 |
"Memoria sempre", de Saúl Otero
|
Introdución
A restauración
das formas toponímicas (nomes de lugar) e antroponímicas (nomes e apelidos)
xenuínas da nosa Terra é un dos labores culturais, patrimoniais e identitarios
máis importantes que, sine ira e cum
estudio, debemos encarar colectivamente.
Séculos de
absurda pancastelanización en aras
dunha noción uniformista e excluínte da realidade idiomática e cultural diversa
do solar hispánico teñen feito da onomástica galega, ata épocas ben recentes,
“campo de agramante” onde o capricho, a arbitrariedade, a impericia e o
descoñecemento filolóxico por parte das instancias oficiais estatais e dalgúns
sectores profesionais e sociais con elas identificados (curas párrocos,
funcionariado de rexistros, notarías e xulgados, membros da oligarquía fidalga
e burguesa…) chegaron a campar sen freo, provocando numerosas deturpacións,
adaptacións manifestamente deficientes e formas indefendibles baixo ningún
punto de vista. Que por ignorancia ou inercia continúen usándose entre nós
hogano non nos exime da obriga de explicarmos unha e outra vez as razóns da súa
impertinencia e tampouco nos libra dun paciente e sostido esforzo por deixalas
atrás, como testemuño doutras épocas que demandan definitiva superación.
Desde certa mentalidade
dominante nas Españas, moi viva nos anos da ditadura franquista e aínda
presente por desgraza en determinados sectores da nosa sociedade, sostense que os
topónimos e antropónimos en lingua galega, por máis que milenarios, non deberan
existir e perdurar na súa forma autóctona, nin sequera para seren usados na súa
propia terra. Resultaría mellor, disque, que fosen proscritos e substituídos en
favor dos “equivalentes” na lingua oficial do Estado, o castelán, visto este
como idioma presuntamente “mellor”, máis “culto”, “fino” e, sobre todo, “patriótico”.
Nos Séculos Escuros, cunha estrutura estamental da sociedade e nun contexto de
mala imaxe proxectada sobre todo o relacionado con Galiza (“reino infeliz… de
España muladar”, en célebres versos de Góngora), non poucos procuraron a través
da castelanización dos seus apelidos aparentar maior “limpeza de sangue”,
“dignidade” e “lustre” e desimular así as raíces galicianas das súas liñaxes.
Familias nobiliarias e fidalgas abrazaron entón con entusiasmo digno de mellor
causa a tarefa de desterrar “marcas de galeguidade” evidentes nos seus apelidos:
os Sarmento, Monteiro, Mosqueira, Lousada, etc. pasaron así a se autoproclamaren
*Sarmiento, *Montero, *Mosquera, *Losada, etc., ao igual que os Vilariño
deviñeron *Villarino, os Sueiro *Suero e os Soutelo *Sotelo…
Mais claro,
dicimos nomes “equivalentes”, entrecomillando, porque son infinitos os casos en
que esa presunta “equivalencia” entre a forma orixinaria galega e a nova forma
castelanizante non foi tal. Onde os asimilistas pretendían cambiar unha forma
galega prístina por unha forma castelá, o que fixeron en tantísimas ocasións,
por desleixo, ignorancia ou “comodidade”, foi cambiar unha forma auténtica
galega por outra híbrida, “castrapeira”, imperfecta. Os exemplos son abundantes, mais entre eles cabe poñer catro que
nos tocan de cheo: Vilalonga, Figueiroa, Fefiñáns e Valadares,
convertidos arbitrariamente no transcurso da historia en *Villalonga, *Figueroa, *Fefiñanes e *Valladares, respectivamente.
E por que son
“híbridos” inadmisibles? Porque, como tantos outros casos, resultan castelanizacións
parciais, deficientemente perpetradas, incorrectas desde as perspectivas dun “verdadeiro
castelán” e dun “verdadeiro galego”, en definitiva “inauténticas”, ademais de
innecesarias: pastiches froito dunha época e dunha mentalidade que, insistimos,
é bo deixarmos dunha vez por todas atrás. Expliquémonos.
 |
Pegada salgada, de Saúl Otero
| |
|
Vilalonga vs. *Villalonga
O elemento VILA,
que inicialmente en latín portou o significado de ‘posesión rural, predio
rústico, granxa’ e está tan presente na toponimia galega, foi complementado en
numerosas ocasións cun adxectivo para indicar algunha característica destacable
do enclave poboacional en cuestión: a súa maior ou menor antigüidade (Vilavedra, Vilavella, Vilanova, Vilanoviña…), a súa posición (Vilalta, Vilasuso, Vilameá, Vilachá, Vilacova, Vilacampa, Vilancosta…), a súa cor ou luminosidade (Vilaverde, Vilalba, Vilaescura,
Vilamoura….), o seu tamaño (Vilapouca,
Vilagrande, Vilapequena, Vilamaior ou
Vilamor, Vilariño, Vilameor… ), o seu estatuto xurídico (Vilafranca), a súa calidade canto ao
clima ou feracidade do chan (Vilaboa,
Vilafría, Vilaseca, Vilerma…), etc.
