñecer a ética rexa (alguén dixo
“rabuda”, e non lle faltaba algunha razón) coa que Luís se desenvolveu durante
toda a súa vida, o feito de que un dos anacos discursivos do abade de Beiro que
máis admiraba, ata o punto de sabelo de memoria e recitalo cando a ocasión era
propicia, diga literalmente, no castelán orixinario: “El día que me veáis
claudicar, fusiladme por la espalda. ¡Viva Galicia redimida!”. Valería como
lema da vida do propio Luís, abofé.
 |
| Sabela Rei intervindo na homenaxe a seu pai. Fotografía de Paco de Xenxa |
Outra
entidade, Culturmar, a Federación Galega pola cultura Marítima e Fluvial,
rendeu tamén homenaxe a Luís editando en 2020, en plena pandemia da COVID, un
volume co título de Farol perpetuo na néboa. Luís Rei e a cultura marítima,
en edición preparada polo académico da Galega Francisco Fernández Rei e por
quen agora vos está a falar.
Nese
volume aparecen reunidos multitude de artigos, ensaios, propostas de traballo,
proxectos expositivos, entrevistas, fotografías e moitos outros materiais de
diverso xorne que deixan patente, para quen queira velo, que Luís é un dos
nomes máis relevantes, por non dicir imprescindíbeis, á hora de entender como
Galiza é desde o ano de 1993 en que botou a andar a amentada Federación un dos
lugares de Europa onde o movemento pola recuperación, estudo e divulgación da
cultura marítima, cos seus barcos e aparellos tradicionais, coa memoria das
súas xentes e traballos, coa catalogación do seu patrimonio material e
inmaterial, etc. está máis e vivo e ten máis forza que en ningures.
Efectivamente,
se nas rías galegas de hoxe en día vemos acotío a fasquía viva e navegante de
ghamelas, chalanas, botes, bucetas, dornas, dornas-mecas, lanchas xeiteiras, racús,
ghaleóns, traiñeiras ou balandros e se en moitos dos portos do país atopamos
entidades e colectivos que traballan diariamente no mantemento, estudo,
exaltación e divulgación desa cultura mariñeira tan de noso, chámense Amigos da
Dorna Meca en Ogrove, Piueiro na Guarda, Os Galos en Bueu, Dorna na Illa de
Arousa, A Reiboa en Poio, Mar de Muros, Patexeiros en Oleiros e un longo etcétera, en parte, en
boa parte, débese sen lugar a dúbidas ao traballo organizativo e ao esforzo divulgativo
e reivindicativo ben orientado que realizou Luís, canda outras moitas persoas
xaora, ao longo de varios lustros.
Unhas
veces como membro do Colectivo Etnográfico Mascato (canda Lino Lema, Lola
Varela, Dionísio Pereira e o debuxante Pepe Gondar, entre outros), outras veces
como director da revista Ardentía e colaborador do boletín O Apupo
e outras aínda como directivo da propia Culturmar, o Luís non parou de argallar
actividades que redundasen na posta en valor dun patrimonio material e
inmaterial, “de vento e de sal”, que está na raíz máis xenuína do pobo que
somos.
Deseñou
paneis e dípticos divulgativos. Ideou e foi comisario de exposicións e
pavillóns para que a presenza dos barcos da Galiza tivese verdadeiro impacto en
citas internacionais como as que se celebraron nos portos bretóns de Douarnenez
(2004) e Brest (2008). Levou o peso da organización do Encontro de Embarcacións
Tradicionais en Cambados en 2005 e puxo o seu experto quiñón en moitos outros
Encontros. Escribiu numerosos artigos (ben lembraredes os que deitaba con
grandes doses de humor e sabedoría popular local na revista Sustansia ou
os que publicaba nos suplementos comarcais arousáns do diario Faro de Vigo,
por citar algúns exemplos). Colaborou no volume Tendendo cabos (2007),
editado polo Museo do Mar de Vigo. Deu conferencias en incontábeis localidades e
para entidades de toda índole sobre historia mariñeira, tipos de embarcacións, patrimonio
ribeirán construído, actividades marisqueiras, industria conserveira, o mar
como espazo para o lecer.... Coordinou os traballos para a realización polo
Etnográfico Mascato desa pequena enciclopedia do mar galego que foi a Axenda
do Mar 2008. E un longo etcétera
Visionade,
se tedes ocasión, o documental Cadernas da historia. Arte e oficio da dorna,
de Vítor Gallego e Bruno Ordóñez, e veredes nel a Luís, nas instalacións
museísticas de Punta Moreiras, non por casualidade, despregando todo o seu
saber, todo o seu entusiasmo e todo o seu lexítimo orgullo de estirpe familiar
á hora de falar da dorna-meca, a embarcación emblemática deste mar que nos
anaina co seu abalo, nos alimenta co seu peixe e nos namora co seu azul.
