Un alcalde vilagarcián preso en San Simón: Valentín Briones Rey

Valentín Briones Rey

Desde o 15 de outubro de 1936, o antigo lazareto para leprosos da illa de San Simón, fronte a Cesantes-Redondela, na ría de Vigo, converteuse en cadea e a el foron conducidos moitos partidarios e defensores da República. Entre eles, a persoa sobre a que xirará este artigo: o alcalde de Vilagarcía de Arousa Valentín Briones Rey.

A historia dese penal, recollida polo preso galeguista pontevedrés Evaristo Antonio Mosquera (1909-1976) no libro Cuatro años a bordo de una isla (Eds. do Castro, 1984) e analizada no volume Aillados, publicado no ano 2000 por Edicións Ir Indo da man de Antonio Caeiro, Clara Mª de Saá e Irene García, constitúe un dos monumentos máis dolorosos e ao mesmo tempo significativos da barbarie despregada en Galiza durante a guerra civil polo bando que resultou finalmente vencedor.

Fernando Lago Búa, ex-militante esquerdista (concretamente do Partido Republicano Radical-Socialista) e carniceiro de profesión, elevado á categoría de primeiro director do penal; o crego xesuíta Padre Nieto; o tenente da Garda Civil Francisco Rodríguez (a) 'O Rabioso' e, por último, o médico forense Francisco Bustelo (natural de Arca-O Pino) son o tráxico cuarteto que mellor personifica o terror, a brutalidade e a ideoloxía fascista que se abate sobre os prisioneiros en todas as formas imaxinábeis: humillacións, maltrato, extorsións, torturas, privacións, “paseos”... Consta, ademais, que algúns dos oficiais de prisións que traballaban no penal eran cambadeses de orixe, con apelidos como Padín e Cunqueiro.

Tanta foi a súa criminal vesania que o propio Lago Búa, unha vez descuberta en novembro de 1936 a rede de extorsión e asasinato paralegal que montara aproveitándose da indefensión dos presos e das familias destes, acabou sendo pasado polas armas polos seus camaradas falanxistas o 5 de xaneiro de 1937, en Vigo. No seu descargo só pode dicirse que lle salvou a vida ao seu parente Xosé Núñez Búa, un dos líderes do galeguismo en Vilagarcía, que puido así fuxir ao exilio arxentino.

Preso en San Simón após ser condenado a cadea perpetua estivo, como adiantamos, Valentín Briones Rey, deposto como alcalde de Vilagarcía o 24 de xullo de 1936 polas novas autoridades franquistas na localidade, encabezadas por Frutos Cerecedo, Emiliano Porto Rial e Wenceslao Oubiña. Compartiron esa penalidade carceraria con el outros vilagarciáns e arousáns en xeral, como o policía local Bienvenido Lago, o xuíz Luís Pando Rivero, Jesús Villaverde Rey (alias “Achiño”, irmán do tamén ex-alcalde vilagarcián Elpidio Villaverde), os galeguistas Dámaso Carrasco Duaso e Luís Bouza-Brei (“Lucho”), Ramón Torrado Torrado, Manuel Oubiña López, José Otero Lago, Román Mondragón Cores, Ángel Navia Cores, o mestre e alcalde de Ogrove Xacobe Barral Otero, seu tío o médico Jacobo Otero Goday, o cenetista meco Arturo Mascato Otero, o socialista tamén meco Manuel Otero Barral, o patrón maior do Pósito cambadés Antonio Chaves del Río e un triste e longuísimo etcétera.

A damnatio memoriae provocada por corenta anos de ditadura e algúns lustros máis dunha “transición intransixente”, como a cualificou no seu día Lueiro Rei (e ben que o entendemos hoxe, vendo os turbos asuntos e a innobre “espantá” protagonizada polo Borbón disque “emérito”) fixo que a figura de Valentín Briones ficase borrosa, cando non ignorada, en moitos aspectos da súa traxectoria. 

 Outra foto de Valentín Briones, tomada do web Nomes e Voces

Sabemos que naceu en Vilagarcía o 4 de outubro de 1889 e que se dedicou profesionalmente desde cedo ao negocio da hostelaría. Fíxoo primeiro como rexente da fonda “La Argentina”, en nome da que acudiu en marzo de 1907 a Madrid para unha asemblea estatal de fondistas e hoteleiros, pero máis tarde administrou un dos estabelecementos estelares do turismo arousán nas primeiras décadas da pasada centuria: o Balneario da Concha. En 1924 vémolo citado tamén como apoderado da fábrica de aserrar madeiras “La Caneda”, con delegacións abertas en Bilbao e Madrid.

Valentín casou en 1928 con Carmen Gómez e con ela tivo cinco fillos, o primeiro dos cales veu ao mundo en novembro de 1929. Unha irmá súa, Carme Briones Rey, obtivo en 1915 o título de mestra na Normal de Pontevedra, casou co perito mercantil Ramón A. Buylla e morreu en Vilagarcía a finais de maio de 1936, con 41 anos de idade, cando Valentín exercía como alcalde. Outro irmán, Ricardo, industrial, casou nese mesmo ano con María Martínez.

Ao comezar xaneiro de 1924, Valentín Briones convértese en flamante presidente dunha das moitas entidades recreativas que funcionaban entón en Vilagarcía, o “Recreo Liceo”, tendo como homólogos a Wenceslao G. Garra no Real Club de Regatas, a Adolfo Llovo no Círculo Artístico Mercantil, a Manuel Ramos no Centro Recreativo e a Luciano Buhigas no Nuevo Club. Desde ese posto, organizou diversas actividades lúdico-festivas no propio Balneario da Concha que rexentaba. Así daba conta o xornal El Pueblo Gallego (2.9.1924, p. 8) dun deses eventos:

Los Bailes.- La verbena celebrada en el balneario el sábado, resultó una de las fiestas más animadas de este verano, consiguiendo uno de los mayores éxitos su organizador, el Recreo-Liceo, y siendo muy felicitado el presidente D. Valentín Briones. El mujerío asistió a la fiesta con mantones de Manilla, llenando de animación las terrazas y el salón, convertido en un pintoresco salón japonés. A media noche se sirvió un chocolate a la numerosa concurrencia, que no abandonó el lugar de la fiesta hasta bien entrada la mañana. 

Mais na traxectoria do noso protagonista non faltaron tragos amargos. En agosto de 1908 perdeu unha irmá, Juana, cando esta contaba unicamente dezasete anos. En xuño de 1927 tivo a desgraza de atropelar involuntariamente unha rapaza de catorce anos chamada Josefa Menéndez Conde. El mesmo a conduciu no vehículo ata o posto de socorro (El Progreso, Pontevedra, 21.6.1927, p. 3).

No momento da súa detención en xullo de 1936, Valentín era un dos máis destacados dirixentes locais de Izquierda Republicana, o partido de Manuel Azaña, mais a súa actividade política comezara en realidade moito tempo atrás.

Efectivamente, Briones Rey foi un dos mozos, canda o seu curmán Elpidio Villaverde e os irmáns Gómez Paratcha, entre outros, que formou en 1917 na súa vila natal a chamada “Juventud de Defensa”, entidade impulsora do xornal El Heraldo de Arosa. Nas lexislativas de febreiro de 1918 achegáronse ás Irmandades da Fala para tentar romper a absoluta hexemonía dos partidos do “turno” na política galega e o certo é que ese obxectivo rexenerador acabaríase plasmando co acceso á alcaldía da vila do río Con por parte de Laureano Gómez Paratcha, por volta de 1922. Briones acompañouno como concelleiro. En febreiro de 1924 saíu en defensa da xestión de Paratcha, polemizando no xornal El Compostelano con Rey Daviña sobre o cobro do imposto de consumos.