Reciprocamente,
o adxectivo galego longo/a, derivado
do latín LONGUS-LONGA-LONGUM, pasou a facer parte de numerosos topónimos
compostos, como indicador desa característica. Por Galiza adiante rexistramos
así Agrolongo, Arealonga, Baralonga, Campolongo, Fragalonga, Leiralonga, Meirolongo, Montelongo, Pedralonga, Riolongo, Silvalonga, Soutolongo, Torrelonga, Valongo, Valonga e Veigalonga.
Vilalonga, núcleo pertencente
ao concello de Sanxenxo, é nome xenuíno galego, que tería que se traducir a bo
castelán como Villalarga ou, máis
exactamente, Villaluenga. Quen quixer
pode comprobar que existen, efectivamente, localidades así denominadas en
diversos puntos da xeografía hispana: en Palencia (Villaluenga de la Vega, na comarca da Saldaña; Villaluengo, no concello de Santibáñez de la Peña), en Burgos (Villaluenga, no municipio de Valle de
Losa), en Araba (Villaluenga, no
municipio de Ribera Alta), en Teruel (Villaluengo),
en Toledo (Villaluenga de la Sagra), en
Cáceres (Villaluengo), en Cádiz (Villaluenga del Rosario)…
A que logo seguir
a usar a forma híbrida e castrapeira “Villa” [elemento castelán] + “longa”
[elemento galego]”? Coherencia e rigor: ou Vilalonga
galega ou Villaluenga castelá, pero
non a mestura inxustificábel e espúrea *Villalonga.
Figueiroa vs. *Figueroa
Como explica
pormenorizadamente Gonzalo Navaza no seu estudo Fitotoponimia galega (2006) do latín FĪCUS, ‘figo’, sumado ao sufixo latino –ARĬA, procede o nome da árbore FĪCARĬA.
Por evolución, ese FĪCARĬA latino
deu como resultado en galego figueira,
do mesmo xeito que o latín FĬLĬCARĬA evoluíu
a filgueira, NŬCARĬA a nogueira, ILĬCĪNARĬA
a aciñeira, SALĬCARĬA a salgueira etc. Na obra Fonética e Fonoloxía Históricas da Lingua
Galega (2017: 73), o profesor Mariño Paz indica que “a elipse do
substantivo do sintagma latino ARBŎRE
FĪCARĬA descargou no adxectivo, do que por transcategorización procede o
substantivo galego figueira, todo o
contido semántico do sintagma orixinal (‘árbore que dá os figos’)”.
En castelán,
pola contra, a evolución desde o mesmo FĪCARĬA
latino conduciu a higuera, perdendo o
f- inicial (un fenómeno típico da lingua cervantina que moitos lingüistas atribúen
ao influxo sobre ela do euskera) e carecendo, ademais, da ditongación do sufixo
característica da nosa lingua (cf. primeira
vs. primera, madeira vs. madera, etc.).
En numerosos
pobos de España existe, por iso mesmo, o fitotopónimo La Higuera, mentres que na nosa Terra e en Portugal a forma
sistemática é, pola contra, Figueira,
con diversos derivados ou variacións: A
Figueira, As Figueiras, A Figueiriña, Figueiralba, Pedrafigueira,
Chan da Figueira, O Figueiro, etc.
Xa en 1287 hai
referencia nun instrumento escrito do convento de San Xoán de Poio a un tal “Johã
Pelaez das Figueyras”. En 1310
atopamos nunha escritura de compravenda entre o abade de Lourenzá e o veciño de
Mondoñedo Clemente Eanes unha referencia aos “terreos que iazẽ as Figueyras de Tortores”. Numerosos
documentos do Libro do Concello de
Santiago (1416-1422), editados por Ángel Rodríguez González en 1992,
recollen o nome dun bacharel en decretos chamado Martin das Figueiras e en varios instrumentos de 1421 cítase un
procurador da confraría dos ferreiros chamado Juan de Figueira o Vello. O Padre Sarmiento fartouse de recoller no
seu tempo referencias botánicas para o seu Catálogo
de voces vulgares y en especial de voces gallegas de diferentes vegetables
relacionadas cun enclave da cidade pontevedresa denominado Molino das Figueiras ou das
Figueyras, como pode comprobarse na edición crítica desa obra realizada
polo profesor José Luís Pensado para a Universidade de Salamanca en 1986.