E,
se non se toma como fachenda pola parte que nos toca no asunto, aínda
deberíamos mencionar hoxe aquí que o Consello da Cultura Galega, unha das máis
altas institucións culturais do país, fíxonos en datas recentes a encarga de
elaborar a entrada sobre Luís para o chamado “Álbum de Galicia”, unha colección
dixital de biografías de persoas que destacaron en moi diversos ámbitos e que
contribuíron de maneira significativa á sociedade galega ao longo da súa
Historia. Tal encarga é unha mostra máis, por se fixese falta, da relevancia e
da repercusión prestixiosa acadada polo traballo de Luís e cando esa entrada no
“Álbum” se publique, a vila de Ogrove terá outro motivo máis para presumir.
Non
pode admirar, xa que logo, que veñamos render homenaxe hoxe aquí ao fillo de
Ricardo Rey Naveiro (mariñeiro nos xélidos caladoiros de Terranova e
Groenlandia, mariño logo na mercante holandesa e alemá e mariñeiro finalmente
da frota de baixura meca) e mais da señora Esther Núñez Barral (traballadora da
conserva primeiro en Rons e logo na de Escuredo en Meloxo, tendeira-taberneira
en Terra de Porto). Ao sobriño da admirada Tía Pastora e ao irmán do entrañábel
e sempre inquedo e ocorrente Javier. Ao pai das queridísimas Sabela e Sara,
dúas papoulas sempre florecentes no seu corazón vivo. Ao marido sucesivo de
Loli e de Rosa Reboredo, que compartiron con el na travesía da vida as xornadas
co vento de popa e os días de temporal. Ao avó de Daniel, ese meniño galaico-britano
de rasa que sabe desde o minuto cero do seu existir que persoa fóra do
común foi o seu devanceiro...
Evocamos,
louvamos e queremos con orgullo indestrutíbel ese Luís meniño admirador do
forzudo Taurus dos cómics de El Jabato. O Luís que comeu un mundo de bocadillos
de pataghillón e gharreou todo o que lle deixaron co señoritismo cambadés cando
estudante do seu instituto. Ese Luís que nunca caeu enfermo do “mal de Holanda”
e que odiou con toda a forza da súa adolescencia os xeitos dunha ditadura que
se resistía a morrer matando, torturando, reprimindo e batendo. O Luís mociño, O
Trosko de chata, que quixo facer a “revolusión permanente” para varrer a
roña de tantas inxustizas que había e hai no mundo que non se curan con
resignación nin pasividade. O Luís concelleiro da oposición, que, axudado por Manolo
Mascato, por Xesús Mª, por Xosé Manuel, por Lina, por Carlos, por Anselmo e por
tantos outros e outras que me desculparán que non cite, confrontou con humor e
dureza dialéctica a partes iguais durante varias lexislaturas os proxectos e as
medidas que se poñían enriba da mesa para facer, en derradeira instancia, como
moi ben dixo hai un anaco o propio Anselmo falando do sentido da política, un
Ogrove mellor, unha Galiza mellor, un Mundo mellor.
Ese
Luís, e tantos outros Luís que moitos dos aquí presentes coñecestes e levades
no corazón e na memoria para sempre, merece sen lugar a dúbidas e sen máis
demora das xentes todas de Ogrove e, sobre todo, das institucións que as
representan un recoñecemento que estea á altura do valor do seu traballo, da
transcendencia das súas realizacións e da xenerosidade ilimitada da súa entrega.
Mais
o certo é que, a día de hoxe, ningún edificio, ningunha xornada ou congreso,
ningunha rúa, ningunha placa, ningún evento, ningún certame de investigación,
ningún elemento artístico no espazo público, ningún recinto museístico ou
cultural, nada, nada, nada, como non sexa o seu recordo perenne nos corazóns de
moitísimos mecos e mecas, lembra a quen viñer ata esta península marabillosa
que aquí naceu, medrou, amou, viviu, traballou, militou e escribiu Luís Rei. Semellante
circunstancia non debe prorrogarse máis, a risco de que caia sobre a vila que
el tanto amou e pola que tanto traballou o terríbel ditado de ingrata e
sobre as institucións que a representan o dicterio de inxustas e arbitrarias.
