Noticia dun océano fecundo por explorar
Resulta xa un tópico sinalar a relativa escaseza de mar nas nosas letras, ou o que é o mesmo, o peso esmagador do rural na construción literaria da "imago" do país. Mais todo é relativo. Querendo e dedicando horas a navegar ou mergullarse polos océanos da bibliografía e da hemerografía, un atopa moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. As liñas que seguen pretenden ser, humildemente e coas inevitábeis omisións involuntarias, mapa das postas descubertas ou cartografía dunha travesía posíbel para quen quixer faenar no futuro en tan rico, produtivo, plural e apaixonante caladoiro.
Resulta xa un tópico sinalar a relativa escaseza de mar nas nosas letras, ou o que é o mesmo, o peso esmagador do rural na construción literaria da "imago" do país. Mais todo é relativo. Querendo e dedicando horas a navegar ou mergullarse polos océanos da bibliografía e da hemerografía, un atopa moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. As liñas que seguen pretenden ser, humildemente e coas inevitábeis omisións involuntarias, mapa das postas descubertas ou cartografía dunha travesía posíbel para quen quixer faenar no futuro en tan rico, produtivo, plural e apaixonante caladoiro.
Mar e cantigas no
Medievo
Esa xoia da cultura
universal que son as cantigas medievais galego-portuguesas non deixan
de empregar o mar ou algún dos seus elementos como escenario,
símbolo ou metáfora de sentimentos. Hai, de feito, entre as
cantigas de amigo, dous subxéneros, o de "romaría" e a
"barcarola", que dificilmente poden comprenderse sen ter en
conta esa presenza mareira: velaí están as confidentes ondas do mar
de Vigo interrogadas sobre o paradoiro do amigo nas cantigas de
Martin Códax (B 1278, 1280, 1282, 1284...); as barcas novas que
mandou labrar e deitar no mar o rei portugués nas cantigas de Joám
Zorro (B1151, 1153, 1157...); as barcas que a moza namorada da
cantiga de Nuno Fernandez Torneol foi ver "eno ler"
agardando en van que nelas viñese seu amigo (B 645); o amigo que
el-rei "filhou de mar a mar" para desgraza da namorada na
cantiga do xogral Lopo (B 1249) ou, mesmamente, as embarcacións da
cantiga de Juião Bolseiro (B 1168) que levaron lonxe ao amado ("Nas
barcas novas foi-s'o meu amigo d'aqui"). As romaxes cabo da
ribeira do mar funcionan ben como pretexto e escenario ideal para o
encontro dos amantes ("A la igreja de Vig', u é o mar salido /
e verrá i mia madre o meu amigo", indícase na cantiga de
Martin Códax - B 1280-; "Irei a lo mar vee-lo meu amigo",
dise na de Nuno Porco - B 1127-, "Serei vosqu'en San Mamede do
Mar", prométese na de Joán de Cangas - B 1269-), ben como
marco, na coñecida composición de Mendinho, para a máis radical
das soidades ("cercaron-m'as ondas, que grandes son (...) /
morrerei eu, fremosa, no mar maior", B 852).
O mar é tamén
destinatario da maldición que lle endereza nunha cantiga Roi
Fernández de Santiago (B 903), pois a súa contemplación non fai
senón facilitarlle ao poeta a medida exacta da súa cuita e soidade
("maldito sej'el mare, / que mi faz tanto male"). E de
medidas vai tamén a cantiga de Paio Gomes Charinho (A 251) en que se
declara que maior é a coita de amor que padece o poeta que as coitas
que produce o mar todo... O propio trobador rianxeiro, almirante en
tempos de Afonso X, pon tamén en boca dunha moza namorada despedidas
para o amado embarcado ("as ffroles do meu amigo / briosas van
no navyo", B 817), compara o poder e grandeza do amentado rei
coa do propio mar ("o mar semella muit'aqueste rei", A 256)
e literaturiza o alivio que sente a muller do navegante cando este
non ten xa que afrontar máis travesías: "Muy ben é a min, ca
(ia) non andarey / triste por vento que veia fazer, / nen por
tormenta non ei de perder / o sono (...)" (B 838).
Por outra banda, no
cancioneiro satírico é o mar pretexto que Gonzal'Eanes utiliza para
burlarse de Pero D'Ambroa (V 1004), a quen xulga fillo dun cazón ou
dun bogavante, xa que presumía de afoutado ("non dades ren por
tormenta do mar") cando en realidade, ao que parece, non foi
quen de ir alén de Mompiller na súa peregrinaxe a Terra Santa por
medo aos azares e balanceos da navegación.
O rei Afonso X, que soña
nun dos seus poemas ("Nom me posso pagar tanto...") con
abandonar as penalidades e agobios do seu posto para navegar en
"galeón" ou en "dormon" e ir pola mariña
"vendend'azeite e farinha", xa que se paga máis do mar
"que de seer cavaleiro / ca eu foí já marinheiro", manda
facer cantigas para louvar a Virxe e os seus milagres e nelas non
podían faltar historias de perigos corridos no mar, fose o da
Bretaña Maior, fose o de Flandres, fose o de Sevilla, fose o
Mediterráneo das peregrinaxes a Terra Santa: intentos de asasinato
por afogamento (cantigas 5, 193, 287), súpetas subidas da marea
(86), caídas accidentais no intre de embarcar (383), trebóns e
fogos de San Telmo (36, 112, 172, 267, 313), naufraxios de naves (33,
236, 371), ataques corsarios (95, 264, 271, 379), vías de auga que
son taponadas por peixes (339)... Curiosamente, son sempre historias
protagonizadas por nobres, damas, romeus e mercaderes, nunca por
mariñeiros ou mariscadoras, o que nos permite abesullar con
claridade qué clase de clientela interesaba captar con esa
extraordinaria obra para as peregrinaxes marianas.