A inquina que lle dirixiron a Briones as autoridades gubernativas provinciais de Pontevedra, afectas ao Marqués de Riestra, a González Besada e a outros prebostes da política nesa época, traduciuse nun rosario de multas (20 pesetas en novembro de 1922, 75 pesetas en xaneiro de 1923...) baixo o pretexto de que non facilitaba coa debida celeridade as listaxes de hóspedes do seu negocio á Inspección de Policía... Por iso non admira que no momento en que Primo de Rivera deu o seu golpe de estado en setembro de 1923, moitos demócratas como Briones Rey e Elpidio Villaverde, ilusamente claro está, corresen a poñerse á súa disposición en tanto directivos da Cámara de Comercio de Vilagarcía para a tarefa de limpeza e rexeneración das institucións que cumpría facer.

 

 

Pouco é o que sabemos da actividade cívica concreta de Valentín durante os anos da ditadura primorriverista (1923-1930), mais non é difícil deducir que debeu de ser significativa en sentido pro-democrático, pois non foi por acaso que ocupase en xuño de 1931, xa proclamada a 2ª República, a segunda tenza de alcaldía da corporación vilagarciá, presidida por Elpidio Villaverde. Canda el figuraron, entre outros, Amadeo Brumbeck, José Moreira Casal, Luís Bouza Trillo, Manuel Oubiña López e Segundo Abalo. No reparto funcional dentro da Corporación correspondeulle facer parte da Comisión de Abastos e mais da de Goberno Interior, así como encargado da inspección da Banda de Música. No desempeño desta última función, precisamente, xurdiralle un incidente que acabou sendo solventado nos tribunais de xustiza. A crónica de xulgados do xornal pontevedrés El Progreso (29.3.1932, p. 2) é ben elocuente sobre o particular:

Del de Cambados, contra Andrés Fiuza Iglesias. Según relato del Ministerio Fiscal, en la noche del 30 de septiembre de 1931, se les hizo saber en el ayuntamiento de Villagarcía, por el teniente alcalde D. Valentín Briones, que le había retirado la gratificación mensual que como archivero de la banda municipal disfrutaba el Fiuza; y a consecuencia de esto empezó a insultar al Sr. Briones, y como hubiese acudido el alcalde Sr. Villaverde, también fué insultado y amenazado con una navaja. En las conclusiones provisionales se le pedía la pena de 1 año, 8 meses y 21 días de prisión y multa de 150 pesetas pero en el acto del juicio se tuvo en cuenta la atenuante séptima del artículo 9 del Código, y en su consecuencia se le pidió la pena de 4 meses y 1 día de arresto y multa da 125 pesetas. Defendieron los Sres. Landín y Gestal.

Que o talante de Valentín era conciliador próbao o feito de que se prestase a presidir en 1931, en nome da Corporación Municipal, o desfile relixioso con motivo da festividade de San Roque. Como nese mesmo verán se tiña desatado unha onda de anticlericalismo moi forte que desembocara nalgunhas localidades en vandálicas queimas de templos, non admira que o periódico católico coruñés El Ideal Gallego (18.8.1931, p. 5) sinalase que esa comedida actitude de Briones “le valió unánimes elogios de todo el pueblo villagarciano”. Do mesmo xeito, en febreiro de 1936, cando a multitude se agolpou diante do edificio do Concello vilagarcián para celebrar a vitoria da Frente Popular, o alcalde Briones dirixiuse brevemente a ela para lle prometer “que recogía el saludo y que lo transmitiría al Gobierno, cual era deseo unánime de los manifestantes, rogándoles al final se disolvieran pacíficamente para dar ejemplo de máxima sensatez y cordura que distinguen al pueblo soberano” (El Pueblo Gallego, 21.2.1936, p. 13).

Xa en pleno “Bienio negro”, foron continuas as campañas de descrédito que se argallaron desde o goberno civil, en mans dos lerrouxistas, e desde os sectores dereitistas da propia sociedade vilagarciá, contra os concelleiros da esquerda republicana, buscando a súa deslexitimación. En agosto de 1934, ata catorce deles son acusados dun presunto delito de falsidade en documento público a propósito do alugueiro da escola de Bamio, sendo defendidos polo avogado galeguista Valentín Paz-Andrade (El Pueblo Gallego, 30.8.1934, p. 2). O propio Briones ten que se facer cargo interinamente da alcaldía, forzado polas circunstancias. En setembro, Briones Rey perde a condición de concelleiro no medio dunha profunda “purga” da Corporación, auspiciada manu militari desde o Goberno Civil, en mans dos lerrouxistas, e que desembocou no acceso á presidencia da Comisión Xestora por parte de Carlos Francisco Poyán González.

A finais de maio de 1935, Valentín Briones é un dos varios asinantes dunha denuncia pública ben significativa, da que se fixo eco El Pueblo Gallego (23.5.1935, p. 11):

[...] es público y notorio en Villagarcía que en la casa de la que es propietario y habitante D. José Barreiro Meiro, notario público, que tiene por frente o fachada la que da a la plaza de Martín Gómez Abal, y por fondo un salido o patio cerrado con muro y con una puerta, se están realizando determinadas obras de apertura de huecos convirtiendo dicho muro en fachada y modificando el interior de la finca, todo ello sin el obligado permiso de esa corporación, que aun caso de existir sería contrario a lo establecido en las Ordenanzas municipales, especialmente en su artículo 653. [...] los que suscriben, previo este recordatorio, a la corporación municipal suplican que [...] se ordene que por los agentes municipales sean suspendidas las obras que en dicha casa se verifican subrepticiamente, como asimismo se conmine a su propietario para que deje las cosas en el mismo estado en que se encontraban anteriormente, previniéndole que de no hacerlo, se mandarán ejecutar a su costa, con los perjuicios a que pueda haber lugar.

En xaneiro de 1936 ten lugar a reposición da Corporación municipal vilagarciá saída das urnas en 1931. Como o reposto alcalde Elpidio Villaverde desexou ficar só na condición de concelleiro, procedeuse a elixir novo mandatario: Valentín Briones obtivo 18 votos a favor e 2 en branco. No breve discurso que pronuncia a seguir “da las gracias por el nombramiento de que se le hace objeto y la confianza que en él se deposita, y dice sabrá corresponder a todo, haciendo una labor de austera administración y de defensa de los intereses del pueblo, a la vez que de engrandecimiento y prosperidad del mismo” (El Pueblo Gallego, 21.1.1936, p. 13).

Desde a súa responsabilidade, Briones obtivo do entón Subsecretario do Ministerio de Traballo, o pontevedrés Fernández Osorio Tafall, axudas por valor de 3.000 pesetas para os damnificados polo desbordamento do río do Con e de 20.000 pesetas para obras de encauzamento. Tamén se debe a el a adquisición dos terreos da Lomba para campo de fútbol municipal e a elaboración dunhas bases para a adxudicación por concurso dos servizos da praia e do parque na praia Compostela. Grazas ás xestións do deputado Elpidio Villaverde tamén conseguiu unha subvención estatal de 45.000 pesetas para adoquinado da zona anexa á Praza de Abastos. En contraste, continuaron os seus conflitos cunha parte dos integrantes da banda de música municipal, por asuntos salariais.

En xaneiro de 1936 o alcalde Briones expresou as condolencias do Concello ao almirante da escuadra inglesa fondeada na ría, sir Roger R. C. Backhouse, polo falecemento do monarca Xorxe V e días despois fixo de anfitrión dos oficiais dunha flotilla de submarinos franceses.

Nas vésperas do plebiscito do estatuto de autonomía para Galiza, promulgou como alcalde vilagarcián o seguinte bando, que citamos por El Pueblo Gallego (21.6.1936, p. 16):

Don Valentín Briones Rey, alcalde constitucional de Vilagarcia.- Fago saber: Que o día 28 do presente mes é o sinalado pra plebiscitar o dereito que ten Galiza a labourar por sí mesma as leises en que se ha de artellar a sua vida autonómica. 