Inxustas e arbitrarias, dixen ben, pois, mentres boto en falta o nome de Luís Rei por algures, vexo merecidamente recollidos no rueiro grovense ou denominando algúns dos seus edificios e espazos emblemáticos os nomes de figuras da cultura e da historia nosa como Castelao, Bóveda, Pablo Iglesias e Luís Seoane, ou da intelectualidade grovense de diversas épocas, ideoloxías e perfís como Luís Antonio Mestre, Jaime Solá, o pintor Ernesto Goday, Manuel Lueiro Rey ou Xoaquín Álvarez Corbacho. Sinceramente, non vexo que méritos poden botarse en falta na persoa e na traxectoria de Luís Rei Núñez para non facerlle un sitio digno e acolledor a carón de tan importantes, ilustres e ben lembrados referentes locais.
 |
| Sabela e Sara Rei, dúas papoulas a florecer eternamente no corazón de seu pai. Fotografía de Paco de Xenxa |
Así pois, xa case no remate desta miña intervención, atrévome a formular desde a cordialidade e a sinceridade, sen interese oculto ningún, sen dobrez de ningunha caste unha petición, ou se o preferides, un rogo:
Dialogade,
representantes do pobo de Ogrove, entidades cívicas, culturais e sociais,
concelleiros e concelleiras de toda sigla, sobre o que e sobre e o como
render a Luís Rei a homenaxe que merece, como facelo da mellor, máis inclusiva e
máis perdurábel das maneiras, e non caia por favor ninguén na tentación de usar
e arrebolar o nome de Luís en van para debates e disputas nos que el xa non
pode intervir e para contas que non lle corresponde a el saldar, desde o
momento en que, ausente fisicamente de entre os vivos e fora da melée da
inmediatez, fai parte xa por dereito propio e méritos máis que sobrados do
patrimonio de todos os mecos e mecas e camiña na Historia nesa santa compaña laica
e inmortal dos que viviron algún día para facer que Galiza como pobo e as raíces
de salitre nas que asenta Ogrove non morran nunca.
Como
escribiu Antón Mascato en decembro de 2020, na segunda edición dese libriño insubstituíbel
titulado Luís Rei. Crónica de traballos e amizades, en palabras que fago
totalmente miñas,
Queremos tanto a
Luís, deixounos tal baleiro nas vidas compartidas, que non imos permitir que o
que marchou co vento permaneza alonxado das memorias, alleo ás vontades, porque
non estamos dispoñibles para que vire en baldío, ermo, o territorio de quen practicou
coma ninguén o cooperativismo social e cultural, o traballo político comunitario,
as amizades, a entrega xenerosa aos demais.
Remato
xa.
Que
de hoxe nun ano, poidamos volvernos a xuntar arredor da figura de Luís Rei coa
certeza de que as institucións mecas, co respaldo cordial do seu pobo, souberon
encontrar a fórmula máis acaída e con apoio unánime para que o nome do noso
admirado amigo sexa un referente visíbel máis desta sociedade e para que o seu
recordo brille na memoria colectiva con toda a forza da que é merecente quen se
converteu nun imprescindíbel “farol perpetuo na néboa”.
Nese acto intervirán, ademais do propio
autor da obra, o fotógrafo, mestre xubilado e poeta Jaime Oroza, autor de
libros como Dende mañá (2013) e Soños como xógaras (2017), e o
impresor Juan Carlos Neira.
Trátase do segundo volume da “Biblioteca
Emilio Antonio Ínsua García de Estudos Viveirenses”, unha iniciativa posta en
marcha no pasado 2018 cunha obra sobre o tamén poeta local Xoán Pla Zubiri.
Nesta ocasión o traballo ocúpase da
traxectoria dun poeta que practicamente só tiña asomado con anterioridade ás
páxinas de historia literaria pola polémica que suscitou no seu día a cuestión
da súa verdadeira orixe, ferrolá para uns, viveirense para os que, finalmente, demostraron
ter a razón do seu lado.
A monografía reconstrúe con detalle, ata
onde foi posible, a breve biografía do poeta Luís Sipos, estudante nas Escolas
de Comercio de A Coruña e Madrid, celador-escribán no porto de Viveiro e
funcionario do Ministerio de Facenda na capital hispana. Antes de morrer na
flor da vida, cando aínda non cumprira os 35 anos, logrou non obstante
despuntar co seu talento nos círculos literarios da citada capital, cun tipo de
poesía no que resultan palpables os influxos do alemán Heine, do asturiano
Campoamor e, sobre todo, do sevillano Gustavo Adolfo Bécquer.
Para facer máis intelixible ese devir
biográfico do poeta, a monografía achega abundante información sobre o contexto
histórico, económico e cultural do Viveiro en que naceu e no que transcorreu a
súa primeira mocidade.
Tamén se deita atención na obra ao contexto
literario galego e hispano da época, para encadrar o poeta Sipos na corrente das
letras hispanas habitualmente denominada Post-Romantismo e remarcar a súa total
ausencia dos círculos e xornais afectos ao Rexurdimento.
A monografía escrita por Ínsua ofrece, por
último, un total de corenta das súas composicións, todas elas en castelán e
publicadas no seu momento en revistas como o Almanaque de Soto Freire, La
Ilustración Española y Americana, La Moda Elegante, El Bazar
e El Telégrama, e xa postumamente, na primeira época do semanario Heraldo
de Vivero.
