Para Pilar
Avión Carrera e Emilio González Vázquez,
meus benqueridos
sogros, in memoriam
1.
Introdución
Na súa monografía El poeta y el burgués (Universidade de Sevilla, 1990: 42), a investigadora Marta Palenque indica que o nome de Antonio Fernández Grilo (Córdoba, 1845- Madrid, 1906) ocupou un lugar moi privilexiado na chamada “poesía de salón” que triunfou na literatura española durante o derradeiro terzo do século XIX, na medida en que, “traído y llevado por reyes y nobles, se convirtió en un poeta ‘imprescindible’ en los salones de mayor importancia y alcurnia”.
Indica a mesma autora tamén (1990: 169) que o escritor cordobés, alén de ter excelentes calidades como recitador e improvisador que facían da súa presenza un auténtico atractivo en veladas e festas aristocráticas, atendía “a cualquier suceso en el seno de la buena sociedad para cantarlo en sus versos”, de maneira que “sus poemas circunstanciales y de salón” acababan enchendo as principais revistas literarias e ilustradas editadas nese período. Tratábase, por regra xeral, de “versos dedicados, celebrando tal boda o tal nacimiento, llorando la muerte de un hijo o una madre, loando la belleza de una dama, acompañando un regalo…”.
Nesa descrición ofrecida por Palenque cómpre engadir aínda o conxunto de dez poemas que Fernández Grilo escribiu durante as súas varias estadías no Balneario de Mondariz, oito deles publicados no Almanaque para 1894 da revista madrileña La Ilustración Española y Americana, outro manuscrito no Álbum de Honor do mesmo cara ao ano 1896 e outro máis aínda recollido nun Álbum-Guía. Las Aguas de Mondariz de 1899. Son eses dez poemas os que hoxe temos o pracer de contextualizar, rescatar e compartir con todas as lectoras de Mondaricus.
2. Un poeta de sona mimado pola aristocracia
Comecemos por dar breve noticia da traxectoria deste autor, hoxe caído no case total esquecemento, mais que gozou en vida dunha sona sen apenas parangón con ningún outro escritor finisecular, talvez coas únicas excepcións de Zorrilla e Campoamor.
Antonio Fernández Grilo comezou a despuntar literariamente na súa Córdoba natal ao gañar en 1862, con tan só dezasete anos feitos, os Xogos Florais convocados pola sociedade cultural e recreativa “Círculo de la Amistad”. Colocado desde entón baixo a protección de varios mecenas aristocráticos locais, como Ricardo Martel (Conde de Torres-Cabrera) e Julio Valdelomar Fábregues (Barón de Fuente de Quinto), publicaría o seu primeiro libro en 1869, co título de Poesías.
Un poema en honra a Grilo composto polo escritor Neira Cancela e publicado en La Ilustración Española y Americana (22 de agosto de 1885, p. 110) permítenos datar a que probabelmente fose unha das primeiras viaxes do escritor cordobés a terras galegas, acompañado da súa filla Magdalena. Aínda que inicialmente o seu destino vacacional era a comarca de Ferrol, onde permaneceu ata mediados do mes de setembro, se cadra foi xa esa tamén a primeira vez que puido achegarse ata as marxes do Tea para coñecer o enclave termal de Mondariz.
Confirmación hemerográfica de visitas súas ao núcleo mondarizano encontrámolas, en todo caso, no xornal católico herculino Diario de Galicia de 29 de xullo de 1894, que o cita “entre lo más granado de la concurrencia doliente” ao balneario, e tamén de 9 de xullo de 1896, que anuncia expresamente: “Ha llegado á Mondariz el eminente poeta don Antonio Fernández Grilo”.
O negocio iniciado en 1873 polos irmáns Gumersindo Ramón e Enrique Peinador Vela (Casa de Baños-Fonda de Peinador, no seu enunciado primixenio) coñecía nese preciso instante unha dinámica de intensa expansión empresarial, converténdose en referencia para o lecer de moitos elementos da aristocracia e da plutocracia da época, tanto española como portuguesa e aínda doutras latitudes.