Canto á prosa medieval,
de menor orixinalidade e relevo no noso ámbito cá lírica, como é
ben sabido, convén non esquecer que mariñeiras son algunhas das
grandes fazañas do Ulises de Troia que se recollen nas obras do
chamado "ciclo troiano". Moito a ver co mar teñen tamén
certos episodios do ciclo "artúrico", como a viaxe de
Artur na barca da fada Morgaín, en A demanda do Santo Graal,
e mesmo nos Livros de Linhagens se poden encontrar relatos
sobre as fantasiosas estirpes mareiras de certas familias
aristocráticas, como a alusiva aos Mariño, descendentes dunha
serea.
Silencio culto e
eclosión popular
Durante os chamados
"Séculos Escuros" faltou unha literatura culta escrita na
nosa lingua que podía ter dado conta en maior ou menor medida, cos
correspondentes formatos renacentista, barroco ou neoclásico, de
moitos dinámicas relacionadas co noso mar: a épica dos navegantes
transoceánicos galegos, as levas e a brutal deforestación levadas a
cabo para arranchar a "Armada Invencible", a peripecia de
moitos Ramón Cernadas na Patagonia e noutras áreas do Novo Mundo, a
axitación nas Rías contra a "matrícula do mar" e contra
o estanco do sal, a participación de galegos nas loitas contra
bucaneiros e almirantes da "pérfida Albión" nas rotas
marítimas planetarias, a exploración/explotación de novos
caladoiros nos xélidos mares do Norte, o devalo de Pontevedra como
porto e a eclosión coruñesa na fin do monopolio sevillano
ultramarino...
Non dispor de literatura
propia neses séculos privounos de referentes simbólicos e condenou
ao silencio moita da vida e da enerxía que zumegaban os poros do
país. As "Coplas do saqueo de Cangas polos turcos",
excepción a isto que dicimos, veñen de ser cuestionadas
recentemente na súa autenticidade. Inda ben que Feixóo de Araúxo
deu fé das desputas entre pescadores do Miño no seu Entremés
famoso... e que, durante o XVIII, os ilustrados comezaron a mirar
con arroubo e con afán de superación todo o relativo ás nosas
cousas, incluídas as que afectaban ao mar como despensa: velaí
Lucas Labrada co seu reconto da capacidade piscatoria e marisqueira
do país na Descripción económica... e Xosé Cornide cos
seus estudos sobre o faro de Hércules, as súas descricións
circunstanciadas das nosas costas, os seus descubrimentos sobre a
sardiña e a súa denuncia das novas formas capitalistas, cabe dicir esquilmadoras, que traían
consigo os fomentadores cataláns...
Mais o que non deu a
desidia ou deserción practicamente masiva das minorías cultas do
país a respecto da propia lingua e da identidade comunal,
recollémolo na voz da xente anónima, nese tesouro de lírica
popular en que abundan os motivos mariñeiros e as expresións de
devoción asociadas ás comunidades piscatorias. Cantigas e lendas e
contos e ditos polos que desfilan tipos de embarcacións e de ventos,
labores e faenas na praia e mar adentro, especies mariñas, climas e
predicións, cabos, cons, consellos para o consumo dos froitos do
mar, rivalidades entre portos, velas rotas, e os inevitábeis santos
e virxes (a da Barca, a da Lanzada, o San Telmo, o San Bertomeu, o
Santo André de Teixido... só moi recentemente a do Carme) a quen
recorrer na anguria da infertilidade, no instante supremo do
naufraxio ou no lance difícil de pasar a Touriñana ou a Marola.
Mar e Rexurdimento
Durante o Rexurdimento, o
mar adquire unha presenza moi relevante como motivo poético. Ás
veces, coa intención costumista ou social de glosar/denunciar algún
aspecto da vida e traballos das xentes da ribeira: así Xoán M.
Pintos no poema "Os birbirichos e os birbiricheiros", do
seu A gaita gallega, sobre as xentes do Salnés que mariscaban
para matar a fame no Serrido cambadés; así o viveirés García
Dóriga denunciando a triste vida do mariñeiro ("Sogueirón,
vaite pró traiñón"); así Amador Montenegro, o promotor do
xornal lugués A Monteira, no seu poema "Os pescadores";
así Rodríguez Seoane relatando en verso un naufraxio nas augas da
Lanzada; así, en fin, a Rosalía que retrata nos Cantares a
devoción popular e mariñeira á Virxe da Barca:
"Canta
xente... canta xente (...)
¡Que lanchas tan ben portadas
con
aparellos de festa!
¡Que botes tan feituquiños
con tan
feituquiñas velas!".