Dado que a edición do volume ten carácter
non venal, o público asistente á presentación será agasallado cun exemplar da
obra. Con posterioridade tamén se poderán retirar na propia Libraría Nobel e
mais en Gráficas Neira Brochs.
 |
| Valentín Briones Rey |
A historia dese penal, recollida polo preso galeguista pontevedrés Evaristo Antonio Mosquera (1909-1976) no libro Cuatro años a bordo de una isla (Eds. do Castro, 1984) e analizada no volume Aillados, publicado no ano 2000 por Edicións Ir Indo da man de Antonio Caeiro, Clara Mª de Saá e Irene García, constitúe un dos monumentos máis dolorosos e ao mesmo tempo significativos da barbarie despregada en Galiza durante a guerra civil polo bando que resultou finalmente vencedor.
Fernando Lago Búa, ex-militante esquerdista (concretamente do Partido Republicano Radical-Socialista) e carniceiro de profesión, elevado á categoría de primeiro director do penal; o crego xesuíta Padre Nieto; o tenente da Garda Civil Francisco Rodríguez (a) 'O Rabioso' e, por último, o médico forense Francisco Bustelo (natural de Arca-O Pino) son o tráxico cuarteto que mellor personifica o terror, a brutalidade e a ideoloxía fascista que se abate sobre os prisioneiros en todas as formas imaxinábeis: humillacións, maltrato, extorsións, torturas, privacións, “paseos”... Consta, ademais, que algúns dos oficiais de prisións que traballaban no penal eran cambadeses de orixe, con apelidos como Padín e Cunqueiro.
Tanta foi a súa criminal vesania que o propio Lago Búa, unha vez descuberta en novembro de 1936 a rede de extorsión e asasinato paralegal que montara aproveitándose da indefensión dos presos e das familias destes, acabou sendo pasado polas armas polos seus camaradas falanxistas o 5 de xaneiro de 1937, en Vigo. No seu descargo só pode dicirse que lle salvou a vida ao seu parente Xosé Núñez Búa, un dos líderes do galeguismo en Vilagarcía, que puido así fuxir ao exilio arxentino.
Preso en San Simón após ser condenado a cadea perpetua estivo, como adiantamos, Valentín Briones Rey, deposto como alcalde de Vilagarcía o 24 de xullo de 1936 polas novas autoridades franquistas na localidade, encabezadas por Frutos Cerecedo, Emiliano Porto Rial e Wenceslao Oubiña. Compartiron esa penalidade carceraria con el outros vilagarciáns e arousáns en xeral, como o policía local Bienvenido Lago, o xuíz Luís Pando Rivero, Jesús Villaverde Rey (alias “Achiño”, irmán do tamén ex-alcalde vilagarcián Elpidio Villaverde), os galeguistas Dámaso Carrasco Duaso e Luís Bouza-Brei (“Lucho”), Ramón Torrado Torrado, Manuel Oubiña López, José Otero Lago, Román Mondragón Cores, Ángel Navia Cores, o mestre e alcalde de Ogrove Xacobe Barral Otero, seu tío o médico Jacobo Otero Goday, o cenetista meco Arturo Mascato Otero, o socialista tamén meco Manuel Otero Barral, o patrón maior do Pósito cambadés Antonio Chaves del Río e un triste e longuísimo etcétera.
A damnatio memoriae provocada por corenta anos de ditadura e algúns lustros máis dunha “transición intransixente”, como a cualificou no seu día Lueiro Rei (e ben que o entendemos hoxe, vendo os turbos asuntos e a innobre “espantá” protagonizada polo Borbón disque “emérito”) fixo que a figura de Valentín Briones ficase borrosa, cando non ignorada, en moitos aspectos da súa traxectoria.
 |
| Outra foto de Valentín Briones, tomada do web Nomes e Voces |
Sabemos que naceu en Vilagarcía o 4 de outubro de 1889 e que se dedicou profesionalmente desde cedo ao negocio da hostelaría. Fíxoo primeiro como rexente da fonda “La Argentina”, en nome da que acudiu en marzo de 1907 a Madrid para unha asemblea estatal de fondistas e hoteleiros, pero máis tarde administrou un dos estabelecementos estelares do turismo arousán nas primeiras décadas da pasada centuria: o Balneario da Concha. En 1924 vémolo citado tamén como apoderado da fábrica de aserrar madeiras “La Caneda”, con delegacións abertas en Bilbao e Madrid.
Valentín casou en 1928 con Carmen Gómez e con ela tivo cinco fillos, o primeiro dos cales veu ao mundo en novembro de 1929. Unha irmá súa, Carme Briones Rey, obtivo en 1915 o título de mestra na Normal de Pontevedra, casou co perito mercantil Ramón A. Buylla e morreu en Vilagarcía a finais de maio de 1936, con 41 anos de idade, cando Valentín exercía como alcalde. Outro irmán, Ricardo, industrial, casou nese mesmo ano con María Martínez.