Aconteceu, así e
todo, que ao nome latino dalgunhas árbores e plantas se lle engadiu en moitas
ocasións un sufixo, ben para indicar a concentración de exemplares da mesma
especie nun mesmo terreo, ben para indicar o reducido tamaño ou extensión da
propia finca. No primeiro caso temos abundancia de nomes rematados en -edo/a,
do latín –ETUM/-ETAM, como Figueiredo,
Fiolledo, Carballido, Reboredo, Cerdedo, Freixedo, Salcedo, Carracedo,
Codesedo…, tamén en feminino: Reboreda,
Carballeda, Cerceda, Freixeda, Salceda,
Touceda, Codeseda…. No segundo, o máis frecuente foi engadir o diminutivo
latino -ŎLU / -ŎLA, de maneira que sobre a base de FĪCARĬA (›
figueira)
naceu o topónimo FĪCĀRĬŎLA / FĪCĀRĬŎLO,
que está na orixe das formas toponímicas Figueiroa,
Figueiroá, Figueirúa e Figueiró (plural
Figueirós). A mesma explicación cabe para outros topónimos como Cerdeiroa, Folgueiroa, Nogueiroá, Negueiroá,
Nogueiró, Pereirúa, Pereiró, Prexigueiró…
Efectivamente, o
sufixo diminutivo latino –ŎLA perdeu no seu paso a galego o -l- intervocálico,
a diferenza do que lle aconteceu na súa evolución a castelán, en que o
conservou. Compárense AVĬŎLA›*AVŎLA› avoa
ou avó fronte ao castelán abuela ou MŎLA› moa ou mó fronte ao
castelán muela. De aí que os nosos Figueiroa, Figueiroá, Figueirúa e Figueiró orixinais teñan exacta correspondencia
nas formas castelás Higueruela e Higueruelo, respectivamente, o mesmo que
os nosos Queiró, Queiroá e Queirúa
corresponden ao castelán Quiruelas,
topónimo e apelido moi presente na Senabria zamorana, sen irmos máis lonxe.
Sobre o reparto
xeográfico desas terminacións tense debruzado Carolina Pérez Capelo no ensaio Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en
-oa, -oá,-úa, -uá (2015). A este respecto a
filóloga Rosario Álvarez no seu relatorio para o I Congreso Internacional de Onomástica Galega Frei Martín Sarmiento,
celebrado en 2002:
Os
topónimos que integran a terminación diminutiva –òla mostran unha distribución diatópica [xeográfica] entre a
solución en –ó do cadrante SW de
Galicia (Figueiró, Pereiró…), a solución tipicamente
lucuauriense en –oá (Figueiroá, Cabreiroá…) coa variante -uá,
unha solución –úa moi minoritaria na
marxe mindoniense e lucense oriental (Figueirúa)
e mais a solución maioritaria en –oa
(Figueiroa, Eiroa…), que ocupa o resto do territorio e se solapa parcialmente
coas anteriores nas reepectivas áreas.
Daquela, por que
resulta deturpada e, xa que logo, incorrecta a forma *Figueroa? Desde a perspectiva do galego xenuíno, pola ausencia do
ditongo (-ei-), convertido “a la
castellana” en –e. E desde a
perspectiva do castelán xenuíno, polo emprego de F- inicial e pola presenza do
sufixo -oa en vez de -uela. Ou o que é o mesmo: o correspondente
castelán verdadeiro do noso topónimo ou antropónimo Figueiroa, Figueirúa, Figueiró ou Figueiroá non é *Figueroa,
forma híbrida, senón Higueruela,
topónimo que encontramos, por exemplo, na provincia de Albacete e mais no
concello de Atarfe, na andaluza Sierra de Elvira, ben pertiño de Granada.
 |
"Soños roubados", de Saúl Otero
|
En realidade, os
ditongos decrecentes, tan característicos do idioma galego, foron unha das
principais “vítimas” no proceso de castelanización perpetrado contra a nosa
toponimia e antroponimia durante varios séculos. Os casos son incontables:
ademais de *Figueroa por Figueiroa, padecemos *Arosa por Arousa, *El Barquero por O Barqueiro, *Montoto por Montouto, *Noguerol por Nogueirol, *Orense por Ourense, *Osera por Oseira, *Otero por Outeiro, *Oterino por Outeiriño, *Ribero ou *Rivero por Ribeiro, *Soto por Souto, *Sotelo por Soutelo, *Vivero por Viveiro… A arbitrariedade e o capricho
oficial tiveron moita importancia nese proceso, pois constatamos que ao lado
das formas castrapizadas citadas perviviron “sen problema” moitas outras
xenuínas, ás que (afortunadamente) nunca a ninguén con mando en praza se lle
ocorreu mudar o ditongo -ei por -e: Cedeira
(nunca *Cedera), San Miguel de Deiro
(nunca *Dero), Pantrigueira (nunca
*Pantriguera), Mosteiro (nunca
*Mostero)…
En todo caso,
son moitos os documentos medievais conservados que testemuñan a autenticidade e
antigüidade da forma galega Figueiroa.
