A nosa intención, ao afrontarmos a confección deste relatorio, non
é outra que a de ofrecer un peculiar paseo pola
historia da literatura galega medieval (paseo necesariamente
parcial e incompleto) á procura de referencias á natureza,
para así reflexionarmos en voz alta sobre aspectos como cal é
tratamento ou relevancia que se lle dá nese contexto histórico;
que misión simbólica ou discursiva se lle confire; que elementos,
paisaxes e/ou lugares se destacan nela e que autores e autoras xogan
un rol destacado na abordaxe desta temática concreta.
Partamos, no entanto, dunha tese ou idea forza xeral que o propio
“percorrido” histórico e textual que propoñemos debería
demostrar de seu: a literatura galega é, sen lugar a dúbidas, un
sistema especialmente sensíbel, propenso e permeábel á presenza
da natureza.
Moitas e diversas son as causas deste fenómeno, mais atrevémonos a
resumilas, inda pecando probabelmente de reducionismo, en tres:
- a físico-xeográfica, que responde, en derradeira
instancia, á enorme riqueza, singularidade e variedade de hábitats,
elementos orográficos e especies naturais dun país como o noso,
relativamente pequeno en extensión, pero riquísimo en diversidade e
contrastes paisaxísticas: ríos, canóns, rías, cantís, praias,
montes, cuíñas, lagoas, chairas, bosques …
- a antropolóxica, relacionada con factores como a esencial
continuidade no poboamento desde etapas históricas moi remotas; o
alto grao de dispersión da poboación no territorio e a histórica
fraqueza dos ámbitos urbanos ata épocas relativamente recentes; a
variedade de estratexias económico-sociais no aproveitamento dos
recursos naturais; o enorme peso do modelo agrario/mariñeiro
tradicional ata épocas moi recentes, etc.
- a simbólico-cultural, que, pondo de lado o período
que nos vai ocupar, está relacionada posteriormente co propio
proceso de toma de consciencia do país, a partir da Ilustración (s.
XVIII) e, nomeadamente, desde o Rexurdimento (século XIX). No
discurso que desde o galeguismo se vertebra sobre a propia identidade
aparecerá como referencia basilar, como fundamento ideolóxico e
como vínculo sentimental primario a idea de Galiza como “a Nosa
Terra”.
Antes de comezarmos o noso percorrido pola historia e polos textos
literarios, cómpre tamén que fagamos unha consideración previa
sobre outro tópico moi estendido, o que atribúe un peso
esmagador do rural na construción literaria da imago
do país, en detrimento do mundo mareiro/mariñeiro. Segundo esta
visión, a Galiza labrega, agraria, gandeira e do interior tería
sido claramente hexemónica no canon literario galego. Por dicilo con
exemplos: teriamos unhas conmovedoras Memorias dun neno labrego
de Neira Vilas e uns extraordinarios poemarios como Terra Chá
de Manuel María e Os eidos de Novoneira entre os libros máis
emblemáticos das nosas letras, sen que se poidan sinalar
equivalentes co mundo do mar como protagonista… Todo é relativo,
porén … Mergullándose polos océanos da bibliografía, un atopa,
en realidade, moitísimo máis mar presente no corpus literario
galego do que o tópico proclama. Agardamos poñelo de manifesto nas
liñas que seguen.
***********
É nas chamadas cantigas de amigo, o xénero maior de
orixe autóctona da nosa lírica medieval, e máis nas pastorelas,
xénero menor de importación transpirenaica, onde se fai máis
presente a natureza e os seus diversos elementos, en contraste co que
acontece na cantiga de amor, desprovista case por completo de
referencias desa índole entre nós, a pesar de que o seu modelo
provenzal, a cançó, si constaba a miúdo de “exordio
primaveral” e de notas paisaxísticas.
O xénero da pastorela, do que conservamos unicamente oito
textos galego-portugueses, amósanos o encontro casual entre un
trobador de clase privilexiada e unha mociña pastora, de aí
o nome. Ese encontro prodúcese sempre en plena natureza (nun bosque,
á beira dun río, nun camiño …) e dá pé case sempre a un
diálogo de amores entre ambos protagonistas, con finais diversos.