En reforzo desa imaxe de Mondariz como destino turístico chic, eficaz centro termal curativo, relevante punto de encontro social e remanso natural paradisíaco, ademais de contratar os servizos do prestixioso médico Isidro Pondal Abente e de concorrer con mostras de auga embotellada a diversos Certames e Exposicións Internacionais (Barcelona, Bruxelas, París...), os irmáns Peinador convidaron a pasar estadías no seu Balneario, non sabemos se de xeito totalmente gratuíto ou mediante descontos ad hoc, a determinadas figuras relevantes das artes, das letras e das ciencias daquela época, tentando unha especie de “transferencia mutua de prestixio” da que todos saían beneficiados.
Unha desas figuras foi, evidentemente, a do poeta cordobés Antonio Fernández Grilo, que se sumou así a unha listaxe ben ilustre na que cabe salientar, cinxíndonos aos lustros finais do XIX, personalidades literarias como Gaspar Núñez de Arce, José Echegaray, Carlos Arniches, Gonzalo Cantó, Vital Aza, Luís Taboada ou Emilia Pardo Bazán, entre outras moitas.
Os resultados desa estratexia publicitaria e prestixiante da “Compostela del enfermo” (como lle chamou o tribuno republicano Emilio Castelar a Mondariz) foron notorios e o estabelecemento dos Peinador non deixaría de dar pasos adiante no seu progreso: en 1886 inauguraría o seu Álbum de Honor, destinado a recoller autógrafos dos visitantes máis ilustres; en 1887 faríanse os primeiros estudos para a construción do tranvía Vigo-Mondariz, que non obstante tardaría aínda lustros en poder inaugurar o seu primeiro tramo, Vigo-O Porriño (1920); aparecería tamén por entón a revista La Temporada, cuxos exemplares máis antigos conservados remontan non obstante a 1888; e, así mesmo, en 1893 poríase a primeira pedra do edificio do Gran Hotel, obra do arquitecto Xenaro de la Fuente, que se inauguraría finalmente no ano do “Desastre” colonial (1898). Outro importantísimo avanzo na relevancia do Balneario nos compases finais do século foi a obtención en decembro de 1888 do título de “proveedor de la Real Casa” e do permiso para empregar en facturas e etiquetas o debuxo das Armas Reais. Se cadra puideron ter algo que ver nesa obtención as eventuais xestións realizadas en tal sentido polo poeta Antonio Fernández Grilo, moi estreitamente vinculado, como xa explicamos, ao clan borbónico que ocupaba entón o trono hispano.
O relevante é, en todo caso, que por este tempo, coidamos que en 1896, o poeta Grilo estampou no Álbum de Honra do Balneario de Mondariz, manuscrita, unha supitánea composición titulada “A Enrique Peinador”, que está recollida de xeito facsimilar no Libro de Ouro do Balneario de Mondariz editado pola Deputación pontevedresa en 1999 e que di así:
A ENRIQUE PEINADOR
Fuente benéfica y pura,
Manantial de Mondariz,
Yo no sé qué hay en tus
aguas
De sagrado para mí!
Reinaban nuestras dos madres
En el corazón feliz
Y Fuensanta y Avelina
Marcaban el porvenir!!
Fuensanta ya está enterrada;
Tu hogar está un su zenit;
Ella y tu madre defienden
El manantial desde allí!!
Cada gota es una lágrima
De la anciana que al
morir
No midió toda la suerte
Que Dios te concede al
fin!
La salud está en tu casa;
No hay enfermo que al
salir
No rece a la Providencia
Por tus hijos... y por
tí!!!
Outra composición de Grilo tamén dedicada ao Balneario de Mondariz foi escrita en 1898, co gallo da inauguración do edificio do Gran Hotel. Ese poema fixo parte dun dos Álbum-Guía editados nos anos finais do século XIX, concretamente no de 1899, dirixido por Alfredo Vicenti e impreso na casa tipográfica Sucesores de Rivadeneyra, de Madrid e foi reproducido anos despois na propia revista La Temporada de Mondariz (Ano XXXV, nº 2, 17 de xuño de 1923, p. 6) baixo o rótulo “De nuestro archivo literario”. Di así:
ANTE EL NUEVO EDIFICIO DE MONDARIZ
Con tu cúpula soberbia
Y con tu torre gallarda,
Del trabajo y de la
industria
Todas las grandezas
cantas.
Sobre los hoteles viejos,
Sobre las antiguas casas,
Serenamente desplegas
Tu majestad de monarca.