Amable Veiga, no libro Algunas calas en
los orígenes del gallego (1983: 104-105 e 212-213), informounos de que xa
en 975 pergameos do mosteiro de Celanova recollían a forma Figariola; outros da catedral compostelá de 1090 e 1154 empregaban
as formas Figeyrola e Figueyrola, respectivamente, e aínda
outros máis do convento de Oseira, de 1199 e 1202, achegaban cadansúa proba do
uso das formas Figeiroa e Figueiroaa. Pola súa vez, José Antonio
Souto Cabo transcribiu en Documentos
galego-portugueses dos séculos XII e XIII (2008: 151-152) o documento de
venda ao mosteiro de Montederramo, en 1261, dunha herdade de “Lourenzo Garzía
caualeyro de Figeyroáa”, actuando
como testemuña, entre outros, o monxe “Domingo Pérez de Figeyroáá”. Na mesma obra encóntrase transcrita a escritura de
venda ao citado mosteiro por parte de Marina Rodrigues, en 1269, de “quanta
herdade eu ayo en Ffigeiroáa”.
O investigador Francisco
Pérez Rodríguez transcribiu e publicou en 2004 documentos medievais do convento
de Toxos Outos, nos que encontramos en 1234 a Pedro Varela doando unha herdade
en Figeiroa; a Martíns Eáns, alias
“Calado”, facendo outro tanto en 1236 coa súa propiedade en Figueyroa; a Martiño Fernandi doando en
1237 terras súas de Ficairoa e ao
crego Nuno Eáns de Urdilde deixando en doazón ao citado convento en 1252 unha
herdade en Figeyroo. Pola súa vez, Clarinda
de Azevedo Maia cita na súa História do
Galego-Português (1986: 201) un documento de 1295 polo que o abade de Santa
María de Oia aforaba a “Domĵgo Figeiróá
e a uossa moller dona Marina” unhas terras no lugar de “Figueiróo et en Portezelo”.
O sacerdote e
filólogo Eligio Rivas Quintas menciona no seu estudo sobre Onomástica persoal do Noroeste Hispano (1991: 560) varios
instrumentos medievais con referencias a individuos como “Iohan Rodríguez de Figueyroaa” (ano 1259), “Domingo Pérez Figueyroaa” (1261), “María Fernández de Figueyroa” (1314), “Pero Lourenço de
Figueyroaa” (1314) e “Gonçalvo Varva de Figueyroa”
(1458)…. Do mesmo xeito, en varios documentos do notario rianxeiro Álvaro
Pérez, de 1457, é amentado “Johán Ares de
Figeyroa, morador eno Araño”. Nun dos
textos medievais incluídos no volume Historia
de La Coruña. Edad Media (1988), coordinado por González Garcés,
rexistramos igualmente a forma Figueiroa
en 1399. Na Colección diplomática de Santa María de Oseira editada en tres
volumes por Romaní Martínez (1989-1993) aparece nun documento datado en 1281 a
forma Figueyroaa. Varios pergameos de
1364 e 1383 pertencentes á colección de instrumentos do convento de San Estevo
de Ribas do Sil, editados en 1972 por Duro Peña, testemuñan igualmente a forma Figueiroá. En A vida e a fala dos devanceiros (1967), de Ferro Couselo, atopamos
máis exemplos: fálase de “heredade de Figueiroa”
(1399); “Ysabel Fernandes de Figueiroaa”
(1459), “Fernando de Figueiroa”
(1526)... O historiador Anselmo López Carreira, en fin, infórmanos en A cidade de Ourense no século XV (1998)
da existencia dun escudeiro ourensán en 1409 chamado “Gómez Fernández de Figueiroá”…
Cómpre
recoñecer, así e todo, que a castelanización de Figueiroa en *Figueroa resultou
exitosa no plano antroponímico (ou sexa, como apelido), talvez polo poderoso
“exemplo” que significou que adoptasen a forma deturpada algunhas ilustres
familias da aristocracia galega de entón, que logo emparentaron cos Valadares
de Fefiñáns. Durante os chamados Séculos Escuros o papel aculturizador do clero
parroquial e dos notarios e o afán imitativo da fidalguía, unido xa a partir do
XIX ao celo uniformizador dos oficiais dos rexistros civís, acabaron por
desterrar totalmente da documentación oficial relativa aos nomes de persoa a
forma galega Figueiroa, cando o certo
é que nunca antes do XVI se rexistrara a forma castelanizada: “Gonçalo Barba de
Figueroa” (1548), “Fernán Reimóndez
de Figueroa” (1548), “Aldonça Cordera vezina de Figueroa” (1564), “Ares Pardo de Figueroa” (1621), “Baltasar Pardo de Figueroa” (1675), Benito
Figueroa (1717), Ventura Figueroa Barreiro
(bispo no séc. XVIII), Benito Pardo de Figueroa
(1755), etc.