Ao cabo de moito tempo deuse conta o pobo da anormalidade que para a nosa Terra siñificaba o feito de que os problemas de caraite xenuinamente galegos estiveran rexidos por leises que non lle eran propias; comprendeu ao fin, todo o que había de aldraxante neste vivir de prestado, nesta cotián disparidade entre as necesidades populares e as solucións na lex.

Conscentes de unha vida propia, recolleron os partidos políticos os anceios do pobo galego, e non quixeron sacrifícalo aínda mais nas aras de un uniformismo estéril que o escraviza, que o mingoa i-emprobece. E nun xuntoiro de todal-as aspiracións galegas resumiron nun Estatuto amprísimo os anceios de toda a Rexión dende os mais lonxanos lugares da montana ata a beiramar.

O día 28, pois, será a data máis groriosa que terán na sua historia todol-os galegos; na que dempois de moitas centurias, veráse erguer un pobo con ansias de vida e liberdade, cara a cara aos seus propiops destiños. 

Ningún outro acto pode diñificar tanto a Galiza, como o de pedir a sua liberdade, a sua autonomía; con prena concencia da sua vida económica, cultural, política, que quere rescatar de unha vergoñenta hipoteca.

Votar pois o Estatuto de Galiza, é un acto de diñidade de todo galego e o omitilo é unha traición que se lle fai a Terra.

Vilagarciáns, Galiza pídevos a vosa opinión e o voso voto pra rexer os seus propios destiños.

Así como non ademetides tutelas no orde privado, no nas ademitades no orde civil.

Vilagarciáns, quen non preste ouvidos ao chamar da Terra, non merez ser chamado seu fillo. 

Votade o domingo, día 28 o Estatuto galego! 

Nos días confusos que rodearon o 18 xullo de 1936, Briones intentou garantir sen éxito a lealdade do xefe do cuartel da Garda Civil, teniente Velay. Días despois, en agosto, foi preso, xulgado (é un dicir) en Pontevedra en novembro, condenado finalmente a cadea perpetua e enviado logo ao penal de San Simón. Alí realizou labores administrativos, censando a poboación reclusa, anotando traslados, etc. Mais en vez de limitarse a cumprir o ordenado polos seus carcereiros, levou en paralelo un censo “oficioso” en que anotaba os compañeiros de infortunio que acababan sendo “paseados”. Entre eles outro alcalde (o de Bueu) tamén escritor, Xosé Gómez de la Cueva, Johán Carballeira.

Despois de ser provisoriamente trasladado ao penal de San Cristovo, en Iruña-Pamplona, Briones Rey daría novamente cos seus osos na illa de San Simón, a mediados de 1938. Sobrepóndose ao drama diario e tirando do sentido do humor nun contexto en que semellaría que só prantos poderían xurdir da súa voz, escribiría un curioso poema, de ton moi quevedesco, intitulado “Autofigura”. Con ese poema, que adopta a forma dun soneto de rimas abrazadas e con estrambote, poñemos fin a estas liñas de recoñecemento e homenaxe:

El pelo todo blanco y rasurado

Ojos hundidos, pómulos salientes;

La armadura de arriba sin tres dientes

Y el mentón muy agudo y pronunciado.

La cara un higo seco y arrugado;

El cuello con las cuerdas muy tirantes;

Una gran nuez, que no tenía antes

Y la nariz, ya larga, se ha afilado.

La estatura parece se ha achicado,

Porque las piernas se me han encogido

Y la espalda y el pecho se han curvado.

No queda, pues, del mozo tan plantado

Y que tú conociste tan fornido,

Más que un viejo carrán y derrengado.

He aquí mi retrato

que además de bien hecho

es muy barato.

[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA AUNIOS, nº 26, 2021]

Novas probas cartográficas sobre o topónimo San Cibrao (Cervo)

 

En 2010 publiquei co selo do Seminario de Estudos Terra de Viveiro e impreso nos talleres das Gráficas Neira Brochs o volume Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo San Cibrao (Cervo), intentando resumir de maneira científica e documentada as razóns polas que tivo e ten todo o sentido recuperar para o porto das miñas raíces familiares maternas a denominación tradicional galega, perdida no seu día e restaurada de xeito oficial felizmente pola Xunta de Galicia a partir dos anos 80 do pasado século.

Ao longo das páxinas dese meu traballo, expuxen a grandes trazos a evolución histórica dese enclave de poboación, a orixe da devoción ao bispo de Cartago que motivou o renomeamento do antigo castro do Porto do Arriba e a evolución fonética que se experimentou desde o latín Ciprianus ao galego Cibrao. Tamén me detiven a contrastar a presenza do mesmo topónimo noutros lugares da Península Ibérica e da propia Galiza e a reconstruír, na medida do posíbel, o proceso histórico polo que o primitivo nome de San Cibrao foi sendo substituído a partir do século XVI pola forma castelanizante San Cipriano ou San Ciprián.

En concreto, tiven o prurito de reproducir numerosas referencias documentais dos arquivos mindonienses, rescatadas no seu día polo competentísimo D. Enrique Cal Pardo, que non deixaban lugar a dúbidas sobre a denominación do enclave ao longo de todo o período medieval e aínda nos primeiros séculos da era moderna (XV e XVI), desde o máis antigo documento, que remonta ao 1291 e que aludía á pesca da balea en “San Cibrao”, ata o que recollía en 1599 o nomeamento polo Cabido mindoniense do licenciado Juan Alonso como xuíz de “San Cibrao”, documento este último no que, en chamativo contraste, xa se lle chamaba a Viveiro Vivero e ao Valadouro Valle de Oro…

No meu traballo, documentei tamén como a partir de finais do s. XVI, os instrumentos eclesiásticos e burocráticos comezaron a adaptar a forma galega San Cibrao referida a este porto cantábrico ás súas equivalentes castelás San Cebrián (ou Cebrán) e San Cibrián (ou Cibrán), como paso previo ao rebautizamento definitivo por medio da forma máis próxima ao étimo latino, San Ciprián, que se documenta por vez primeira en 1550, nun instrumento polo que o Cabido mindoniense cede en foro a Miguel de Lastra un anaco de terra no “Arenal de San Ciprián” e que, respaldada e imposta polos poderes civís e eclesiásticos lingüisticamente uniformizadores, acabará triunfando total e definitivamente sobre a forma autóctona a partir da segunda metade do século XVIII.

En axuda da miña reconstrución histórica, citei tamén numerosos mapas e cartas náuticas, nas que fica patente que ata a primeira metade do século XVIII conviviron unha denominación co grupo BR orixinario (Cibrián), que só ten sentido se partimos do orixinario galego Cibrao, e outra co grupo PR (Ciprián), que á prostre acabou impoñéndose desde a segunda metade da citada centuria na cartografía oficial, auspiciada sen lugar a dúbida pola nova dinastía borbónica e o seu funcionariado obedientemente pancastelanista e uniformizador.

Desde a Carta Náutica de 1424 que fai referencia á “íxola de San Zibrian” ata o Atlas Portátil y Geographico de la Península de las Españas, de Tomás López de Vargas Machuca, de mediados do século XVIII, son innumerábeis as cartas náuticas e os mapas holandeses, franceses, ingleses e hispanos que aluden ao “porto alegre” que cantou Leoncio López de las Casas, non como “San Ciprián”, con -PR-, senón como “San Cibrian”, “San Cibrián”, “San Sibrian”, “San Sebrián” ou “S. Cebrán”, con –BR-, e todas estas formas, insisto, teñen que derivarse por forza da adaptación idiomática e fonética a castelán dun primitivo, orixinario e autóctono “San Cibrao” galego, ese que proclama sen fisuras como único nome do enclave toda a documentación anterior ao século XVI.

Tiven o pracer de reencontrarme en datas relativamente recentes, tras longos anos de non saber que fora del, cun meu antigo alumno das aulas pontevedresas en 1991, Pablo Carballo, convertido agora en competente funcionario do Instituto Geográfico Nacional. Co gallo dese reencontro, achegoume como precioso agasallo, non só os saborosos recordos e simpáticas anécdotas daquel tempo, senón tamén un exemplar do catálogo Cartografía de Galicia, 1522-1990, editado polo Instituto Geográfico Nacional, precisamente.