Outras veces o mar é
elemento da vindicación patriótica da húmida Galiza fronte á
deserta Castela ("Que o mar deixoute olvidada...",
recrimínalle a nosa poeta nacional, a mesma que musitou no
derradeiro alento, se non mente a tradición, "quero ver o
mar"...) ou presenza vivificante e esencial da beleza do país:
ao autor de Os Eoas (non en balde epopea transoceánica), os
baixos de Camelle, ao igual que os piñeiros leixados polo vento do
mar de Niñóns, a Barra ou os areais vougos da costa bergantiñá,
resúltanlle, en definitiva, "mui garridos ó mirar", igual
que para Leiras Pulpeiro, cantor da beleza da lancha noutrora
engalanada que hoxe apodrece na ribeira, a costa mariñá luguesa fai
estremecer o espírito coas súas "nordesías" e co "arder
do bico das ondas".
En ocasións, o mar é
visto polos rexurdimentistas desde perspectivas máis existenciais:
en Follas Novas convida "co seu xordo e constante
marmurío" ao suicidio como descanso ("Neste meu leito
misterioso e frío / -dime- ven brandamente a descansar"); as
píllaras, petrelos, mazaricos e demais aves mariñas de Pondal viven
en baixos e furnas, sirtes e fachos e simbolizan a liberdade soñada.
A propia alma do bardo é retratada como "arboladura de nave
poderosa" en que o vento arranca "enérxicas notas".
Mais o mar é, sobre todo
nesta época da nosa historia, camiño da emigración ("Dígoche
este adiós chorando / desde a beiriña do mar"), rota do "aleve
negreiro vapor" citado por Curros Enríquez que leva a tantos
compatriotas a un destino incerto e moitas veces fatal na ourra beira
atlántica ("dentro dun mes, no simiterio inmenso / da Habana,
ou nos seus bosques, / ¡ide a ver que foi deles!", denuncia
Rosalía, conmovida diante das dimensións do éxodo e do pasar de
velas que navegan levando "os fillos das
nosas costas / con rumbo á América
infanda / que a morte co pan lles
dona").
Na narrativa e no teatro
de finais do XIX-comezos do XX, o mar é escenario para algúns
relatos e pezas de Manuel Lugrís Freire ("Axúdate" e "A
illa milagreira", por unha banda; o drama Mareiras, por
outra), para que Manuel López Prado achegue ás planas de A
Monteira o conto "A volta do mariñeiro" e para que
Álvarez de Nóvoa retrate nun dos relatos de Pé das Burgas,
intitulado "A nai", o tráxico dilema dun mozo mariñeiro
ao que lle naufraga a buceta coa nai e a moza a bordo.
O mar das Irmandades
Coa aparición no
escenario político e cultural galego das Irmandades da Fala, moitas
cousas mudan. O seu pendor antisucursalista e "atlantista"
fai que as antenas dos escritores máis preocupados pola renovación
e agrandamento das nosas letras viren en dirección ás culturas
célticas e ás cosmopolitas Bos Aires, A Habana, New York ou Lisboa,
para que o meridiano da creatividade deixe de pasar necesariamente
por Madrid. Nesa perspectiva, o mar cobra valor diferencializador e
convértese en escenario e vía transmisora da modernidade.
Ramón Cabanillas, coa
súa fórmula combinatoria de tradición e anovamento, coa súa sabia
mestura do legado do Rexurdimento galego cos novos ares do Modernismo
americano, é o primeiro en inundar de salitre as letras galegas de
preguerra, con poemas como "A trainera", "Na taberna",
"Mariñeira" ou "Veiramar". Seguen o seu ronsel
discípulos como Vitoriano Taibo (magnífico o seu poema "Brúa
o mar") e o muxián Gonzalo López Abente, que non só canta a
paisaxe mariña da costa fisterraica, cos seus cons, furnas, laxes e
praias, senón que introduce o medio ribeirán (O deputado por
Veiramar, O novo xuez...) na novelística en galego,
definitivamente emerxente da man da entidade ideada e fundada polos
irmáns Villar Ponte. O duro traballo das estivadoras do sal é
retratado por Lois Tobío na súa novela A nova vida. Lesta
Meis dedica páxinas do seu Estebo á descrición da travesía
transoceánica dos emigrantes a Cuba. Xaime Quintanilla elixe como
protagonista de Saudade a figura dun mariñeiro que se ve
forzado a deixar o mar. Ata o chamado 'cantor da Montaña', Noriega
Varela, recrea motivos mareiros en poemas como "Galernazo"
e "Prá ufanía das olas".
Varios mestres do grupo
"Nós" non permanecen alleos ao esforzo de colocar o mar na
centralidade das historias a contar para que se evidencie que hai
país: Castelao desprega nas súas Cousas e nos seus Retrincos
todo un mundo de referencias a vellos patróns ("Peito de Lobo",
"O Rifante", os "doce Apóstoles"....) e
taberneiros que afogan en distantes latitudes a morriña con choros
ao escoitaren cantar "Lanchiña que vas en vela....".