No entanto, un
simple repaso a todas as concorrencias da forma toponímica Figueiroa ou Figueiroá
que se rexistran por Galiza adiante aínda a día de hoxe, como formas vivas na
fala popular, resulta esclarecedor sobre a autenticidade desa forma fronte á
espúrea *Figueroa. Chámanse Figueiroa,
efectivamente, parroquias como San Paio (Arzúa), San Martiño (Cerdedo) e San Miguel
(Abegondo), rexistrándose a forma Figueiroá
nas parroquias de San Xillao (Paderne de Allariz) e San Salvador (Sober). Son,
así mesmo, Figueiroa lugares
existentes nas parroquias de San Lourenzo de Agualada (Coristanco), Santiago de Arteixo,
San Pedro de Buxantes e Santa Baia (Dumbría), San Martiño de Cameixa (Boborás),
Santa María de Castrofeito (O Pino), San Martiño de Cores (Ponteceso), San Martiño
de Ermedelo (Rois), San Xoán de O Freixo de Sabardes (Outes), Santa María de
Galdo (Viveiro), San Cibrao de Las (San Amaro), San Salvador de Maceira
(Covelo), Santa María de Morquintián (Muxía), Santa María de A Pedra (Cariño),
Santiago de Sísamo (Carballo), San Pedro de Tállara (Lousame), San Xián de
Torea (Muros), Santa María de Vilela (Punxín) e San Paio de A Estrada, no
concello homónimo.
Cantares
populares da zona acreditan que ata naqueles enclaves onde a forma espúrea
*Figueroa chegou a arraigar e naturalizarse con máis forza, como foi o caso do
territorio orixinario do marquesado de Figueroa
en Abegondo, co seu pazo e torre, a forma galega prístina perviviu en labios do
pobo. Rita Couceiro recollía en Abegondo para o Boletín da Real Academia Galega (nº 92, 1915, p. 204), entre moitos
outros cantares populares, o seguinte: “A Virgen de Sarandós / Ten unha
mantilla nova / Para ir a visitar / San
Miguel de Figueiroa”.
De idéntico xeito, moitos escritores galegos cultos de
finais do XIX-comezos do XX, colegas e contemporáneos de Juan Armada y Losada,
Marqués de Figueroa, non deixaron de
recoller e usar a forma orixinaria e lexítima Figueiroa nos seus escritos. Benito Losada Astrai en Soazes d’un vello (1886) alude nun dos
seus poemas ao casamento dunha moza, filla do xastre, con “Xan Figueiroa” e o betanceiro Fernando
García Acuña en Orballeiras (1887)
pon en boca dunha muller avellentada estes versos: “Xa non son aquela moza /
qu’en Figueiroa bailaba […] / e
hastra os mozos d’Abegondo / fan risa de min n-as tascas”. Pola súa banda, Galo
Salinas, na peza teatral A torre de peito
burdelo (1891), prologada polo propio Juan Armada y Losada, relata por
medio do personaxe Bermudo os feitos lexendarios que están na orixe da presenza
de seis follas de figueira no escudo heráldico dos Figueiroa, para concluír:
D’hoxe por auceón tan boa
D’o escudo suas armas son
As ponlas de Figueiroa
O máis precaro brasón.
Uxío Carré
Aldao presentou á Festa da Lingua Galega (que se celebrou en Compostela en 1924)
un traballo titulado “A lenda de San Amaro o Pelengrino”, que foi logo publicado
no boletín Nós (nº 19, 25.7.1925)
precedido da seguinte xustificación: “Damos, pois, á continuación a leenda tal
cal a ouímos de labios aldeáns, na feigresía de Figueiroa (Abegondo) onde se celebra unha romería para festexar o
Santo tan abegoso”. E o bardo de Ponteceso, en fin, escribiu o poema “A
Torre de Figueiroa”, recollido por
Carvalho Calero no volume Versos iñorados
ou esquecidos de Eduardo Pondal (1961) e ao que pertencen estes fragmentos:
O
viaxeiro que conoce
de
Galicia a nobre historia,
descendendo
de Santiago
na
Carrilana que voa;
cando
baixa a costa de Herbes
coidando
nas patrias glorias,
a
súa man estendendo,
aos
compañeiros amostra
aló
no val de Abegondo
a
torre de Figueiroa.
[…]
O
trovador vagabundo
que
entre as altas uces soña,
e
da raza de Breogán
os
altos feitos memora,
do
Figueiral figueirido
a
doce canzón recorda,
e
limpando as tenras vágoas
que
plo semblante lle rodan,
con
entusiasmo escrama:
¡A
torre de Figueiroa!