Ao comezar xaneiro de 1924, Valentín Briones convértese en flamante presidente dunha das moitas entidades recreativas que funcionaban entón en Vilagarcía, o “Recreo Liceo”, tendo como homólogos a Wenceslao G. Garra no Real Club de Regatas, a Adolfo Llovo no Círculo Artístico Mercantil, a Manuel Ramos no Centro Recreativo e a Luciano Buhigas no Nuevo Club. Desde ese posto, organizou diversas actividades lúdico-festivas no propio Balneario da Concha que rexentaba. Así daba conta o xornal El Pueblo Gallego (2.9.1924, p. 8) dun deses eventos:
Los Bailes.- La verbena celebrada en el balneario el sábado, resultó una de las fiestas más animadas de este verano, consiguiendo uno de los mayores éxitos su organizador, el Recreo-Liceo, y siendo muy felicitado el presidente D. Valentín Briones. El mujerío asistió a la fiesta con mantones de Manilla, llenando de animación las terrazas y el salón, convertido en un pintoresco salón japonés. A media noche se sirvió un chocolate a la numerosa concurrencia, que no abandonó el lugar de la fiesta hasta bien entrada la mañana.
Mais na traxectoria do noso protagonista non faltaron tragos amargos. En agosto de 1908 perdeu unha irmá, Juana, cando esta contaba unicamente dezasete anos. En xuño de 1927 tivo a desgraza de atropelar involuntariamente unha rapaza de catorce anos chamada Josefa Menéndez Conde. El mesmo a conduciu no vehículo ata o posto de socorro (El Progreso, Pontevedra, 21.6.1927, p. 3).
No momento da súa detención en xullo de 1936, Valentín era un dos máis destacados dirixentes locais de Izquierda Republicana, o partido de Manuel Azaña, mais a súa actividade política comezara en realidade moito tempo atrás.
Efectivamente, Briones Rey foi un dos mozos, canda o seu curmán Elpidio Villaverde e os irmáns Gómez Paratcha, entre outros, que formou en 1917 na súa vila natal a chamada “Juventud de Defensa”, entidade impulsora do xornal El Heraldo de Arosa. Nas lexislativas de febreiro de 1918 achegáronse ás Irmandades da Fala para tentar romper a absoluta hexemonía dos partidos do “turno” na política galega e o certo é que ese obxectivo rexenerador acabaríase plasmando co acceso á alcaldía da vila do río Con por parte de Laureano Gómez Paratcha, por volta de 1922. Briones acompañouno como concelleiro. En febreiro de 1924 saíu en defensa da xestión de Paratcha, polemizando no xornal El Compostelano con Rey Daviña sobre o cobro do imposto de consumos.
A inquina que lle dirixiron a Briones as autoridades gubernativas provinciais de Pontevedra, afectas ao Marqués de Riestra, a González Besada e a outros prebostes da política nesa época, traduciuse nun rosario de multas (20 pesetas en novembro de 1922, 75 pesetas en xaneiro de 1923...) baixo o pretexto de que non facilitaba coa debida celeridade as listaxes de hóspedes do seu negocio á Inspección de Policía... Por iso non admira que no momento en que Primo de Rivera deu o seu golpe de estado en setembro de 1923, moitos demócratas como Briones Rey e Elpidio Villaverde, ilusamente claro está, corresen a poñerse á súa disposición en tanto directivos da Cámara de Comercio de Vilagarcía para a tarefa de limpeza e rexeneración das institucións que cumpría facer.
Del de Cambados, contra Andrés Fiuza Iglesias. Según relato del Ministerio Fiscal, en la noche del 30 de septiembre de 1931, se les hizo saber en el ayuntamiento de Villagarcía, por el teniente alcalde D. Valentín Briones, que le había retirado la gratificación mensual que como archivero de la banda municipal disfrutaba el Fiuza; y a consecuencia de esto empezó a insultar al Sr. Briones, y como hubiese acudido el alcalde Sr. Villaverde, también fué insultado y amenazado con una navaja. En las conclusiones provisionales se le pedía la pena de 1 año, 8 meses y 21 días de prisión y multa de 150 pesetas pero en el acto del juicio se tuvo en cuenta la atenuante séptima del artículo 9 del Código, y en su consecuencia se le pidió la pena de 4 meses y 1 día de arresto y multa da 125 pesetas. Defendieron los Sres. Landín y Gestal.