Losada Diéguez achega ao boletín Nós un relato
protagonizado por dous mozos mariñeiros de Marín no tempo en que
aínda "non ían as motoras a buscar sardiña a Leixões, nin
xiquera as artes da traíña eran donas das rías". Otero
Pedraio recrea maxistralmente a mocidade leda e rexoubeira no Berbés
e no Val Miñor do fidalgo Don Xosé María Puga en Os camiños da
vida.
Na produción teatral,
Cotarelo entrega as pezas Beiramar e Mourenza. A
primeira, ambientada na ría de Arousa (o autor pasaba temporadas en
Vilaxoán, de onde natural a súa esposa), ten como principais
protagonistas a dous irmáns mariñeiros de caracteres antitéticos
que aman a mesma muller. A segunda, traxedia granguiñolesca, xira
arredor dunha familia de “corvos do mar” (‘Lumia’,
‘Espadarte’, ‘Rapeta’ e ‘Breixo’), que fan naufragar
barcos adrede para recoller o botín e que provocan desa maneira a
morte dun dos seus, ‘Xelo’, cando regresaba de América no
pailebote “Boemia”. O mundo do mar é tamén abordado por Urbano
R. Moledo no monólogo O orfo do mar, por Leandro Carré na
peza Os homildes e polo ferrolán Nicolás García Pereira no
drama en verso Brétemas.
A propia prosa científica
en galego, daquela nacente, ten no ensaio sobre a dorna de Porto do
Son e no cuestionario sobre cultura marítima escritos e publicados
no boletín Nós polo etnógrafo ourensán e destacado
activista do "Seminario de Estudos Galegos" Xoaquín
Lourenzo, "Xocas", un bo referente pioneiro, ao que dedicamos no seu día un artigo na revista Ardentía.
Mares de vangarda
Da man dos "novos"
que eclosionan nas letras galegas nos anos 20, o mar conquista, como
espazo e como metáfora, unha centralidade case absoluta. No xénero
poético acode por igual ás creacións dos neotrobadoristas que ás
dos hilozoístas que ás dos máis influenciados polos "ismos"
europeos iconoclastas. Non é só o mar, irrepetíbel e puro, do De
catro a catro manuelantoniano, libro inmenso, do que seguen o
ronsel Foulas e Viladomar, senón tamén o de Fermín
Bouza Brei e a súa Nao senlleira (con poemas como "Trova
infinita", "Parranda mariñeira", "Tríadas no
mar e na noite", "No anal de Manoel Antonio", "Trova
das sete naos"...); o de Blanco Amor co seu sinfónico Poema
en catro tempos; o de Amado Carballo en Proel (con poemas
emblemáticos como "Canzón do temporal", "Taberna",
"Noite mareira", "Faro", "Porto", "Outa
mar", "Mariñeiro" e "Pandeirada do bo e do mal
tempo") e mesmo na prosa de Os probes de Deus que ten
como protagonista ao vello xeiteiro de Cidrás; o de Cunqueiro, ora
abstractamente cubista (Mar ao Norde), ora liricamente
trobadoresco (Cantiga nova que se chama riveira) e aínda o
que salfere os poemarios de 'Johán Carballeira', Xosé Mª
Castroviejo, Xulio Sigüenza, Álvaro de las Casas...
Co trazo mestre do
rianxeiro Dieste, o mar inunda de escumallo renovador a prosa e o
teatro galegos desa época, mercé a algúns relatos contidos no
libro Dos arquivos do trasno e, sobre todo, á pletórica
proposta dramática, ética e estética plasmada na peza A fiestra
valdeira.
Exilio por mar
A diáspora política
derivada da derrota republicana na guerra do 36 levou moitas boas e
ben cortadas plumas galegas ás ribeiras americanas, que se sumaron
ás que por motivos basicamente económicos asentaran xa nelas con
anterioridade. Desta forzosa pero feliz conxunción naceu un pulo
creador que garantiu a supervivencia dunha literatura ferida de morte
no propio país polo triunfo fascista.
No exilio arxentino, o
poeta de Laxe Antón Zapata García escribe poemas de arrecendo
mareiro como "Carrexando redes", "Redes no mar",
"Alando a traíña", "Trincado", "A renda do
mar", "Porto peixeiro", "Chuco da dorna.
Mariñeiro galego", etc., recollidos postumamente en A
roseira da saudade e outro tanto fai o muxián Xervasio Paz
Lestón, con textos como "O Vilán", "Barcos..."
ou "Algazo". Cándido A. González publica e estrea en Bos
Aires o seu folkdrama de ambiente mariñeiro ¡Mal ollo! e
Núñez Búa recolle anécdotas de mariscadoras, pescantinas e
mariñeiros arousáns no seu Revoeira, mentres Luís Seoane
non deixa de salferir os seus poemarios con textos que evocan o
pasado en que pobos remotos chegaban a Galiza ("Guerreiros
contra a mar"), con outros que retratan o país con metáforas
de xinea mareira ("Galicia, un xigantesco barco") ou con
visións da costa galega desde o combés de 3ª do 'Highland
Princess' que deixan abesullar toda a intensidade do drama do exilio.
Castelao, en fin, recolle no Sempre en Galiza editado no
exilio bonarenese aquel afiche concibido para a propaganda
pro-estatutista antes do 36, intitulado "O peixe", en que
reivindica as "maneiras coleitivistas da nosa tradición
mariñeira" e prognostica: "O día que Galiza sexa nosa, os
mariñeiros vivirán na fartura".