[…]
Coidamos que o
absoluto paralelismo evolutivo existente entre as formas galegas Figueira / Figueiroa / Figueiroá / Figueirúa
con outras como Ferreira / Ferreiroa /
Ferreiroá / Ferreirúa ou Pereira / Pereiroa
/ Pereiroá / Pereirúa obriga a que os defensores a ultranza da presunta
pertinencia actual da forma *Figueroa respondan
a esta cuestión: deberemos considerar igualmente necesarias, válidas e
oportunas unhas hipotéticas castelanizacións *Ferrera e *Ferreroa e mais
*Perera e *Pereroa, sen o ditongo -ei- na segunda sílaba, que fixésemos para os
correspondentes topónimos auténticos galegos? A resposta, coidamos, cae de
caixón e Figueiroa non ten por que
seguir padecendo semellante deturpación intolerable. Nese sentido é moi de
agradecer que os autores do Diccionario
de Apellidos Españoles publicado por Espasa en 2001 sinalasen claramente que
a forma *Figueroa non é senón “variante castellanizada de Figueiroa” (páx.
415).
Fefiñáns vs. *Fefiñanes
Nos seus Estudos de
Lingüística Histórica Galego-Portuguesa (1989: 43), o profesor Joseph-Maria
Piel ensínanos que
boa parte do léxico toponímico do
noroeste hispânico […] é constituída por nomes de antigos possuidores rurais,
que estes, desde a época latina e através dos séculos medievais, deixaram
vinculados às terras que ocuparam, exploraram e transmitiram aos seus herdeiros.
Este considerável conjunto de nomes de senhorios apresenta, em princípio, a
característica morfológica particular de se radicar na forma do genitivo,
precisamente “possessivo”, dos antropónimos respectivos. Nos nomes […] de
origem visigoda a desinência –ANIS ou também –I.
O predominio da antroponimia xermánica na antiga Gallaecia
prolongouse, cando menos, ata o século XII. Desa orixe é o nome de varón Fáfila ou Fávila (coas correspondentes variantes en que se produciu
desprazamento acentual de esdrúxula a grave: Fafila e Favila), que
presenta unha terminación común en moitos outros nomes de idéntica procedencia
“bárbara”: Abila, Aldila, Andila, Ansila,
Atila, Bechila, Brandila, Dadila, Egila, Fradila, Framila, Franquila, Froila,
Frutila, Gaudila, Gúndila, Itila, Iudila, Mirila, Quintila, Requila, Sindila,
Sunila, Totila, Vegila, Vintila, Ulfila… Moitos teñen correspondencia
feminina mediante o sufixo –ilo: Froilo,
Gudilo, Riquilo, Sunilo… Famoso
foi un rei Fáfila ou Fafila que morreu devorado por un oso,
segundo relata a Crónica Geral
mandada facer por Afonso X o Sabio…
O sacerdote e
filólogo Eligio Rivas cita no seu Onomástica
persoal do Noroeste Hispano (1991: 165) varios instrumentos medievais de
Galiza, Portugal e Asturias en que se documentan as formas onomásticas Fafila, Fafia, Fafila, Faffianis, Fafilanis, Fafilani e Fafilane.
Clarinda de Azevedo Maia (1986: 205), pola súa vez, recolle exemplos
documentais datados en 1296 en que aparecen as formas Fafiaes, Ffafiães e Ffafiáés.
Dese nome de varón Fávila/ Favila ou Fáfila/
Fafila creáronse o xenitivo posesivo
latinizado FAFILANIS e o acusativo FAFILANEM (Piel, 1989: 136 e 155-156). De
ambos derivan varios topónimos e antropónimos galaico-portugueses actuais, como
Fafiães, Fafiás, Fafián e, desde logo, Fefiñáns.
Hai unha Quinta de Fafiães en Matosinhos, así como unha
aldea Fafiães entre Penafiel e Marco
de Canaveses, non lonxe do curso do río Támega, na área de influenza de Porto. Fafiás é un lugar da parroquia de Toiriz, no
concello pontevedrés de Vila de Cruces. Coa forma Fafián (procedente do acusativo) rexistramos núcleos de poboación
nos concellos de Ribeira e Sarria e nas parroquias de San Xiao de Vea (A Estrada), Pías (Lugo),
Santiago de Fafián (Rodeiro) e Trasmonte (Oroso). Na
provincia de Zamora atópase a localidade de Villafáfila,
mentres que en Asturias hai un Fafilán
na parroquia de Tresona, en Corvera de Asturias, perto de Avilés.
 |
Arco da Praza de Fefiñáns
|
Se da forma
latinizada en acusativo dese nome xermánico deriva claramente o topónimo Fafián (como de Atta, Atáns,
castelanizado como *Atanes), da forma en xenitivo deriva o noso Fefiñáns. Para explicar a mudanza da sílaba
inicial FA- en FE-, talvez teñamos que ter presentes outros casos como Tareixa / Tereixa, onde se produciu un cambio vocálico parecido. E para o paso
de -L- a -Ñ- (desde o orixinario Fafilanis
ata chegar a Fefiñáns) talvez haxa
que considerar o influxo que puideron exercer outros sufixos toponímicos da
zona da ría de Arousa rematados en –ñán,
como Galiñáns, Triñáns ou mesmo Padriñán
(este último derivado de PATRINIANI).