Una fuente humilde y
sola,
Unas milagrosas aguas,
Dieron el sér á tus ricas
Viviendas hospitalarias;
Y de tu incansable dueño
La fe, el genio y la
constancia,
Lo que ayer fué
despoblado,
Trueca en mansión soberana.
El sol besando tus
bóvedas
Cuando asoma en la
montaña,
En rayos de tornasoles
Se deshace en tus
ventanas;
Y cuando la noche tiende
Sus túnicas enlutadas,
La luz eléctrica finge
Al sol que vuelve la
espalda.
Cuántos vendrán á buscarte
Del dolor con la
nostalgia,
Logrando bajo tus techos
El sueño que no lograban!
¡Cuántos sentirán consuelos
En las tristezas del
alma,
Con sólo ver el paisaje
Que te sirve de guirnalda!
Pronto serás ante el
mundo
De la salud el alcázar,
Como eres hoy el primero
De los hoteles de España.
4.
Oito poemas máis nunha revista luxosa
e de grande difusión
Alén dos xa reproducidos, oito poemas máis a Mondariz de Antonio Fernández
Grilo viran lume con anterioridade, como adiantamos, no Almanaque para 1894 da revista La
Ilustración Española y Americana.
Esta nacera en Madrid o 25 de decembro de 1869 como continuadora de El Museo Universal, presentándose a si propia como “Periódico de ciencias, artes, literatura, industria y conocimientos útiles”. Editouna e dirixiuna o empresario gaditano Abelardo de Carlos y Almansa (1822-1884).
O xeneroso formato (41’5 x 29 cms.), o tipo de papel (couché), a disposición a tres columnas, o nutrido número de páxinas (16, cando o habitual era que os xornais non pasasen de 4 nin as revistas de 8), a abundancia de reclamos publicitarios e a inserción de excelentes gravados, entre outros elementos, fixeron dela unha revista preciosa e elegante, que só se vendía mediante subscrición (28 pesetas anuais en provincias e 25 en Madrid). O seu público lector habitual era, desde logo, un “obxectivo” perfecto para calquera estratexia de captación de novos clientes que quixese despregar unha empresa termal e turístico-vacacional como era a dos irmáns Peinador en Mondariz.
A revista medrou especialmente durante o período da Restauración grazas ao seu ton moderado, ao seu carácter ideoloxicamente conservador disfrazado de “apoliticismo” e a unha moi nutrida e variada nómina de colaboradores, tanto literarios como artísticos, que integraba por igual figuras xa consagradas (Campoamor, José Selgas, Manuel del Palacio, José Jackson, o propio Fernández Grilo...) e moitísimos aspirantes ao Parnaso naquel Madrid convertido por obra e graza do centralismo en destino imprescindíbel para calquera que quixese facer carreira na esfera pública.
Tamén contribuía para o seu éxito a variedade de contidos das súas moitas seccións: “Crónica general”, “Nuestros grabados”, “Actualidad”, “Por ambos mundos”, “Artículos científicos”, “Pasatiempos”, “Narraciones varias”, “Álbum Poético”... Só a partir da aparición das súas directas competidoras Blanco y Negro (1891), Nuevo Mundo (1894) e máis adiante Mundo gráfico (1911) e La Esfera (1914), a sorte da publicación que nos ocupa mudaría de signo, iniciando un proceso de paulatina decadencia que, así e todo, aínda lle permitiría resistir ata decembro de 1921.
A nómina de galegos colaboradores de La Ilustración Española y Americana non foi moi nutrida, mais tampouco resultou irrelevante: Celso García de la Riega, Victorino Novo, Remigio Caula, Benito Losada, Neira Cancela, Aureliano J. Pereira, Concepción Arenal, Emilio Fernández Vaamonde, o viveirense Luís Sipos, etc.
Centrándonos neses oito poemas de Antonio F. Grilo dedicados a Mondariz na revista en cuestión diremos que presentan un estilo caracterizado pola brevidade, a sinxeleza expresiva e o predominio das rimas consonantes. Así e todo, manéxanse neles diversas combinacións e medidas de versos, tanto de arte maior como menor, o que sen dúbida dota de certa variedade propositada o conxunto.
Tres son as notas temático-ideolóxicas que merecen destacarse, coidamos, nese pequeno feixe poético. En primeiro termo, a exaltación paisaxística e dos encantos naturais da zona, representados polas fontes de Gándara e Troncoso, loxicamente, mais tamén polos camiños, os bosques de piñeiros, as parras, as montañas, o río, o val...