No interior dese magnífico e completo volume fun dar con novas referencias de mapas e cartas que non coñecía e que non fan máis que corroborar as teses por min expostas no libro Orixe, peripecia e pertinencia do topónimo de San Cibrao (Cervo). Reproduzo por iso con estas liñas as imaxes dalgúns fragmentos deses mapas que confirman claramente a forma “San Cibrián”, que non “San Ciprián”, como a usual nos séculos XVI, XVII e aínda parte do XVIII, inspirada sen lugar a dúbidas no “San Cibrao” de toda a documentación medieval precedente e reveladora do proceso de substitución que algúns, en contra de todas as evidencias e levados por non sei que obstinación digna de mellor causa, seguen empeñados en manter.

Velaquí están esas imaxes, con indicación do título do mapa ou carta, data de confección ou impresión, autoría, no seu caso lugar de impresión e páxina do citado catálogo cartográfico sobre Galiza do Instituto Geográfico Nacional en que se recolle:

 

Imaxe 1. Reyno de Gallicia y de León, 1600, Anónimo, páx. 39 do catálogo do IGN.

Imaxe 2. Gallicia, Legio, et Asturias de Oviedo, 1606, Anónimo, páx. 40 do catálogo do IGN.

Imaxe 3. Galecia: Descriptio Galleciae et Asturie in Hispania, 1606, Anónimo, páx. 41 do catálogo do IGN.

Imaxe 4. Galitiae Regnum, 1608?, Anónimo, páx. 42 do catálogo do IGN.

Imaxe 5. Galicia, 1632, Amsterdam, Mercator, páx. 43 do catálogo do IGN.

Imaxe 6. Partie Septentrionale des Etats de Castille ou se trouve le Royaume de Gallice, 1749, Franza, Robert de Vaugondy Fils, páx. 59 do catálogo do IGN.

Imaxe 7. Galicia, 1756, Tomás López, páx. 63 do catálogo do IGN.

 

[Publicado previamente no semanario Heraldo de Vivero, 7 de maio de 2021]

As formas xenuínas dos nosos nomes: os casos de Vilalonga, Figueiroa, Fefiñáns e Valadares

"Memoria sempre", de Saúl Otero

Introdución

A restauración das formas toponímicas (nomes de lugar) e antroponímicas (nomes e apelidos) xenuínas da nosa Terra é un dos labores culturais, patrimoniais e identitarios máis importantes que, sine ira e cum estudio, debemos encarar colectivamente.

Séculos de absurda pancastelanización en aras dunha noción uniformista e excluínte da realidade idiomática e cultural diversa do solar hispánico teñen feito da onomástica galega, ata épocas ben recentes, “campo de agramante” onde o capricho, a arbitrariedade, a impericia e o descoñecemento filolóxico por parte das instancias oficiais estatais e dalgúns sectores profesionais e sociais con elas identificados (curas párrocos, funcionariado de rexistros, notarías e xulgados, membros da oligarquía fidalga e burguesa…) chegaron a campar sen freo, provocando numerosas deturpacións, adaptacións manifestamente deficientes e formas indefendibles baixo ningún punto de vista. Que por ignorancia ou inercia continúen usándose entre nós hogano non nos exime da obriga de explicarmos unha e outra vez as razóns da súa impertinencia e tampouco nos libra dun paciente e sostido esforzo por deixalas atrás, como testemuño doutras épocas que demandan definitiva superación.

Desde certa mentalidade dominante nas Españas, moi viva nos anos da ditadura franquista e aínda presente por desgraza en determinados sectores da nosa sociedade, sostense que os topónimos e antropónimos en lingua galega, por máis que milenarios, non deberan existir e perdurar na súa forma autóctona, nin sequera para seren usados na súa propia terra. Resultaría mellor, disque, que fosen proscritos e substituídos en favor dos “equivalentes” na lingua oficial do Estado, o castelán, visto este como idioma presuntamente “mellor”, máis “culto”, “fino” e, sobre todo, “patriótico”. Nos Séculos Escuros, cunha estrutura estamental da sociedade e nun contexto de mala imaxe proxectada sobre todo o relacionado con Galiza (“reino infeliz… de España muladar”, en célebres versos de Góngora), non poucos procuraron a través da castelanización dos seus apelidos aparentar maior “limpeza de sangue”, “dignidade” e “lustre” e desimular así as raíces galicianas das súas liñaxes. Familias nobiliarias e fidalgas abrazaron entón con entusiasmo digno de mellor causa a tarefa de desterrar “marcas de galeguidade” evidentes nos seus apelidos: os Sarmento, Monteiro, Mosqueira, Lousada, etc. pasaron así a se autoproclamaren *Sarmiento, *Montero, *Mosquera, *Losada, etc., ao igual que os Vilariño deviñeron *Villarino, os Sueiro *Suero e os Soutelo *Sotelo…

Mais claro, dicimos nomes “equivalentes”, entrecomillando, porque son infinitos os casos en que esa presunta “equivalencia” entre a forma orixinaria galega e a nova forma castelanizante non foi tal. Onde os asimilistas pretendían cambiar unha forma galega prístina por unha forma castelá, o que fixeron en tantísimas ocasións, por desleixo, ignorancia ou “comodidade”, foi cambiar unha forma auténtica galega por outra híbrida, “castrapeira”, imperfecta. Os exemplos son abundantes, mais entre eles cabe poñer catro que nos tocan de cheo: Vilalonga, Figueiroa, Fefiñáns e Valadares, convertidos arbitrariamente no transcurso da historia en *Villalonga, *Figueroa, *Fefiñanes e *Valladares, respectivamente.

E por que son “híbridos” inadmisibles? Porque, como tantos outros casos, resultan castelanizacións parciais, deficientemente perpetradas, incorrectas desde as perspectivas dun “verdadeiro castelán” e dun “verdadeiro galego”, en definitiva “inauténticas”, ademais de innecesarias: pastiches froito dunha época e dunha mentalidade que, insistimos, é bo deixarmos dunha vez por todas atrás. Expliquémonos.

Pegada salgada, de Saúl Otero

 

Vilalonga vs. *Villalonga

O elemento VILA, que inicialmente en latín portou o significado de    ‘posesión rural, predio rústico, granxa’ e está tan presente na toponimia galega, foi complementado en numerosas ocasións cun adxectivo para indicar algunha característica destacable do enclave poboacional en cuestión: a súa maior ou menor antigüidade (Vilavedra, Vilavella, Vilanova, Vilanoviña…), a súa posición (Vilalta, Vilasuso, Vilameá, Vilachá, Vilacova, Vilacampa, Vilancosta…), a súa cor ou luminosidade (Vilaverde, Vilalba, Vilaescura, Vilamoura….), o seu tamaño (Vilapouca, Vilagrande, Vilapequena, Vilamaior ou Vilamor, Vilariño, Vilameor… ), o seu estatuto xurídico (Vilafranca), a súa calidade canto ao clima ou feracidade do chan (Vilaboa, Vilafría, Vilaseca, Vilerma…), etc.

Reciprocamente, o adxectivo galego longo/a, derivado do latín LONGUS-LONGA-LONGUM, pasou a facer parte de numerosos topónimos compostos, como indicador desa característica. Por Galiza adiante rexistramos así Agrolongo, Arealonga, Baralonga, Campolongo, Fragalonga, Leiralonga, Meirolongo, Montelongo, Pedralonga, Riolongo, Silvalonga, Soutolongo, Torrelonga, Valongo, Valonga e Veigalonga.