A evolución do sufixo xenitivo posesivo “-ANIS” que afecta
ao nome de lugar cambadés Fefiñáns non
foi, nin moito menos, caso único. Do xermánico Uimara, Vimara, Wimara ou Guimara deriva o xenitivo VIMARANIS ou GUIMARANIS, que evoluíu en
catalán a Guimerà e en
galego-portugués medieval a Guimarães.
Aínda está presente en territorio galego hoxe coas formas e variantes Guimarás, Guimaráns e Guimeráns,
todas elas obxecto, como indica Piel (1989: 97) de “castelhanização violenta”
no híbrido *Guimaranes.
Do xermánico Gúndila
(con latinización en caso xenitivo GUNDILANI) temos hoxe derivados como Gundián, Gundiás, Gundiá e Gundiñáns. Do xermánico Sunila, através do xenitivo latinizado SUNILANI,
temos o topónimo e apelido Soilán. De
Sándila-SANDILANIS
deriva, igualmente, Sandiás. Do xenitivo QUINTILANIS procede o
galego Quintillán, como de FROILANIS, Froilán
e de MUGILLANIS, Magalláns (en
portugués Magalhães). O GANDILANIS xermánico evoluíu a Gondiáns, da mesma maneira que GAUDILANIS (xenitivo de Gaudila) se transformou en
Goián(s), FREDILANIS en Freáns e BARUIANIS en Baruxáns. Así mesmo,
de IQUILANIS, xenitivo do nome
xermánico Ikila, aparece en galego Anguiáns, ao igual que do xenitivo BELLITANIS
xurdirá Bilidáns, de TRUDILANIS nacerá
Troáns, de MAGANIS, Magán e de RIKAMANNIS a forma Recamáns. A maior parte destes topónimos
galegos (algúns convertidos tamén en apelidos) padecerán a mesma pésima sorte
castelanizadora ca Fefiñáns,
rexistrándomos por iso mesmo híbridos como *Sandianes, *Goyanes, *Freanes,
*Bilidanes, *Troanes ou *Barujanes.
A documentación medieval despexa dúbidas sobre a orixe e
pertinencia da forma Fefiñáns. O
historiador Sindo Mosteiro recolle no seu A
torre e a sombra (2018) fragmentos dun documento publicado no seu día polo
cóengo compostelán López Ferreiro relativo á partición que asinaron en 1421 Lopo Sánchez de Ulloa e
Fernán Eáns de Soutomaior, no que podemos ler: “desde la fonte de Cambados
segun corre o rigueiro fasta o mar e fasta fefiñans”. No
Libro de notas de Álvaro Pérez, notario
da Terra de Rianxo e Postmarcos (1457), editado por Fernando R. Tato Plaza
en 1999, varios documentos aluden tamén ao topónimo que nos ocupa. Nun deles,
feito no porto de San Tomé do Mar a 12 de xaneiro de 1457, recóllese que Sueiro
Gomes de Soutomaior arrendou a un tal “Fernad Gomes d’Ouçẽça, notario de terra
do Salnés, morador en Fefiñaas, o
benefiçio de Santa Maria de Sjmes”. Noutro, feito en San Tomé no mesmo ano,
“Garçía Gomes, juís de Fafiñaas”
actúa como testemuña nun pacto entre Gomes de Cortiñas e Fernand Gonçalves,
ambos moradores “en Coruillõ” (ou sexa, Corvillón, con v efectivamente). Na
mesma colección documental rexistramos varios instrumentos que certifican o
apelido Galiñáns (“Affonso de Galljñaas, morador en Meaño”), tamén
vítima de castelanización aberrante como *Galiñanes e o apelido Rubiáns (“filigrisía de Santa María de Rrubiãs”), logo castelanizado tamén como
*Rubianes.
No Libro
do Conçello de Pontevedra, actualmente conservado no Museo de Pontevedra,
alúdese nun asento de marzo de 1445 a un tal “Afonso Yanes de Fafinãas”. Tamén tomamos de Sindo
Mosteiro a noticia de que no Tombo Vermello de don Lope de Mendoza, escrito arredor do 1400, se anota
que “en Fafina͂as ha el
arçobispo [de Compostela] seys barcos”.
A derivación do sufixo xenitivo latino -ANIS con nomes
xermánicos para unha terminación –áns
en galego (Guimeráns, Freáns, Gundiñáns, Fefiñáns etc.) non autoriza a traducir
ese –áns como unha marca de plural semellante
á de casos como can-cans ou man-mans, que é, en definitiva, o abuso
ou incorrección que está detrás da indebida creación no seu momento, en plenos
Séculos Escuros, da forma espúrea *Fefiñanes. Por iso mesmo cómpre restituír en
toda a súa plenitude de usos a forma auténtica e orixinaria, usada
literariamente xa en 1842 por Xoán Manuel Pintos nos poemas que escribiu
exercendo como xuíz de primeira instancia en Cambados e corroborada máis tarde
polo gran Ramón Cabanillas, que non é outra que Fefiñáns.