En segundo, a relixiosidade. Disque a curación por intercesión da Virxe da Fuensanta cordobesa dunha doenza que padeceu na vista durante a súa mocidade foi determinante para un arraigado sentimento devoto en Antonio F. Grilo, que se plasmou en numerosos poemas e que aparece de cheo, como pode comprobarse, nesta serie dos oito poemas ambientados en Mondariz. A propia condición salutífera das augas non deixa de ser vista por el como un don precioso e gratuíto da divindade; a crenza no seu poder curativo repousa asemade na devoción relixiosa e as belezas e encantos do val do Tea permiten contemplar mellor que en ningures a omnipotencia divina.
Polo demais, un deses poemas constitúe un canto á Capela de Troncoso, dedicada nesa altura aínda á Virxe do Carme e retratada durante unha misa dominical, á que acoden as bañistas ataviadas con algunhas galas “castizas”, como a mantilla. Esa capela, como é sabido, pasaría a ser igrexa parroquial en 1904, coa Virxe de Lourdes como nova veneranda, mentres que nas inmediacións do futuro Gran Hotel ergueuse e inaugurouse algo máis tarde, o 16 de xullo de 1898, outra capela, coñecida como “do Bosque”, que asumiu a advocación carmela abandonada pola de Troncoso. Nesa Capela do Bosque casaría en 1925 unha filla do empresario, Avelina Peinador Porrúa, con Isidro Parga Pondal.
Dos oito textos a Mondariz publicados por Grilo en La Ilustración Española y Americana foi ese titulado “La capilla” o único que reproduciu algún tempo despois nas súas planas a revista La Temporada de Mondariz. Fíxoo, concretamente, no exemplar correspondente ao ano XXXIII, núm. 7, 24 de xullo de 1921, páx. 2. Outro poema do cordobés, aínda que sen relación temática directa con Mondariz, vería tamén lume no exemplar de La Temporada correspondente ao 23 de xuño de 1918. Referímonos ao titulado “El salón de máquinas”, que se publicara orixinariamente no Álbum-Almanaque de La Ilustración Española y Americana para 1897.
A terceira e derradeira nota ideolóxico-temática do conxunto de poemas dedicado por Grilo a Mondariz, en fin, ten a ver co “hábil caneo” por parte do escritor dalgúns dos aspectos socialmente menos xustos e moralmente máis “conflitivos” que lle coubo contemplar, inevitabelmente, na súa estadía en terras do Tea. Tal é o caso da mendicidade e da pobreza infantil, encarnadas pola nena xordomuda coa que se atopou camiño da fonte e pola rapariga que amenizaba con música de arpa os opíparos banquetes dispensado aos hóspedes do balneario. En ambos casos, Grilo envolve e mitiga a crueza do que ve en compensadoras alusións e etéreas referencias de teor relixioso, que no seu xeito de ver debían servir de presunto consolo para o drama desas dúas meniñas representantes dos estratos máis desfavorecidos naquela sociedade.
Debemos reparar, por último, no implícito diálogo que Grilo estabelece nalgún dos versos do seu “Mondariz al anochecer” co poema “Unha noite no xardín sentada” de Curros Enríquez, de quen, polo que se deduce, foi atento lector. Non sería descartábel que, aínda coñecéndose e tratándose con anterioridade nos ambientes literarios e xornalísticos madrileños, Grilo e Curros coincidisen nalgún momento como usuarios do balneario mondarizano.
Eses oito poemas de Grilo a Mondariz din así:
LA FUENTE
¡Oh dulce manantial sabroso y tibio!
¡Oh fuente de salud férvida y sana!
Aquí la puso Dios para el alivio
Y aquí perpetua y solitaria mana.
En medio de estas plácidas orillas
Franca es la entrada y la salud es
cierta;
Llegad hasta la fuente de rodillas;
¡La botica de Dios tenéis abierta!
Aislada en un peñasco del camino,
Ni salta en ondas ni murmura recio;
Otro vaso al enfermo peregrino
Y á rezar y á creer; ¡ese es el
precio!
MONDARIZ AL
ANOCHECER
A lo lejos se ve el caserío
Del crepúsculo envuelto en la luz;
El relente ya tiene rocío;
Ya está obscura la margen del río,
Y la selva, y la ermita y la cruz!