Vilalonga, núcleo pertencente ao concello de Sanxenxo, é nome xenuíno galego, que tería que se traducir a bo castelán como Villalarga ou, máis exactamente, Villaluenga. Quen quixer pode comprobar que existen, efectivamente, localidades así denominadas en diversos puntos da xeografía hispana: en Palencia (Villaluenga de la Vega, na comarca da Saldaña; Villaluengo, no concello de Santibáñez de la Peña), en Burgos (Villaluenga, no municipio de Valle de Losa), en Araba (Villaluenga, no municipio de Ribera Alta), en Teruel (Villaluengo), en Toledo (Villaluenga de la Sagra), en Cáceres (Villaluengo), en Cádiz (Villaluenga del Rosario)…

A que logo seguir a usar a forma híbrida e castrapeira “Villa” [elemento castelán] + “longa” [elemento galego]”? Coherencia e rigor: ou Vilalonga galega ou Villaluenga castelá, pero non a mestura inxustificábel e espúrea *Villalonga.

Figueiroa vs. *Figueroa

Como explica pormenorizadamente Gonzalo Navaza no seu estudo Fitotoponimia galega (2006) do latín FĪCUS, ‘figo’, sumado ao sufixo latino –ARĬA, procede o nome da árbore FĪCARĬA. Por evolución, ese FĪCARĬA latino deu como resultado en galego figueira, do mesmo xeito que o latín FĬLĬCARĬA evoluíu a filgueira, NŬCARĬA a nogueira, ILĬCĪNARĬA a aciñeira, SALĬCARĬA a salgueira etc. Na obra Fonética e Fonoloxía Históricas da Lingua Galega (2017: 73), o profesor Mariño Paz indica que “a elipse do substantivo do sintagma latino ARBŎRE FĪCARĬA descargou no adxectivo, do que por transcategorización procede o substantivo galego figueira, todo o contido semántico do sintagma orixinal (‘árbore que dá os figos’)”.

En castelán, pola contra, a evolución desde o mesmo FĪCARĬA latino conduciu a higuera, perdendo o f- inicial (un fenómeno típico da lingua cervantina que moitos lingüistas atribúen ao influxo sobre ela do euskera) e carecendo, ademais, da ditongación do sufixo característica da nosa lingua (cf. primeira vs. primera, madeira vs. madera, etc.).

En numerosos pobos de España existe, por iso mesmo, o fitotopónimo La Higuera, mentres que na nosa Terra e en Portugal a forma sistemática é, pola contra, Figueira, con diversos derivados ou variacións: A Figueira, As Figueiras, A Figueiriña, Figueiralba, Pedrafigueira, Chan da Figueira, O Figueiro, etc.

Xa en 1287 hai referencia nun instrumento escrito do convento de San Xoán de Poio a un tal “Johã Pelaez das Figueyras”. En 1310 atopamos nunha escritura de compravenda entre o abade de Lourenzá e o veciño de Mondoñedo Clemente Eanes unha referencia aos “terreos que iazẽ as Figueyras de Tortores”. Numerosos documentos do Libro do Concello de Santiago (1416-1422), editados por Ángel Rodríguez González en 1992, recollen o nome dun bacharel en decretos chamado Martin das Figueiras e en varios instrumentos de 1421 cítase un procurador da confraría dos ferreiros chamado Juan de Figueira o Vello. O Padre Sarmiento fartouse de recoller no seu tempo referencias botánicas para o seu Catálogo de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables relacionadas cun enclave da cidade pontevedresa denominado Molino das Figueiras ou das Figueyras, como pode comprobarse na edición crítica desa obra realizada polo profesor José Luís Pensado para a Universidade de Salamanca en 1986.

Aconteceu, así e todo, que ao nome latino dalgunhas árbores e plantas se lle engadiu en moitas ocasións un sufixo, ben para indicar a concentración de exemplares da mesma especie nun mesmo terreo, ben para indicar o reducido tamaño ou extensión da propia finca. No primeiro caso temos abundancia de nomes rematados en -edo/a, do latín –ETUM/-ETAM, como Figueiredo, Fiolledo, Carballido, Reboredo, Cerdedo, Freixedo, Salcedo, Carracedo, Codesedo…, tamén en feminino: Reboreda, Carballeda, Cerceda, Freixeda, Salceda, Touceda, Codeseda…. No segundo, o máis frecuente foi engadir o diminutivo latino -ŎLU / -ŎLA, de maneira que sobre a base de FĪCARĬA (› figueira) naceu o topónimo FĪCĀRĬŎLA / FĪCĀRĬŎLO, que está na orixe das formas toponímicas Figueiroa, Figueiroá, Figueirúa e Figueiró (plural Figueirós). A mesma explicación cabe para outros topónimos como Cerdeiroa, Folgueiroa, Nogueiroá, Negueiroá, Nogueiró, Pereirúa, Pereiró, Prexigueiró…

Efectivamente, o sufixo diminutivo latino –ŎLA perdeu no seu paso a galego o -l- intervocálico, a diferenza do que lle aconteceu na súa evolución a castelán, en que o conservou. Compárense AVĬŎLA›*AVŎLA› avoa ou avó fronte ao castelán abuela ou MŎLA› moa ou mó fronte ao castelán muela. De aí que os nosos Figueiroa, Figueiroá, Figueirúa e Figueiró orixinais teñan exacta correspondencia nas formas castelás Higueruela e Higueruelo, respectivamente, o mesmo que os nosos Queiró, Queiroá e Queirúa corresponden ao castelán Quiruelas, topónimo e apelido moi presente na Senabria zamorana, sen irmos máis lonxe.

Sobre o reparto xeográfico desas terminacións tense debruzado Carolina Pérez Capelo no ensaio Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en -oa, -oá,-úa, -uá (2015). A este respecto a filóloga Rosario Álvarez no seu relatorio para o I Congreso Internacional de Onomástica Galega Frei Martín Sarmiento, celebrado en 2002:

Os topónimos que integran a terminación diminutiva –òla mostran unha distribución diatópica [xeográfica] entre a solución en –ó do cadrante SW de Galicia (Figueiró, Pereiró…), a solución tipicamente lucuauriense en –oá (Figueiroá, Cabreiroá…) coa variante -uá, unha solución –úa moi minoritaria na marxe mindoniense e lucense oriental (Figueirúa) e mais a solución maioritaria en –oa (Figueiroa, Eiroa…), que ocupa o resto do territorio e se solapa parcialmente coas anteriores nas reepectivas áreas.

Daquela, por que resulta deturpada e, xa que logo, incorrecta a forma *Figueroa? Desde a perspectiva do galego xenuíno, pola ausencia do ditongo (-ei-), convertido “a la castellana” en –e. E desde a perspectiva do castelán xenuíno, polo emprego de F- inicial e pola presenza do sufixo -oa en vez de -uela. Ou o que é o mesmo: o correspondente castelán verdadeiro do noso topónimo ou antropónimo Figueiroa, Figueirúa, Figueiró ou Figueiroá non é *Figueroa, forma híbrida, senón Higueruela, topónimo que encontramos, por exemplo, na provincia de Albacete e mais no concello de Atarfe, na andaluza Sierra de Elvira, ben pertiño de Granada.