Valadares vs. *Valladares
O topónimo e
apelido Valado (frecuentemente escrito
con b, Balado) procede do latín
VALLUM (‘defensa feita con troncos’), a través de VALLĀTU (‘muro de separación
ou contención, valado’). Coma el derivan do mesmo étimo moitos outros presentes
en territorio galaico como A Valada, Valada Grande, As Valadiñas, O Valo, O Valado, O Valón, O Valadiño, Valadelo, Entrevalos, Suvalos… Non
falta quen atribúa a esta mesma orixe tamén o topónimo vigués Balaídos.
O adxectivo
latino VALLATARES, formado sobre VALLA (plural de VALLUM), como explica Gerardo
Sacau na súa obra Os nomes da terra de
Vigo. Estudio etimolóxico (1996: 159-160), é orixe do topónimo e
antropónimo Valadares, saído da
“simplificación e substantivación posterior do sintagma FUNDI VALLATARES, isto
é ‘ terreos pechados, protexidos, acoutados’.
A
forma xenuína Valadares e outras
derivadas de VALLUM xa citadas están ben documentadas na época medieval. Unha
cantiga de escarnio e maldizer de Estévão da Guarda comeza cos versos: “D’ũa
gram vinha que tem em Valada / Alvar Rodriguez nom pod’haver prol…”. Cítase en 1268
“Laurentio Suerii de Valadares”; en 1369
“Álvaro Fernandes de Valadares”; en
1401, “Basco Fernandes de Baladares”;
en
1411, “Santa Eulália de Valadares” (Monção). No xa citado Libro do Concello de Santiago (1416-1422), que publicou Ángel
Rodríguez González en 1992, achégase un documento de 1417 en que se nomea como
fiel da alcabala da cera en Compostela a “Rui Peres de Valadares”. No legado do notario Álvaro Pérez, que exerceu na terra
de Rianxo e Postmarcos durante 1457, rexistramos dúas referencias a “Sã Migell
de Valadares”.
O nobre Álvaro
Fernández de Valadares, no seu testamento de 1397, condicionaba a transmisión
da súa herencia ao fillo da súa irmá ao feito de que “tome as armas et o
apelido de Valadares”. En 1475
Gregorio de Valadares, rexedor de Pontevedra, dispuña que no intre da súa morte
o seu corpo fose “sepultado en o moesteyro de Santo Domingo da dita villa de
Pontevedra, onde jaz meu padre Gonçalo de Valadares,
que Deus aja” e que, ademais, “a o tenpo de minas honrras quebren por mi una
duzea d’escudos et arrastren meus pendons pintados das armas de Meyra et Valadares et Canba, et den a meus
criados et amos et amas, a cada un, sua capa de loyto”. Boa parte dos seus bens
deixáballos ao seu fillo, “Pedro Vaasques de Valadares”.
A
castelanización dese orixinario Valadares
en *Valladares documéntase a partir do século XV. Decisivo, neste sentido, foi o
influxo do posterior marquesado homónimo, creado no século XVII (1673). Con
todo e con iso, o médico de orixes viveirenses Nicolás Taboada Leal, tan
decisivo no combate do cólera na cidade olívica, anotaba a mediados do século
XIX na súa Descripción
topográfico-histórica de la Ciudad de Vigo que a forma xenuína Valadares era a que antigamente “se
nombraba más comúnmente” e engadía, a maior abondamento, que “todavía muchos
naturales del país y con especialidad los vecinos de la parroquia, la denominan
de este último modo”. As normas toponímicas actuais na nosa Terra alentan,
loxicamente, a recuperación da forma xenuína Valadares, que se mantivo intacta no viciño Portugal en concellos
como Viana do Castelo, Vila Nova de Gaia e Viseu.
A xeito de remate
A actuación
restauradora da orixinaria e xenuína toponimia e antroponima galega equivale,
se nos é permitida a comparación, á actividade de restauración das cores
primixenias do Pórtico da Gloria, felizmente efectuada en datas recentes na
catedral compostelá. Non vale alegar que debemos conformarnos coa obra do
mestre Mateo “escurecida”, “despintada” e “alterada” pola acción dos séculos ou
por intervencións espúreas doutras mans: temos os coñecementos e os medios
técnicos para restaurala conforme é debido e só houbo que ter vontade para
facelo. Así tamén coa nosa onomástica persoal e xeográfica, creación cultural colectiva do
pobo galego durante séculos que non merece xa nin máis maltrato nin máis deturpación
por parte de ninguén.
Nas ribeiras do mar da Arousa, en novembro de 2020
[Publicado orixinariamente na revista O Umia, editada pola Asociación de Amig@s de Fefiñáns]