Que o talante de Valentín era conciliador próbao o feito de que se prestase a presidir en 1931, en nome da Corporación Municipal, o desfile relixioso con motivo da festividade de San Roque. Como nese mesmo verán se tiña desatado unha onda de anticlericalismo moi forte que desembocara nalgunhas localidades en vandálicas queimas de templos, non admira que o periódico católico coruñés El Ideal Gallego (18.8.1931, p. 5) sinalase que esa comedida actitude de Briones “le valió unánimes elogios de todo el pueblo villagarciano”. Do mesmo xeito, en febreiro de 1936, cando a multitude se agolpou diante do edificio do Concello vilagarcián para celebrar a vitoria da Frente Popular, o alcalde Briones dirixiuse brevemente a ela para lle prometer “que recogía el saludo y que lo transmitiría al Gobierno, cual era deseo unánime de los manifestantes, rogándoles al final se disolvieran pacíficamente para dar ejemplo de máxima sensatez y cordura que distinguen al pueblo soberano” (El Pueblo Gallego, 21.2.1936, p. 13).
Xa en pleno “Bienio negro”, foron continuas as campañas de descrédito que se argallaron desde o goberno civil, en mans dos lerrouxistas, e desde os sectores dereitistas da propia sociedade vilagarciá, contra os concelleiros da esquerda republicana, buscando a súa deslexitimación. En agosto de 1934, ata catorce deles son acusados dun presunto delito de falsidade en documento público a propósito do alugueiro da escola de Bamio, sendo defendidos polo avogado galeguista Valentín Paz-Andrade (El Pueblo Gallego, 30.8.1934, p. 2). O propio Briones ten que se facer cargo interinamente da alcaldía, forzado polas circunstancias. En setembro, Briones Rey perde a condición de concelleiro no medio dunha profunda “purga” da Corporación, auspiciada manu militari desde o Goberno Civil, en mans dos lerrouxistas, e que desembocou no acceso á presidencia da Comisión Xestora por parte de Carlos Francisco Poyán González.
A finais de maio de 1935, Valentín Briones é un dos varios asinantes dunha denuncia pública ben significativa, da que se fixo eco El Pueblo Gallego (23.5.1935, p. 11):
[...] es público y notorio en Villagarcía que en la casa de la que es propietario y habitante D. José Barreiro Meiro, notario público, que tiene por frente o fachada la que da a la plaza de Martín Gómez Abal, y por fondo un salido o patio cerrado con muro y con una puerta, se están realizando determinadas obras de apertura de huecos convirtiendo dicho muro en fachada y modificando el interior de la finca, todo ello sin el obligado permiso de esa corporación, que aun caso de existir sería contrario a lo establecido en las Ordenanzas municipales, especialmente en su artículo 653. [...] los que suscriben, previo este recordatorio, a la corporación municipal suplican que [...] se ordene que por los agentes municipales sean suspendidas las obras que en dicha casa se verifican subrepticiamente, como asimismo se conmine a su propietario para que deje las cosas en el mismo estado en que se encontraban anteriormente, previniéndole que de no hacerlo, se mandarán ejecutar a su costa, con los perjuicios a que pueda haber lugar.
En xaneiro de 1936 ten lugar a reposición da Corporación municipal vilagarciá saída das urnas en 1931. Como o reposto alcalde Elpidio Villaverde desexou ficar só na condición de concelleiro, procedeuse a elixir novo mandatario: Valentín Briones obtivo 18 votos a favor e 2 en branco. No breve discurso que pronuncia a seguir “da las gracias por el nombramiento de que se le hace objeto y la confianza que en él se deposita, y dice sabrá corresponder a todo, haciendo una labor de austera administración y de defensa de los intereses del pueblo, a la vez que de engrandecimiento y prosperidad del mismo” (El Pueblo Gallego, 21.1.1936, p. 13).
Desde a súa responsabilidade, Briones obtivo do entón Subsecretario do Ministerio de Traballo, o pontevedrés Fernández Osorio Tafall, axudas por valor de 3.000 pesetas para os damnificados polo desbordamento do río do Con e de 20.000 pesetas para obras de encauzamento. Tamén se debe a el a adquisición dos terreos da Lomba para campo de fútbol municipal e a elaboración dunhas bases para a adxudicación por concurso dos servizos da praia e do parque na praia Compostela. Grazas ás xestións do deputado Elpidio Villaverde tamén conseguiu unha subvención estatal de 45.000 pesetas para adoquinado da zona anexa á Praza de Abastos. En contraste, continuaron os seus conflitos cunha parte dos integrantes da banda de música municipal, por asuntos salariais.
En xaneiro de 1936 o alcalde Briones expresou as condolencias do Concello ao almirante da escuadra inglesa fondeada na ría, sir Roger R. C. Backhouse, polo falecemento do monarca Xorxe V e días despois fixo de anfitrión dos oficiais dunha flotilla de submarinos franceses.
Nas vésperas do plebiscito do estatuto de autonomía para Galiza, promulgou como alcalde vilagarcián o seguinte bando, que citamos por El Pueblo Gallego (21.6.1936, p. 16):
Don Valentín Briones Rey, alcalde constitucional de Vilagarcia.- Fago saber: Que o día 28 do presente mes é o sinalado pra plebiscitar o dereito que ten Galiza a labourar por sí mesma as leises en que se ha de artellar a sua vida autonómica.