"Soños roubados", de Saúl Otero

En realidade, os ditongos decrecentes, tan característicos do idioma galego, foron unha das principais “vítimas” no proceso de castelanización perpetrado contra a nosa toponimia e antroponimia durante varios séculos. Os casos son incontables: ademais de *Figueroa por Figueiroa, padecemos *Arosa por Arousa, *El Barquero por O Barqueiro, *Montoto por Montouto, *Noguerol por Nogueirol, *Orense por Ourense, *Osera por Oseira, *Otero por Outeiro, *Oterino por Outeiriño, *Ribero ou *Rivero por Ribeiro, *Soto por Souto, *Sotelo por Soutelo, *Vivero por Viveiro… A arbitrariedade e o capricho oficial tiveron moita importancia nese proceso, pois constatamos que ao lado das formas castrapizadas citadas perviviron “sen problema” moitas outras xenuínas, ás que (afortunadamente) nunca a ninguén con mando en praza se lle ocorreu mudar o ditongo -ei por -e: Cedeira (nunca *Cedera), San Miguel de Deiro (nunca *Dero), Pantrigueira (nunca *Pantriguera), Mosteiro (nunca *Mostero)…

En todo caso, son moitos os documentos medievais conservados que testemuñan a autenticidade e antigüidade da forma galega Figueiroa. Amable Veiga, no libro Algunas calas en los orígenes del gallego (1983: 104-105 e 212-213), informounos de que xa en 975 pergameos do mosteiro de Celanova recollían a forma Figariola; outros da catedral compostelá de 1090 e 1154 empregaban as formas Figeyrola e Figueyrola, respectivamente, e aínda outros máis do convento de Oseira, de 1199 e 1202, achegaban cadansúa proba do uso das formas Figeiroa e Figueiroaa. Pola súa vez, José Antonio Souto Cabo transcribiu en Documentos galego-portugueses dos séculos XII e XIII (2008: 151-152) o documento de venda ao mosteiro de Montederramo, en 1261, dunha herdade de “Lourenzo Garzía caualeyro de Figeyroáa”, actuando como testemuña, entre outros, o monxe “Domingo Pérez de Figeyroáá”. Na mesma obra encóntrase transcrita a escritura de venda ao citado mosteiro por parte de Marina Rodrigues, en 1269, de “quanta herdade eu ayo en Ffigeiroáa”.

O investigador Francisco Pérez Rodríguez transcribiu e publicou en 2004 documentos medievais do convento de Toxos Outos, nos que encontramos en 1234 a Pedro Varela doando unha herdade en Figeiroa; a Martíns Eáns, alias “Calado”, facendo outro tanto en 1236 coa súa propiedade en Figueyroa; a Martiño Fernandi doando en 1237 terras súas de Ficairoa e ao crego Nuno Eáns de Urdilde deixando en doazón ao citado convento en 1252 unha herdade en Figeyroo. Pola súa vez, Clarinda de Azevedo Maia cita na súa História do Galego-Português (1986: 201) un documento de 1295 polo que o abade de Santa María de Oia aforaba a “Domĵgo Figeiróá e a uossa moller dona Marina” unhas terras no lugar de “Figueiróo et en Portezelo”.

O sacerdote e filólogo Eligio Rivas Quintas menciona no seu estudo sobre Onomástica persoal do Noroeste Hispano (1991: 560) varios instrumentos medievais con referencias a individuos como “Iohan Rodríguez de Figueyroaa” (ano 1259), “Domingo Pérez Figueyroaa” (1261), “María Fernández de Figueyroa” (1314), “Pero Lourenço de Figueyroaa” (1314) e “Gonçalvo Varva de Figueyroa” (1458)…. Do mesmo xeito, en varios documentos do notario rianxeiro Álvaro Pérez, de 1457, é amentado “Johán Ares de Figeyroa, morador eno Araño”. Nun dos textos medievais incluídos no volume Historia de La Coruña. Edad Media (1988), coordinado por González Garcés, rexistramos igualmente a forma Figueiroa en 1399. Na Colección diplomática de Santa María de Oseira editada en tres volumes por Romaní Martínez (1989-1993) aparece nun documento datado en 1281 a forma Figueyroaa. Varios pergameos de 1364 e 1383 pertencentes á colección de instrumentos do convento de San Estevo de Ribas do Sil, editados en 1972 por Duro Peña, testemuñan igualmente a forma Figueiroá. En A vida e a fala dos devanceiros (1967), de Ferro Couselo, atopamos máis exemplos: fálase de “heredade de Figueiroa” (1399); “Ysabel Fernandes de Figueiroaa” (1459), “Fernando de Figueiroa” (1526)... O historiador Anselmo López Carreira, en fin, infórmanos en A cidade de Ourense no século XV (1998) da existencia dun escudeiro ourensán en 1409 chamado “Gómez Fernández de Figueiroá”…

Cómpre recoñecer, así e todo, que a castelanización de Figueiroa en *Figueroa resultou exitosa no plano antroponímico (ou sexa, como apelido), talvez polo poderoso “exemplo” que significou que adoptasen a forma deturpada algunhas ilustres familias da aristocracia galega de entón, que logo emparentaron cos Valadares de Fefiñáns. Durante os chamados Séculos Escuros o papel aculturizador do clero parroquial e dos notarios e o afán imitativo da fidalguía, unido xa a partir do XIX ao celo uniformizador dos oficiais dos rexistros civís, acabaron por desterrar totalmente da documentación oficial relativa aos nomes de persoa a forma galega Figueiroa, cando o certo é que nunca antes do XVI se rexistrara a forma castelanizada: “Gonçalo Barba de Figueroa” (1548), “Fernán Reimóndez de Figueroa” (1548), “Aldonça Cordera vezina de Figueroa” (1564), “Ares Pardo de Figueroa” (1621), “Baltasar Pardo de Figueroa” (1675), Benito Figueroa (1717), Ventura Figueroa Barreiro (bispo no séc. XVIII), Benito Pardo de Figueroa (1755), etc.

No entanto, un simple repaso a todas as concorrencias da forma toponímica Figueiroa ou Figueiroá que se rexistran por Galiza adiante aínda a día de hoxe, como formas vivas na fala popular, resulta esclarecedor sobre a autenticidade desa forma fronte á espúrea *Figueroa. Chámanse Figueiroa, efectivamente, parroquias como San Paio (Arzúa), San Martiño (Cerdedo) e San Miguel (Abegondo), rexistrándose a forma Figueiroá nas parroquias de San Xillao (Paderne de Allariz) e San Salvador (Sober). Son, así mesmo, Figueiroa lugares existentes nas parroquias de San Lourenzo de Agualada (Coristanco), Santiago de Arteixo, San Pedro de Buxantes e Santa Baia (Dumbría), San Martiño de Cameixa (Boborás), Santa María de Castrofeito (O Pino), San Martiño de Cores (Ponteceso), San Martiño de Ermedelo (Rois), San Xoán de O Freixo de Sabardes (Outes), Santa María de Galdo (Viveiro), San Cibrao de Las (San Amaro), San Salvador de Maceira (Covelo), Santa María de Morquintián (Muxía), Santa María de A Pedra (Cariño), Santiago de Sísamo (Carballo), San Pedro de Tállara (Lousame), San Xián de Torea (Muros), Santa María de Vilela (Punxín) e San Paio de A Estrada, no concello homónimo.

Cantares populares da zona acreditan que ata naqueles enclaves onde a forma espúrea *Figueroa chegou a arraigar e naturalizarse con máis forza, como foi o caso do territorio orixinario do marquesado de Figueroa en Abegondo, co seu pazo e torre, a forma galega prístina perviviu en labios do pobo. Rita Couceiro recollía en Abegondo para o Boletín da Real Academia Galega (nº 92, 1915, p. 204), entre moitos outros cantares populares, o seguinte: “A Virgen de Sarandós / Ten unha mantilla nova / Para ir a visitar  / San Miguel de Figueiroa”.

De idéntico xeito, moitos escritores galegos cultos de finais do XIX-comezos do XX, colegas e contemporáneos de Juan Armada y Losada, Marqués de Figueroa, non deixaron de recoller e usar a forma orixinaria e lexítima Figueiroa nos seus escritos. Benito Losada Astrai en Soazes d’un vello (1886) alude nun dos seus poemas ao casamento dunha moza, filla do xastre, con “Xan Figueiroa” e o betanceiro Fernando García Acuña en Orballeiras (1887) pon en boca dunha muller avellentada estes versos: “Xa non son aquela moza / qu’en Figueiroa bailaba […] / e hastra os mozos d’Abegondo / fan risa de min n-as tascas”. Pola súa banda, Galo Salinas, na peza teatral A torre de peito burdelo (1891), prologada polo propio Juan Armada y Losada, relata por medio do personaxe Bermudo os feitos lexendarios que están na orixe da presenza de seis follas de figueira no escudo heráldico dos Figueiroa, para concluír:

 

D’hoxe por auceón tan boa

D’o escudo suas armas son

As ponlas de Figueiroa

O máis precaro brasón.