Ardoras na longa noite
A narrativa galega de
posguerra demorou en reencontrarse co mar e fíxoo da man fantasiosa
de Cunqueiro no seu Se o vello Sinbad volvese ás illas. A
xeración máis nova afrontou con maior decisión a tarefa: Ferrín
deixou páxinas poderosas sobre a guerra da traíña en Antón e
os inocentes, Freixanes recreou a Pontevedra dos vellos
navegantes en O triángulo inscrito na circunferencia e
Bernardino Graña deunos varios relatos imprescindíbeis no seu
Fins do mundo. Logo Avilés evocaría a súa infancia noiesa
("mentres, os veleiros entran pola ría") en Nova
crónica de Indias e Neira Vilas reconstruiría a epopea dos
pescadores emigrados de Redes, Ares e Mugardos en Galegos no Golfo
de México.
En poesía, logo do descritivismo
meramente costumista de tantos poetas e da prolongación
neotrobadoresca dun Ánxel Sevillano coas súas dornas da preguiza,
dun Manuel María cos seus versos ao mar de Foz e dun Cunqueiro coa
súa illa alá no fondal do mar (en certo sentido, todos eles
replicados por Lueiro Rey na súa denunciadora "Cantiga do mar
da Arousa"), verifícase na posguerra un renovado achegamento ao
mar como motivo de inspiración. González Garcés ("Poema ao
meu mar"), Pura Vázquez, Álvarez Blázquez e Luz Pozo Garza
("Agora contemplamos a mar de Vigo") cantan a plenitude
persoal asociada á contemplación ou disfrute do mar. Mais tamén
aparecen perspectivas menos conformistas. Celso Emilio Ferreiro
ofrece o poema "A nena afogada" e o propio Manuel María o
seu "Cántico sereo contra o mar". Entre os membros de
"Brais Pinto", o mar é pretexto para ofrecer unha visión
problematizada da existencia (velaí o poema "Trebón perpetuo",
de Cuña Novás) e para reivindicar a memoria e a liberdade negadas
polo franquismo. Mentres Heriberto Bens-Ferrín ofrece o conmovente
"Ós líderes mariñeiros que fuxiron na dorna....",
Bernardino Graña, convertido nun mascato ergueito e denunciador da
rapina e a deshumanización, escribe a súa Profecía do mar e
o seu Sima-cima do voar do tolo, con poemas emblemáticos como
a "Oda ós mariñeiros de Cangas", "Canción para ir
ao mar de pesca", "Pregunto aos homes e ás mulleres do
noso mar", "Lázaro mariñeiro" e "O gato da
tasca mariñeira". Pola súa vez, poetas como María Mariño
(Palabra no tempo), Xohana Torres (Estacións ao mar,
Tempo de ría) e Avilés de Taramancos ("Elexías do mar",
"Fragata carregada de viño", "O pé do mariñeiro é
de natural ancho", "Na outra banda do mar constrúen o
navío...", "Meu capitán, é hora, é hora", "Barcos
no pór do sol") cartografan preciosos mapas da memoria familiar
e persoal vencellada ás ribeiras de Ferrol e Noia, respectivamente.
En poesía, logo do descritivismo
meramente costumista de tantos poetas e da prolongación
neotrobadoresca dun Ánxel Sevillano coas súas dornas da preguiza,
dun Manuel María cos seus versos ao mar de Foz e dun Cunqueiro coa
súa illa alá no fondal do mar (en certo sentido, todos eles
replicados por Lueiro Rey na súa denunciadora "Cantiga do mar
da Arousa"), verifícase na posguerra un renovado achegamento ao
mar como motivo de inspiración. González Garcés ("Poema ao
meu mar"), Pura Vázquez, Álvarez Blázquez e Luz Pozo Garza
("Agora contemplamos a mar de Vigo") cantan a plenitude
persoal asociada á contemplación ou disfrute do mar. Mais tamén
aparecen perspectivas menos conformistas. Celso Emilio Ferreiro
ofrece o poema "A nena afogada" e o propio Manuel María o
seu "Cántico sereo contra o mar". Entre os membros de
"Brais Pinto", o mar é pretexto para ofrecer unha visión
problematizada da existencia (velaí o poema "Trebón perpetuo",
de Cuña Novás) e para reivindicar a memoria e a liberdade negadas
polo franquismo. Mentres Heriberto Bens-Ferrín ofrece o conmovente
"Ós líderes mariñeiros que fuxiron na dorna....",
Bernardino Graña, convertido nun mascato ergueito e denunciador da
rapina e a deshumanización, escribe a súa Profecía do mar e
o seu Sima-cima do voar do tolo, con poemas emblemáticos como
a "Oda ós mariñeiros de Cangas", "Canción para ir
ao mar de pesca", "Pregunto aos homes e ás mulleres do
noso mar", "Lázaro mariñeiro" e "O gato da
tasca mariñeira". Pola súa vez, poetas como María Mariño
(Palabra no tempo), Xohana Torres (Estacións ao mar,
Tempo de ría) e Avilés de Taramancos ("Elexías do mar",
"Fragata carregada de viño", "O pé do mariñeiro é
de natural ancho", "Na outra banda do mar constrúen o
navío...", "Meu capitán, é hora, é hora", "Barcos
no pór do sol") cartografan preciosos mapas da memoria familiar
e persoal vencellada ás ribeiras de Ferrol e Noia, respectivamente.