O clérigo Airas Nunez (V 454) comeza a súa pastorela contándonos
que “Oí og’eu ũa pastor cantar / du cavalgava per ũa ribeira
(…) / E eu oí-a suspirar entón / e queixava-sse estando con
amores / e fazia guirlanda de flores”. Don Dinís (B 547) sitúa
tamén a visión da mociña nun marco natural delicioso: “Vi oj’eu
cantar d’amor / em um fremoso virgeu, / unha fremosa pastor…”.
Pola súa vez, o trobador portugués Johan Pérez de Aboim (B 676)
indica que “Cabalgava noutro dia / per o caminho francês / e ũa
pastor siia / cantando con outras tres / pastores (…)”. O xograr
Pedr’Amigo de Sevilha (B 1098) ten un encontro nas ribeiras do Sar
compostelán cunha pastora “que, poys fui nado, nunca vi tan bela”.
Requírea para ser o seu “entendedor” (amante) ofrecéndolle a
cambio toucas de Estela, panos, doas e boas cintas de Rocamador e
ela, tras algún reparo inicial, finalmente acepta …
De Johán
Airas (B 967) é o seguinte fragmento da súa coñecida pastorela
“Pelo souto de Crecente”, que presenta o motivo das aves cantoras
no amencer como expresión natural ou “melodía de fondo” do
sentimento amoroso e, por extensión, da alegría de vivir:
Pelo souto de Crecente
ũa pastor vi andar
muit’alongada de gente,
alçando voz a cantar,
apertando-se na saia,
quando saía la raia
do sol, nas ribas do Sar.
E as aves que voavan,
quando saía l’alvor,
todas d’amores cantavan
pelos ramos d’arredor;
mais non sei tal qu’i’stevesse,
que en al cuidar podesse
senon todo en amor (…).
Na mesma liña de empregar referentes naturais para a expresión das
inquedanzas e das pulsións amorosas, Don Dinís, na cantiga “Unha
pastor bem talhada” (B 534), coloca á protagonista en diálogo
cun papagaio:
“Unha pastor bem talhada
cuidava em seu amigo,
e estava, bem vos digo,
per quant’eu vi, mui coitada;
e diss’: oi mais nom é nada
de fiar per namorado
nunca molher namorada,
pois que mh o meu a errado.
Ela tragia na mão
um papagai mui fremoso,
cantando mui saboroso,
ca entraba o verão;
e diss’: “Amigo loução,
que faria per amores,
pois m’errastes tam em vão?”
E caeu antr’unhas flores.
Unha
gran peça do dia
jouv’ali, que nom falava,
e a vezes acordava
e a vezes esmorecia;
e diss’: “Ai Santa Maria!
que será de mim agora?”
E o papagai dizia:
“Bem, por quant’eu sei, senhora”.
“Se me queres dar guarida”,
diss’a pastor, “di verdade,
papagai, por caridade,
ca morte m’é esta vida”.
Diss’el: “Senhora comprida
de bem, e nom vos queixedes,
ca o que vos a servida,
erged’olho e vee-lo-edes”.
Polo que di á cantiga de amigo, tense sinalado repetidamente
o seu estreito vínculo cunha tradición peninsular (e mesmo
europea) de lirismo de temática amorosa triste e protagonista
feminina de evidentes raíces folclóricas e populares, o que as
emparentaría, por exemplo, coas chamadas jarchas mozárabes,
se ben non faltan voces que remarquen a procedencia literaria culta
clásica greco-latina (Horacio, Virxilio, tópicos do beatus ille
e do locus amoenus…) de certos elementos xeórxicos e
naturistas presentes neste tipo de composicións.
Nunha visión global do corpus lírico “de amigo” galaico
portugués medieval conservado, coa natureza como referencia
orientadora, poderiamos estabelecer as seguintes características
xerais:
É nese corpus onde aparecen referenciados e individualizados
algúns dos lugares e espazos naturais galegos que, andando o tempo
e ata a actualidade, resultan máis singulares e tamén
emblemáticos.
Vallan como mostra a illa de San Simón da ría de
Vigo, citada na famosa cantiga de Mendinho (B 852), ou o monte
Faro, presente nas cantigas de Xoán de Requeixo (por exemplo, “A
Far’un día irei”, B 1290).
Nun pequeno grupo de cantigas de amigo, a natureza personifícase,
faise personaxe, cobra humanidade para se converter en confidente
das coitas amorosas da amiga namorada, como acontece na célebre
cantiga de Don Denís (B 568):
“Ai flores, ai flores do verde pino,
se sabedes novas do meu amigo!