Uxío Carré Aldao presentou á Festa da Lingua Galega (que se celebrou en Compostela en 1924) un traballo titulado “A lenda de San Amaro o Pelengrino”, que foi logo publicado no boletín Nós (nº 19, 25.7.1925) precedido da seguinte xustificación: “Damos, pois, á continuación a leenda tal cal a ouímos de labios aldeáns, na feigresía de Figueiroa (Abegondo) onde se celebra unha romería para festexar o Santo tan abegoso”. E o bardo de Ponteceso, en fin, escribiu o poema “A Torre de Figueiroa”, recollido por Carvalho Calero no volume Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal (1961) e ao que pertencen estes fragmentos:

 

O viaxeiro que conoce

de Galicia a nobre historia,

descendendo de Santiago

na Carrilana que voa;

cando baixa a costa de Herbes

coidando nas patrias glorias,

a súa man estendendo,

aos compañeiros amostra

aló no val de Abegondo

a torre de Figueiroa.

[…]

O trovador vagabundo

que entre as altas uces soña,

e da raza de Breogán

os altos feitos memora,

do Figueiral figueirido

a doce canzón recorda,

e limpando as tenras vágoas

que plo semblante lle rodan,

con entusiasmo escrama:

¡A torre de Figueiroa!

[…]

Coidamos que o absoluto paralelismo evolutivo existente entre as formas galegas Figueira / Figueiroa / Figueiroá / Figueirúa con outras como Ferreira / Ferreiroa / Ferreiroá / Ferreirúa ou Pereira / Pereiroa / Pereiroá / Pereirúa obriga a que os defensores a ultranza da presunta pertinencia actual da forma *Figueroa respondan a esta cuestión: deberemos considerar igualmente necesarias, válidas e oportunas unhas hipotéticas castelanizacións *Ferrera e *Ferreroa e mais *Perera e *Pereroa, sen o ditongo -ei- na segunda sílaba, que fixésemos para os correspondentes topónimos auténticos galegos? A resposta, coidamos, cae de caixón e Figueiroa non ten por que seguir padecendo semellante deturpación intolerable. Nese sentido é moi de agradecer que os autores do Diccionario de Apellidos Españoles publicado por Espasa en 2001 sinalasen claramente que a forma *Figueroa non é senón “variante castellanizada de Figueiroa” (páx. 415).

Fefiñáns vs. *Fefiñanes

Nos seus Estudos de Lingüística Histórica Galego-Portuguesa (1989: 43), o profesor Joseph-Maria Piel ensínanos que

boa parte do léxico toponímico do noroeste hispânico […] é constituída por nomes de antigos possuidores rurais, que estes, desde a época latina e através dos séculos medievais, deixaram vinculados às terras que ocuparam, exploraram e transmitiram aos seus herdeiros. Este considerável conjunto de nomes de senhorios apresenta, em princípio, a característica morfológica particular de se radicar na forma do genitivo, precisamente “possessivo”, dos antropónimos respectivos. Nos nomes […] de origem visigoda a desinência –ANIS ou também –I.

O predominio da antroponimia xermánica na antiga Gallaecia prolongouse, cando menos, ata o século XII. Desa orixe é o nome de varón Fáfila ou Fávila (coas correspondentes variantes en que se produciu desprazamento acentual de esdrúxula a grave: Fafila e Favila), que presenta unha terminación común en moitos outros nomes de idéntica procedencia “bárbara”: Abila, Aldila, Andila, Ansila, Atila, Bechila, Brandila, Dadila, Egila, Fradila, Framila, Franquila, Froila, Frutila, Gaudila, Gúndila, Itila, Iudila, Mirila, Quintila, Requila, Sindila, Sunila, Totila, Vegila, Vintila, Ulfila… Moitos teñen correspondencia feminina mediante o sufixo –ilo: Froilo, Gudilo, Riquilo, Sunilo… Famoso foi un rei Fáfila ou Fafila que morreu devorado por un oso, segundo relata a Crónica Geral mandada facer por Afonso X o Sabio…

O sacerdote e filólogo Eligio Rivas cita no seu Onomástica persoal do Noroeste Hispano (1991: 165) varios instrumentos medievais de Galiza, Portugal e Asturias en que se documentan as formas onomásticas Fafila, Fafia, Fafila, Faffianis, Fafilanis, Fafilani e Fafilane. Clarinda de Azevedo Maia (1986: 205), pola súa vez, recolle exemplos documentais datados en 1296 en que aparecen as formas Fafiaes, Ffafiães e Ffafiáés.

Dese nome de varón Fávila/ Favila ou Fáfila/ Fafila creáronse o xenitivo posesivo latinizado FAFILANIS e o acusativo FAFILANEM (Piel, 1989: 136 e 155-156). De ambos derivan varios topónimos e antropónimos galaico-portugueses actuais, como Fafiães, Fafiás, Fafián e, desde logo, Fefiñáns. Hai unha Quinta de Fafiães en Matosinhos, así como unha aldea Fafiães entre Penafiel e Marco de Canaveses, non lonxe do curso do río Támega, na área de influenza de Porto. Fafiás é un lugar da parroquia de Toiriz, no concello pontevedrés de Vila de Cruces. Coa forma Fafián (procedente do acusativo) rexistramos núcleos de poboación nos concellos de Ribeira e Sarria e nas parroquias de San Xiao de Vea (A Estrada), Pías (Lugo), Santiago de Fafián (Rodeiro) e Trasmonte (Oroso). Na provincia de Zamora atópase a localidade de Villafáfila, mentres que en Asturias hai un Fafilán na parroquia de Tresona, en Corvera de Asturias, perto de Avilés.

Arco da Praza de Fefiñáns

 Se da forma latinizada en acusativo dese nome xermánico deriva claramente o topónimo Fafián (como de Atta, Atáns, castelanizado como *Atanes), da forma en xenitivo deriva o noso Fefiñáns. Para explicar a mudanza da sílaba inicial FA- en FE-, talvez teñamos que ter presentes outros casos como Tareixa / Tereixa, onde se produciu un cambio vocálico parecido. E para o paso de -L- a -Ñ- (desde o orixinario Fafilanis ata chegar a Fefiñáns) talvez haxa que considerar o influxo que puideron exercer outros sufixos toponímicos da zona da ría de Arousa rematados en –ñán, como Galiñáns, Triñáns ou mesmo Padriñán (este último derivado de PATRINIANI).

A evolución do sufixo xenitivo posesivo “-ANIS” que afecta ao nome de lugar cambadés Fefiñáns non foi, nin moito menos, caso único. Do xermánico Uimara, Vimara, Wimara ou Guimara deriva o xenitivo VIMARANIS ou GUIMARANIS, que evoluíu en catalán a Guimerà e en galego-portugués medieval a Guimarães. Aínda está presente en territorio galego hoxe coas formas e variantes Guimarás, Guimaráns e Guimeráns, todas elas obxecto, como indica Piel (1989: 97) de “castelhanização violenta” no híbrido *Guimaranes.

Do xermánico Gúndila (con latinización en caso xenitivo GUNDILANI) temos hoxe derivados como Gundián, Gundiás, Gundiá e Gundiñáns. Do xermánico Sunila, através do xenitivo latinizado SUNILANI, temos o topónimo e apelido Soilán. De Sándila-SANDILANIS deriva, igualmente, Sandiás. Do xenitivo QUINTILANIS procede o galego Quintillán, como de FROILANIS, Froilán e de MUGILLANIS, Magalláns (en portugués Magalhães). O GANDILANIS xermánico evoluíu a Gondiáns, da mesma maneira que GAUDILANIS (xenitivo de Gaudila) se transformou en Goián(s), FREDILANIS en Freáns e BARUIANIS en Baruxáns. Así mesmo, de IQUILANIS, xenitivo do nome xermánico Ikila, aparece en galego Anguiáns, ao igual que do xenitivo BELLITANIS xurdirá Bilidáns, de TRUDILANIS nacerá Troáns, de MAGANIS, Magán e de RIKAMANNIS a forma Recamáns. A maior parte destes topónimos galegos (algúns convertidos tamén en apelidos) padecerán a mesma pésima sorte castelanizadora ca Fefiñáns, rexistrándomos por iso mesmo híbridos como *Sandianes, *Goyanes, *Freanes, *Bilidanes, *Troanes ou *Barujanes.