Ao cabo de moito tempo deuse conta o pobo da anormalidade que para a nosa Terra siñificaba o feito de que os problemas de caraite xenuinamente galegos estiveran rexidos por leises que non lle eran propias; comprendeu ao fin, todo o que había de aldraxante neste vivir de prestado, nesta cotián disparidade entre as necesidades populares e as solucións na lex.
Conscentes de unha vida propia, recolleron os partidos políticos os anceios do pobo galego, e non quixeron sacrifícalo aínda mais nas aras de un uniformismo estéril que o escraviza, que o mingoa i-emprobece. E nun xuntoiro de todal-as aspiracións galegas resumiron nun Estatuto amprísimo os anceios de toda a Rexión dende os mais lonxanos lugares da montana ata a beiramar.
O día 28, pois, será a data máis groriosa que terán na sua historia todol-os galegos; na que dempois de moitas centurias, veráse erguer un pobo con ansias de vida e liberdade, cara a cara aos seus propiops destiños.
Ningún outro acto pode diñificar tanto a Galiza, como o de pedir a sua liberdade, a sua autonomía; con prena concencia da sua vida económica, cultural, política, que quere rescatar de unha vergoñenta hipoteca.
Votar pois o Estatuto de Galiza, é un acto de diñidade de todo galego e o omitilo é unha traición que se lle fai a Terra.
Vilagarciáns, Galiza pídevos a vosa opinión e o voso voto pra rexer os seus propios destiños.
Así como non ademetides tutelas no orde privado, no nas ademitades no orde civil.
Vilagarciáns, quen non preste ouvidos ao chamar da Terra, non merez ser chamado seu fillo.
Votade o domingo, día 28 o Estatuto galego!
Despois de ser
provisoriamente trasladado ao penal de San Cristovo, en
Iruña-Pamplona, Briones Rey daría novamente cos seus osos na illa
de San Simón, a mediados de 1938. Sobrepóndose ao drama diario e
tirando do sentido do humor nun contexto en que semellaría que só
prantos poderían xurdir da súa voz, escribiría un curioso poema,
de ton moi quevedesco, intitulado “Autofigura”. Con ese poema,
que adopta a forma dun soneto de rimas abrazadas e con estrambote,
poñemos fin a estas liñas de recoñecemento e homenaxe:
El pelo todo blanco y rasurado
Ojos hundidos, pómulos salientes;
La armadura de arriba sin tres dientes
Y el mentón muy agudo y pronunciado.
La cara un higo seco y arrugado;
El cuello con las cuerdas muy tirantes;
Una gran nuez, que no tenía antes
Y la nariz, ya larga, se ha afilado.
La estatura parece se ha achicado,
Porque las piernas se me han encogido
Y la espalda y el pecho se han curvado.
No queda, pues, del mozo tan plantado
Y que tú conociste tan fornido,
Más que un viejo carrán y derrengado.
He aquí mi retrato
que además de bien hecho
es muy barato.
[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA AUNIOS, nº 26, 2021]
En 2010 publiquei co selo do Seminario de Estudos Terra de Viveiro e impreso nos talleres das Gráficas Neira Brochs o volume Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo San Cibrao (Cervo), intentando resumir de maneira científica e documentada as razóns polas que tivo e ten todo o sentido recuperar para o porto das miñas raíces familiares maternas a denominación tradicional galega, perdida no seu día e restaurada de xeito oficial felizmente pola Xunta de Galicia a partir dos anos 80 do pasado século.
Ao longo das páxinas dese meu traballo, expuxen a grandes trazos a evolución histórica dese enclave de poboación, a orixe da devoción ao bispo de Cartago que motivou o renomeamento do antigo castro do Porto do Arriba e a evolución fonética que se experimentou desde o latín Ciprianus ao galego Cibrao. Tamén me detiven a contrastar a presenza do mesmo topónimo noutros lugares da Península Ibérica e da propia Galiza e a reconstruír, na medida do posíbel, o proceso histórico polo que o primitivo nome de San Cibrao foi sendo substituído a partir do século XVI pola forma castelanizante San Cipriano ou San Ciprián.