Mares de tinta hoxe
O neoatlantismo dos
poetas dos 80, agrupados arredor das cidades portuarias de Vigo e A
Coruña, dá os seus froitos en forma de mares e salseiros presentes
nos versos da beira norte cantábrica e natatorios de Baixeras, nas
dársenas gozosas e abertas ao mar de Xavier Seoane, no latexo
cósmico e sensual de Fernán Vello, na memoria de agosto de Xulio L.
Valcárcel, nas mareas e palabras de mar de Ana Romaní, nas baleas
de Luísa Castro e na mohicana voz que resoa nas praias do Oeste de
Manuel Rivas.
Estes autores son
secundados nesa lira mareira polo Darío Xoán Cabana de Patria do
mar, polo corsario con permiso Xosé Miranda, pola carnotá
hinterlandiana Pilar Beiro, polo Antón Reixa de "Contrabando de
amigo", polo Xoán Neira de As varandas do abrente, polo
Santos Suárez de Balada do vento na ría, polo Maximino
Cacheiro de A iluminación do mar, polo Chisco F. Naval de Mar
de Lira, polo Xavier Paz de No canto do mar, a Chus Pato
de Fascinio ou o Luís Rei Núñez de Alma mareira e
Imán Fisterra, así como polo Xesús Franco de Contra mar
e Atlántico, Atlántico, pola Branca Vilela de A faciana
das augas, o Xavier Queipo de Glosarios, a Adela Figueroa
de Vento de amor e mar, o Antón Patiño de Océano e
silencio, o Rivadulla Corcón de Taberna á deriva, o
Gómez Alfaro de Mar aberto, o Manuel Xosé Neira de O mar
perdido ou o Paco Rivas de Cantaruxos do meu mar.
Os chamados poetas dos 90
amplían e intensifican o diálogo poético co mar, mesmo
organizándose en batallón literario coa Costa da Morte como patria
indómita. Velaí os volumes colectivos A rota dos baleeiros e
De mar e vento. Cinco poetas de Fisterra e os poemarios
individuais de Marta Dacosta (Crear o mar en Compostela), Rafa
Villar (O devalo do mar, A sotavento dunha singradura),
Miro Villar (Gameleiros), Rafael Lema (Cemiterio de
gaivotas, Atlántida, Sete vagas), Maite Dono (O mar
vertical), Xurxo Alonso (Onde viven os saqueadores de
naufraxios), Fran Alonso (Tortillas para os obreiros),
Alexandre Nerium (Vogar de couse), Xosé Pablo Bayo (Tempo
de chover) e F. R. Lavandeira (Mar que evita o meu regreso).
Magro é porén,
chamativamente, o panorama da presenza mareira no noso teatro actual:
apenas cabe citar o Auto do mariñeiro, de Manuel María; a
traxedia de potente lirismo A casa dos afogados, de
Fernán-Vello; a Maremia en que Euloxio Ruibal teatralizou o
naufraxio e posterior esperpento político-administrativo do "Casón",
e, por último, o Salitre de Rivadulla Corcón, posto en
escena pola compañía "Voltaedalle".
Na narrativa galega
recente hai obras que miran ao pasado do mar, evocando episodios sexa
da historia remota (Outono na illa, de Martínez Oca,
recreación sobre a figura do Ulises homérico; Ouveade naves de
Tarsihs, de Bernárdez Vilar; As galeras de Normandía, de
Ramón Loureiro, sobre os navegantes nos tempos da Galiza de
Maeloc;...), sexa da historia moderna (Mar para todo o sempre,
de Henrique da Costa, sobre a expedición polo Pacífico de Álvaro
de Mendanha en 1595; María das Batallas, de Alfredo Conde,
sobre a heroína que axudo a repeler o ataque á Coruña do corsario
Drake; A estraña estrela, de Xabier López, sobre os
corsarios turcos; O paso do noroeste, de Xavier Queipo,
ambientada na época da Franza prerrevolucionaria; O corsario,
de Alberto Fortes, que xira arredor da peripecia do navegante galego
Gago de Mendoza) sexa, en fin, da historia contemporánea (A
batalla de Cavite, de López Veiga; Aguillóns de Ortegal,
de Hixinio Puentes, ambientada en tempos da Grande Guerra, con
referencias na súa trama ao afundimento de barcos polos submarinos
teutóns nas nosas costas; o relato de Darío Xohán Cabana "A
mariñeira de Quilmas", sobre o terror no 36...; a Pensa nao
de Anxo Angueira, cos seus retratos de 'patifas' e 'baleiros' da
Arousa e do Ulla e a desfeita societaria que o golpe militar trouxo;
O corvo do chapapote, de Luís Rei Núñez, coa catástrofe do
"Prestige" como eixo). Ollando ao posíbel futuro, a novela
Canícula de Mariña Pérez Rei coloca á humanidade
sobrevivinte aos desastres climáticos navegando en grandes
plataformas flotantes polo océano...