A documentación medieval despexa dúbidas sobre a orixe e pertinencia da forma Fefiñáns. O historiador Sindo Mosteiro recolle no seu A torre e a sombra (2018) fragmentos dun documento publicado no seu día polo cóengo compostelán López Ferreiro relativo á partición que asinaron en 1421 Lopo Sánchez de Ulloa e Fernán Eáns de Soutomaior, no que podemos ler: “desde la fonte de Cambados segun corre o rigueiro fasta o mar e fasta fefiñans”. No Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da Terra de Rianxo e Postmarcos (1457), editado por Fernando R. Tato Plaza en 1999, varios documentos aluden tamén ao topónimo que nos ocupa. Nun deles, feito no porto de San Tomé do Mar a 12 de xaneiro de 1457, recóllese que Sueiro Gomes de Soutomaior arrendou a un tal “Fernad Gomes d’Ouçẽça, notario de terra do Salnés, morador en Fefiñaas, o benefiçio de Santa Maria de Sjmes”. Noutro, feito en San Tomé no mesmo ano, “Garçía Gomes, juís de Fafiñaas” actúa como testemuña nun pacto entre Gomes de Cortiñas e Fernand Gonçalves, ambos moradores “en Coruillõ” (ou sexa, Corvillón, con v efectivamente). Na mesma colección documental rexistramos varios instrumentos que certifican o apelido Galiñáns (“Affonso de Galljñaas, morador en Meaño”), tamén vítima de castelanización aberrante como *Galiñanes e o apelido Rubiáns (“filigrisía de Santa María de Rrubiãs”), logo castelanizado tamén como *Rubianes.

No Libro do Conçello de Pontevedra, actualmente conservado no Museo de Pontevedra, alúdese nun asento de marzo de 1445 a un tal “Afonso Yanes de Fafinãas”. Tamén tomamos de Sindo Mosteiro a noticia de que no Tombo Vermello de don Lope de Mendoza, escrito arredor do 1400, se anota que “en Fafina͂as ha el arçobispo [de Compostela] seys barcos”.

A derivación do sufixo xenitivo latino -ANIS con nomes xermánicos para unha terminación –áns en galego (Guimeráns, Freáns, Gundiñáns, Fefiñáns etc.) non autoriza a traducir ese –áns como unha marca de plural semellante á de casos como can-cans ou man-mans, que é, en definitiva, o abuso ou incorrección que está detrás da indebida creación no seu momento, en plenos Séculos Escuros, da forma espúrea *Fefiñanes. Por iso mesmo cómpre restituír en toda a súa plenitude de usos a forma auténtica e orixinaria, usada literariamente xa en 1842 por Xoán Manuel Pintos nos poemas que escribiu exercendo como xuíz de primeira instancia en Cambados e corroborada máis tarde polo gran Ramón Cabanillas, que non é outra que Fefiñáns.

Valadares vs. *Valladares

O topónimo e apelido Valado (frecuentemente escrito con b, Balado) procede do latín VALLUM (‘defensa feita con troncos’), a través de VALLĀTU (‘muro de separación ou contención, valado’). Coma el derivan do mesmo étimo moitos outros presentes en territorio galaico como A Valada, Valada Grande, As Valadiñas, O Valo, O Valado, O Valón, O Valadiño, Valadelo, Entrevalos, Suvalos… Non falta quen atribúa a esta mesma orixe tamén o topónimo vigués Balaídos.

O adxectivo latino VALLATARES, formado sobre VALLA (plural de VALLUM), como explica Gerardo Sacau na súa obra Os nomes da terra de Vigo. Estudio etimolóxico (1996: 159-160), é orixe do topónimo e antropónimo Valadares, saído da “simplificación e substantivación posterior do sintagma FUNDI VALLATARES, isto é ‘ terreos pechados, protexidos, acoutados’.

A forma xenuína Valadares e outras derivadas de VALLUM xa citadas están ben documentadas na época medieval. Unha cantiga de escarnio e maldizer de Estévão da Guarda comeza cos versos: “D’ũa gram vinha que tem em Valada / Alvar Rodriguez nom pod’haver prol…”. Cítase en 1268 “Laurentio Suerii de Valadares”; en 1369 “Álvaro Fernandes de Valadares”; en 1401, “Basco Fernandes de Baladares”; en 1411, “Santa Eulália de Valadares” (Monção). No xa citado Libro do Concello de Santiago (1416-1422), que publicou Ángel Rodríguez González en 1992, achégase un documento de 1417 en que se nomea como fiel da alcabala da cera en Compostela a “Rui Peres de Valadares”. No legado do notario Álvaro Pérez, que exerceu na terra de Rianxo e Postmarcos durante 1457, rexistramos dúas referencias a “Sã Migell de Valadares”.

O nobre Álvaro Fernández de Valadares, no seu testamento de 1397, condicionaba a transmisión da súa herencia ao fillo da súa irmá ao feito de que “tome as armas et o apelido de Valadares”. En 1475 Gregorio de Valadares, rexedor de Pontevedra, dispuña que no intre da súa morte o seu corpo fose “sepultado en o moesteyro de Santo Domingo da dita villa de Pontevedra, onde jaz meu padre Gonçalo de Valadares, que Deus aja” e que, ademais, “a o tenpo de minas honrras quebren por mi una duzea d’escudos et arrastren meus pendons pintados das armas de Meyra et Valadares et Canba, et den a meus criados et amos et amas, a cada un, sua capa de loyto”. Boa parte dos seus bens deixáballos ao seu fillo, “Pedro Vaasques de Valadares”.

A castelanización dese orixinario Valadares en *Valladares documéntase a partir do século XV. Decisivo, neste sentido, foi o influxo do posterior marquesado homónimo, creado no século XVII (1673). Con todo e con iso, o médico de orixes viveirenses Nicolás Taboada Leal, tan decisivo no combate do cólera na cidade olívica, anotaba a mediados do século XIX na súa Descripción topográfico-histórica de la Ciudad de Vigo que a forma xenuína Valadares era a que antigamente “se nombraba más comúnmente” e engadía, a maior abondamento, que “todavía muchos naturales del país y con especialidad los vecinos de la parroquia, la denominan de este último modo”. As normas toponímicas actuais na nosa Terra alentan, loxicamente, a recuperación da forma xenuína Valadares, que se mantivo intacta no viciño Portugal en concellos como Viana do Castelo, Vila Nova de Gaia e Viseu. 

A xeito de remate

A actuación restauradora da orixinaria e xenuína toponimia e antroponima galega equivale, se nos é permitida a comparación, á actividade de restauración das cores primixenias do Pórtico da Gloria, felizmente efectuada en datas recentes na catedral compostelá. Non vale alegar que debemos conformarnos coa obra do mestre Mateo “escurecida”, “despintada” e “alterada” pola acción dos séculos ou por intervencións espúreas doutras mans: temos os coñecementos e os medios técnicos para restaurala conforme é debido e só houbo que ter vontade para facelo. Así tamén coa nosa onomástica persoal e xeográfica, creación cultural colectiva do pobo galego durante séculos que non merece xa nin máis maltrato nin máis deturpación por parte de ninguén.

Nas ribeiras do mar da Arousa, en novembro de 2020

 [Publicado orixinariamente na revista O Umia, editada pola Asociación de Amig@s de Fefiñáns]