Ai Deus, e u é?
Ai flores, ai flores do verde ramo,
se sabedes novas do meu amado!
Ai Deus, e u é?
Se sabedes novas do meu amigo,
aquel que mentiu do que pos commigo.
Ai Deus, e u é?
Se sabedes novas do meu amado,
aquel que mentiu do que mh a jurado.
Ai Deus, e u é?
Vós preguntades polo voss’amigo?
E eu bem vos digo que é san’e vivo.
Ai Deus, e u é?
Vós preguntades polo voss’amado?
E eu bem vos digo que é viv’e sano.
Ai Deus, e u é?
E eu bem vos digo que é san’e vivo,
e será vosc’ant’o prazo saído.
Ai Deus, e u é?
E eu bem vos digo que é viv’e sano
e será vosc’ant’o prazo passado.
Ai Deus, e u é?
ou nesta non menos célebre de Pero Meogo (B 1187):
“Ai cervos do monte, vínvos preguntar:
fois’o meu amigu’e, se alá tardar,
que farei, velidas!
Ai cervos do monte, vínvolo dizer
fois’o meu amigu’e querría saber
Por último, determinados elementos da natureza presentes nas
cantigas de amigo cobran valor de símbolos eróticos e sexuais,
recurso este aínda presente, por certo, no noso cantigueiro
popular vivo (a laranxa foi á fonte…):
* A fonte, as ribeiras do río ou “as ribas do lago” como
lugares do encontro dos amantes, como pon de manifesto, por exemplo, a cantiga
de Fernando Esquío (B 1298):
“Vayamos, irmana, vayamos dormir
nas rrybas do lago, hu eu andar vy
a las aves, meu amigo.
Vayamos, irmana, vayamos folgar
nas rribas do lago, hu eu vi andar
a las aves, meu amigo.
Enas rribas do lago, hu eu andar vi,
seu arco na maão as aves ferir
a las aves, meu amigo.
Enas rribas do lago, hu eu vi andar,
seu arco na mano a las aves tirar,
a las aves, meu amigo.
Seu arco na mano as aves ferir,
e las que cantavan leixa-las guarir,
a las aves, meu amigo.
Seu arco na mano a las aves tyrar,
e las que cantavam non-as quer matar,
a las aves, meu amigo”.
ou a cantiga de Johan Zorro (B 1158), moito máis explícita no
sentido sexual:
“Pela ribeyra do rio salido
trebelhey, madre, con meu amigo:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!
Pela ribeyra do rio levado
trebelhey, madre, con meu amado:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!”
* O cervo que bebe e remove na auga como metáfora da relación
sexual, como se ve nas cantiga de Pero Meogo B 1192 (“Digades,
filha, mia filha velida”) e, sobre todo, nesta (B 1188):
“Levous’a louçana, levóus’a velida,
vai lavar cabelos na fontana fria,
leda dos amores, dos amores leda.
Levous’a velida, levóus’a louçana,
vai lavar cabelos na fria fontana,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fontana fria,
passou seu amigo que lhi ben queria,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fria fontana,
passou seu amigo que muit’a amava,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que lhi ben queria,
o cervo do monte a augua volvia,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que a muito amava,
o cervo do monte volvia a augua,
leda dos amores, dos amores leda”.
* O baño na fonte, no río ou no mar como metáfora da relación
erótica, como se percibe na cantiga de Estevan Coelho (B 721): “se
oj’o meu amigo / soubess’, iria migo: / eu al rio me vou
banhar”; na cantiga de Johan Soarez Coelho (B 689): “Fui eu,
madre, lavar meus cabelos / a la fonte e paguei-m’eu d’elos”;
ou na cantiga de Martin Códax (B 1282): “Quantas sabedes amar
amigo / treydes comig’a lo mar de Vigo: / E banhar-nos-emos nas
ondas”… Tamén aquí cabe estabelecer fundada conexión co
acervo de ritos e crenzas populares relacionadas coa fertilidade
(baño das ondas na praia da Lanzada…)
* O vento que molesta e enfada a moza (“meteu-s’alva em sanha”)
pode interpretarse como metáfora da relación sexual forzada, da
agresión (cantiga B 569 de Don Dinís, “Levantou-s’a velida”);