Concibidas como testemuño
do pasado recente das xentes do mar, algunhas novelas actuais
céntranse na dura vida dos mariñeiros: o pioneiro Riosil, de
Valentín Carrera; as novelas de Manuel Riveiro Loureiro O patrón
e O peixoto; o Matalote de Xesús Franco; os mares
caribeños en Relatos mariñeiros, de Neira Vilas; o Gran Sol
na novela de Vicente Míguez De azul olvido e na de Jacobo
Barros Os ausentes de Casteltón; a épica mariñeira,
carnocha e arroutada de Xurxo Souto (O retorno dos homes mariños,
Contos da Coruña, Fumareu); as novelas Terranova. Memorias
dun mariñeiro e A derradeira campaña do capitán Samuel,
ambas de Mario Franco Rodríguez; Salseiros, de Calo Lourido,
etc.
Hai tamén
novelas-denuncia do impacto de determinadas industrializacións mal
concibidas sobre os núcleos costeiros (Beiramar, de Martínez
Oca), recreacións do mundo e condicións do traballo feminino nas
conserveiras (Amor de tango, de Mª Xosé Queizán; Mar de
bronce, de Vázquez Pintor), relatos en que predomina a emoción
da aventura exploratoria e libertaria (Ártico e outros mares,
de Xavier Queipo; Caldo de mares para homes libres, de J.A.
Xesteira; A estrela dos polisóns, de Luís Rei Núñez; A
ponliña irlandesa, de Nacho Taibo), novelas en que o mar é
pretexto para unha trama detectivesca (O misterio do barco
perdido, de Carlos Reigosa; Mar de fondo, de Núñez
Singala) e numerosos exemplos dunha narrativa sobre naufraxios e
náufragos: Marusía de X.A. Silva, A canción de Sálvora
de Antón Riveiro Coello, algúns dos Contos de viaxe de
Amadeo Cobas, A man dos paíños, de Manuel Rivas... Tamén
achamos unha narrativa en que o mar resulta pretexto ou escenario
coadxuvante para a disección/superación de determinados estados de
ánimo (Corazóns amolecidos en salitre e Veu visitarme o
mar, de Rosa Aneiros; Dentro da illa, de Dolores Ruíz;
,...Do mar e a noite, de Rivadulla Corcón; Vida e morte
das baleas, de Antón Castro).
Non hai letra pequena
Rexistramos desde a
derradeira década do pasado século ata hoxe unha certa eclosión do
tema do mar nas letras infanto-xuvenís, con obras como As flores
radiactivas, A praia da esperanza, A escola dos piratas e
Lonxe do mar, todas elas de Agustín Fernández Paz; a serie
de aventuras protagonizadas por Sheila e Said, personaxes creadas por
Moncho Caride en novelas como A negrura do mar; varias
entregas de sabor pirata e stevensoniano do novelista Jaureguizar
(¡Balea morta ou lancha a pique!, A rutina corsaria,
Salitre...); A expedición do Pacífico, de Marilar
Aleixandre; a novela Rumbo ao Maluco, en que Xosé Agrelo
Hermo recrea a navegación de Magalhães por medio da figura do
grumete galego Antón de Noia; O clube do corvo mariño e
Capitán Araña, de Rafael Lema; Sari, soñador de mares,
de Marcos S. Calveiro; O capitán da baía, de Daniel
Ameixeiro; Norocai, de Begoña Paz...
Ensaio
No ensaio dos últimos
tempos, o mar ocupa un lugar cada vez máis destacado. Ás veces, en
traballos que son recolleita e expresión da memoria comunal
depositada nas xentes do mar (Os señores do mar, de Ventoso
Mariño; Homes de ferro en barcos de madeira e mais A pesca
e os mariñeiros. Cedeira, Cariño, Ortigueira e Mañón, de
Esperanza Piñeiro e Andrés Gómez Blanco; Xentes do mar de O
Grove de Olegario Sotelo Blanco...). Outras, en libros a medio
camiño entre o diario de a bordo, a crónica de viaxe e o estudo
antropolóxico, como o magnífico Follas de bacallau do
biólogo Xavier Paz. Tamén se están a producir vívidas
reconstrucións da historia de determinadas embarcacións (Bernardo
Máiz e o seu volume As embarcacións de pasaxe das rías galegas;
o Grupo Etnográfico Mascato e o seu traballo divulgativo Os
Galeóns de Arousa; a monografía de Eliseo Alonso Gamelas e
mariñeiros; o chorado Agrelo Hermo e a súa crónica sobre
Derrotas e singraduras do 'Joaquín Vieta' e mais Íñigo
Echenique e o seu Madeira de mar. Apuntes sobre a gamela...)
ou de determinadas actividades da beiramar (así os estudos sobre As
salgadeiras e sobre A carpintería de ribeira en Porto do Son,
de Manuel Mariño del Río).