En la rústica choza cerrada
Ecos tristes oyéndose están;
Tal vez es la mansión encantada
Donde llora una nena coitada
Os desdéns
de un ingrato galán!
CAMINO DE LA
FUENTE
(A UNA MENDIGA, NIÑA SORDO-MUDA)
Muda y sorda es la niña: ¡bendita
sea!
Ni me escucha ni habla; ¡Dios lo ha
querido!
Y cuando tan risueña va por la
aldea,
¿Qué le dirán los ángeles en el oído?
¡Ay! tal vez aquí abajo Dios la
mantiene
De su propio silencio siendo
cautiva,
Porque nadie descubra de dónde viene
Y que ninguno sepa lo que hay arriba !!
LA MENDIGA
DEL ARPA
(EN LA MESA DEL BALNEARIO)
Todos á la mesa están;
La niña canta y sonríe,
Y su mirada se engríe
En un pedazo de pan.
Ni escucho el aire ligero
Ni oigo la doliente letra,
Que en mi corazón penetra
Como una punta de acero!
Sus notas se van ahogando
De la mesa en el estruendo;
¡Todos comiendo y comiendo!,
¡Y ella cantando... y cantando!
Mas si otra niña la besa
Y la ampara dulcemente,
¡Quizá la Virgen se siente
Por las noches á su mesa!
BAJO UNA
PARRA DE MONDARIZ.
De un gallo acerca el aire
La voz lejana;
Se filtra por las hojas
El sol poniente;
Y al eco melancólico
De una campana,
Se destrenza llorando
Sola la fuente.
La luna blanquecina
Como un sudario,
Borrosa en claridades
De luz febea,
Se asoma al hueco roto
De un campanario,
Para ver lo que pasa
Dentro la aldea.
LA CAPILLA
¡Hoy es domingo! Toda de gala
La alta capilla recibe al sol,
Y con la púrpura de una bengala
Finge la ojiva su tornasol.
No hay cara hermosa sin la mantilla;
¡Con la mantilla las hay que ver!
Á sus mujeres la dió Sevilla,
Y es el encanto de la mujer.
Su último toque da la campana;
Ya el sacerdote vestido está,
Y á misa acude la caravana
Que el agua pura bebiendo va.
De mansedumbres cristianas llenos,
Todos dan gracias al Redentor;
Los que están buenos… porque están
buenos;
Los que están malos… para ir mejor!
¡Se alza la Forma! La luz pasando
Le hace de rayos arco triunfal,
Mientras las notas van resbalando
De la sonora marcha Real.
Blanca y humilde, pobre y sencilla,
Bajo su nave me hallo feliz;
Soy un devoto de la capilla,
De la capilla de Mondariz!
LOS PINOS DE
MONDARIZ
Pinares de las cumbres solitarias
Ola verde que ondula desigual;
Testigos de las citas legendarias;
Escolta del divino manantial;
Llenáis de vida el campesino ambiente
Y completáis del agua la virtud;
¡Vivid! vivid para velar la Fuente
Que devuelve al enfermo la salud!
AL PIÉ DE LA
MONTAÑA
¡Omnipotente Señor
Que la luna alzando vas
Sobre el valle seductor!
¡Aquí te descubres más,
Porque te miran mejor!
Debemos poñer fin a estas liñas, mais non sen antes engadir que, morto Antonio F. Grilo en 1906, os responsábeis do Balneario de Mondariz tiveron a gala homenaxealo posteriormente en, cando menos, dúas ocasións.
Efectivamente, o recitado da composición “Las ermitas de Córdoba” dese poeta “al que tantas veces admiramos”, en palabras do propio Peinador (La Temporada de Mondariz, ano XIX, núm. 13, 25 de agosto de 1907, p. 2), fixo parte do programa da velada celebrada no Balneario en honra ao bispo de Madrid-Alcalá a finais de agosto de 1907. Nesa ocasión foi o mozo mallorquino Antonio Font o encargado do recitado.
Da mesma maneira, no verán de 1911 e no transcurso dun concerto que tiña como obxecto recadar fondos con destino aos bañistas pobres do Asilo de Mondariz (La Temporada de Mondariz, ano XXIII, núm. 10, 6 de agosto de 1911, p. 2), outro mozo chamado Eduardo Galván recitou novamente ese mesmo poema do vate cordobés.
[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA MONDARICUS, 2022]