En concreto, tiven o prurito de reproducir numerosas referencias documentais dos arquivos mindonienses, rescatadas no seu día polo competentísimo D. Enrique Cal Pardo, que non deixaban lugar a dúbidas sobre a denominación do enclave ao longo de todo o período medieval e aínda nos primeiros séculos da era moderna (XV e XVI), desde o máis antigo documento, que remonta ao 1291 e que aludía á pesca da balea en “San Cibrao”, ata o que recollía en 1599 o nomeamento polo Cabido mindoniense do licenciado Juan Alonso como xuíz de “San Cibrao”, documento este último no que, en chamativo contraste, xa se lle chamaba a Viveiro Vivero e ao Valadouro Valle de Oro…
No meu traballo, documentei tamén como a partir de finais do s. XVI, os instrumentos eclesiásticos e burocráticos comezaron a adaptar a forma galega San Cibrao referida a este porto cantábrico ás súas equivalentes castelás San Cebrián (ou Cebrán) e San Cibrián (ou Cibrán), como paso previo ao rebautizamento definitivo por medio da forma máis próxima ao étimo latino, San Ciprián, que se documenta por vez primeira en 1550, nun instrumento polo que o Cabido mindoniense cede en foro a Miguel de Lastra un anaco de terra no “Arenal de San Ciprián” e que, respaldada e imposta polos poderes civís e eclesiásticos lingüisticamente uniformizadores, acabará triunfando total e definitivamente sobre a forma autóctona a partir da segunda metade do século XVIII.
En axuda da miña reconstrución histórica, citei tamén numerosos mapas e cartas náuticas, nas que fica patente que ata a primeira metade do século XVIII conviviron unha denominación co grupo BR orixinario (Cibrián), que só ten sentido se partimos do orixinario galego Cibrao, e outra co grupo PR (Ciprián), que á prostre acabou impoñéndose desde a segunda metade da citada centuria na cartografía oficial, auspiciada sen lugar a dúbida pola nova dinastía borbónica e o seu funcionariado obedientemente pancastelanista e uniformizador.
Desde a Carta Náutica de 1424 que fai referencia á “íxola de San Zibrian” ata o Atlas Portátil y Geographico de la Península de las Españas, de Tomás López de Vargas Machuca, de mediados do século XVIII, son innumerábeis as cartas náuticas e os mapas holandeses, franceses, ingleses e hispanos que aluden ao “porto alegre” que cantou Leoncio López de las Casas, non como “San Ciprián”, con -PR-, senón como “San Cibrian”, “San Cibrián”, “San Sibrian”, “San Sebrián” ou “S. Cebrán”, con –BR-, e todas estas formas, insisto, teñen que derivarse por forza da adaptación idiomática e fonética a castelán dun primitivo, orixinario e autóctono “San Cibrao” galego, ese que proclama sen fisuras como único nome do enclave toda a documentación anterior ao século XVI.
Tiven o pracer de reencontrarme en datas relativamente recentes, tras longos anos de non saber que fora del, cun meu antigo alumno das aulas pontevedresas en 1991, Pablo Carballo, convertido agora en competente funcionario do Instituto Geográfico Nacional. Co gallo dese reencontro, achegoume como precioso agasallo, non só os saborosos recordos e simpáticas anécdotas daquel tempo, senón tamén un exemplar do catálogo Cartografía de Galicia, 1522-1990, editado polo Instituto Geográfico Nacional, precisamente.
No interior dese magnífico e completo volume fun dar con novas referencias de mapas e cartas que non coñecía e que non fan máis que corroborar as teses por min expostas no libro Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo de San Cibrao (Cervo). Reproduzo por iso con estas liñas as imaxes dalgúns fragmentos deses mapas que confirman claramente a forma “San Cibrián”, que non “San Ciprián”, como a usual nos séculos XVI, XVII e aínda parte do XVIII, inspirada sen lugar a dúbidas no “San Cibrao” de toda a documentación medieval precedente e reveladora do proceso de substitución que algúns, en contra de todas as evidencias e levados por non sei que obstinación digna de mellor causa, seguen empeñados en manter.
Velaquí están esas imaxes, con indicación do título do mapa ou carta, data de confección ou impresión, autoría, no seu caso lugar de impresión e páxina do citado catálogo cartográfico sobre Galiza do Instituto Geográfico Nacional en que se recolle:
Imaxe 1. Reyno de Gallicia y de León, 1600, Anónimo, páx. 39 do catálogo do IGN.
Imaxe 2. Gallicia, Legio, et Asturias de Oviedo, 1606, Anónimo, páx. 40 do catálogo do IGN.
Imaxe 3. Galecia: Descriptio Galleciae et Asturie in Hispania, 1606, Anónimo, páx. 41 do catálogo do IGN.
Imaxe 4. Galitiae Regnum, 1608?, Anónimo, páx. 42 do catálogo do IGN.
Imaxe 5. Galicia, 1632, Amsterdam, Mercator, páx. 43 do catálogo do IGN.
Imaxe 6. Partie Septentrionale des Etats de Castille ou se trouve le Royaume de Gallice, 1749, Franza, Robert de Vaugondy Fils, páx. 59 do catálogo do IGN.
Imaxe 7. Galicia, 1756, Tomás López, páx. 63 do catálogo do IGN.
[Publicado previamente no semanario Heraldo de Vivero, 7 de maio de 2021]