Outras vertentes da
produción ensaística actual sobre o mar atenden a reflexións
antropolóxicas (Crenzas e tradicións dos pescadores..., de
Alonso Romero; Xentes do mar, de Calo Lourido; Actas do 1º
Simposio de Antropoloxía Mariñeira editadas polo Consello da
Cultura Galega...), a descricións xeográficas (así os traballos de
Estanislao F. de la Cigoña sobre as illas de Ons e Sálvora ou o de
Cleto Regueira sobre o Rianxo mareiro) e mais a recontos de todo o
tipo, sexan estes etnográficos (Mariñeiros, barcos e aparellos,
de Adriana E. Eiroa), arquitectónicos (Ons, a arquitectura dunha
comunidade desaparecida, de Pedro de Llano; Os faros da Costa
da Morte, de Xosé Mª Lema e Manuel Vilar; Faros de Galicia,
de Lino Pazos; Muíños de maré..., de Begoña Bas...),
literarios (Polo mar abaixo vai..., compilación de cantigas
populares feita por Carme Hermida Gulías; As cantigas mariñas no
país de Breogán, de Ricardo Polín; Cancioneiro do Fisterra
galego, de Manuel Quintáns...), fraseolóxicos (Refraneiro do
mar, de Clodio González; Dicionario fraseolóxico do mar,
de Paco Rivas) ou mesmo toponímicos (Os nomes beiramariños,
de Gerardo Sacau), todos eles de grande valor para entendermos a
profunda pegada, o inmediato pasado e o conflituoso presente das
nosas comunidades mariñeiras.
Tamén se ven abordando o
mar de onte e o de hoxe desde a perspectiva da Economía e da
Historia, en obras como A pesca galega de mar a mar, de
Fernández del Riego; A Galicia mariñeira, de Uxío Labarta;
Galicia e o mar. Estudios de economía pesqueira; Historia
da pesca en Galicia, coordinado por Fernández Casanova; Foulas
e Ronseis (Retrincos para un tratado do mar dos galegos), de
Dionisio Pereira; Galicia, mare nostrum, editado pola
"Asociación Galega de Historiadores"; Guerra e mar no
Ferrol da Ilustración, de Alfredo Martín García; Os
viquingos en Galicia, de Morales Romero; Eu roubei o Santa
María, de J. Soutomaior; os traballos colectivos Rande, mito
e realidade e mais Rande 1702. Arde o mar e en cada vez
máis numerosos volumes sobre accidentes no mar: Naufraxios do mar
de Vigo, de Díez Guerrero; Os naufraxios da Galicia Norte
e mais A galerna de 1961, ambos de Hixinio Puentes; Historia
da costa galega e os seus naufraxios, de Fernando Patricio
Cortizo... E, como non, entran no rol os moitos volumes que xeraron
accidentes como o do "Aegean Sea" e o "Prestige",
entre os que citaremos, a título de exemplo sobranceiro, Nunca
máis. Galiza á intemperie, de Suso de Toro.
Mesmo un artigo como o
noso, cuxos defectos e insuficiencias non teñen outro responsábel
ca nós, non se podería afrontar nin ofrecer sen o previo e
meritorio labor de autores como Maximino Cacheiro (O mar na poesía
galega), Chisco Fernández Naval (O mundo da pesca na
literatura galega) e Francisco Fernández Rei (Manuel Antonio
e Cabanillas e o mar de Arousa; O mar e a poesía galega.
Singraduras na construción da patria da lingua; Moita costa,
'pouco mar': o léxico mariñeiro e a construción do estándar
galego), acompañado de monográficos como Un mar de
literatura (revista Grial). Tentando servir de plataforma
divulgativa para todo este fervillar de enfoques e traballos sobre o
mar e de punto de encontro para os amantes das embarcacións
tradicionais, desde 2004 edítase Ardentía, "Revista
Galega de Cultura Marítima e Fluvial".
Cabo
Vacinado pola catástrofe
do "Prestige", paradoxal xeradora de tantas e tan boas
iniciativas creativas (lémbrense os libros poéticos colectivos Alma
de beiramar, Botella ao mar e Negra sombra.
Intervención poética contra a maré negra, sen irmos máis
lonxe), é de agardar que no inmediato futuro o noso sistema
literario non vire costas ao mar. De o facer, estamos certos de que
perdería materiais e realidades sobre as que construír boas
historias, magníficos argumentos e convincentes personaxes, así
como un bo caladoiro para capturar novos lectores e para consolidar
os xa gostosamente atrapados no enmalle.
Están por escribir
novelas, relatos, poemas ou pezas sobre as tripulacións
caboverdianas e peruanas que substitúen ou conviven cos mariñeiros
galegos; sobre as mulleres da beiramar que transforman de raíz
(permex e asocietarismo mediantes) a realidade do marisqueo ou
achegan proletaria suor nas fábricas de conserva que logran
sobrevivir á deslocalización globalizadora; sobre as guerras da
volanta e do fletán, a pesca en Namibia e a esquilma dos caladoiros
tradicionais; sobre o arrasamento urbanístico das noutrora vilas
mariñeiras con encanto; sobre a tendencia a "turistificar"
unha cada vez máis residualizada actividade pesqueira artesanal;
sobre a épica resistencia das carpinterías de ribeira e a non menos
épica batalla pola recuperación e viabilidade das embarcacións
tradicionais do mar galego...
Hai, pois, un mar de
letras que agarda por nós, profundo, complexo e indómito como o das
ondas que bican a praia e baten nos cons, para que nos mergullemos
nel e lle berremos, tomando emprestado o verso de Xohana Torres: Eu
tamén navegar!
Ningún comentario:
Publicar un comentario