 |
| Antigo Pazo dos Bazán en Cambados |
A invasión napoleónica da Península en 1808 foi vista por unha minoría culta, enciclopedista e de ideas reformistas, ansiosa de mudanzas no statu quo despótico (aínda que tamén, en boa medida, temerosa dos "excesos" da Revolución francesa), como a grande oportunidade que o reino de España agardaba para emprender a súa definitiva modernización. Por tal motivo, a despeito de ser acusada de ‘antipatriota’, decidiu a colaboración cos novos mandatarios, encabezados polo monarca Xosé Bonaparte (1768-1844), irmán de Napoleón, axiña alcumado polos seus opositores como "El Intruso" ou como "Pepe Botella".
Entre
eses poucos, mais significativos, ‘afrancesados’ (Javier de
Burgos, Lista, Leandro Fernández de Moratín, Meléndez Valdés e,
máis de noso, o marqués de Sargadelos, Lucas Labrada, etc.) destaca
un clérigo e xurista cambadés de nación, Pedro Pablo Bazán de
Mendoza (1758-1835).
A
historiografía, nomeadamente a producida inmediatamente despois da
"francesada" e, logo máis tarde, a editada durante o
franquismo, fixo que a súa figura, rea de colaboracionismo cos
“gabachos”, de hostilidade manifesta contra a Inquisición e
contra o Arcebispado compostelán e de volterianismo en materia
clerical, fose vítima quer de "décadas e décadas de
silencio", como denunciou no seu día Alonso Montero, quer de
ataques sen compaixón, de xeito que calquera aproximación que se
faga hoxe tomando pé neses estudos máis ben sectarios conduce, por
regra xeral, á obtención dun retrato que resulta execrador e
deformante do persoeiro.
Xa
o liberal Murguía no seu Diccionario de Escritores Gallegos
(Imprenta de Compañel, Vigo, 1862, páxs. 112-113) chamou a atención
sobre o carácter abertamente calumnioso de moitas das mencións ou
referencias historiográficas que caían sobre a memoria de Pedro
Pablo Bazán. En concreto, molestaba o ánimo do historiador galego
un parágrafo que o Conde de Toreno dedicara ao Bazán na súa
Historia de la guerra de la Independencia, en que se afirmaba
que Pedro Pablo "y otros cuantos de la misma lechigada
cometieron muchas tropelías y defraudaron plata y caudales".
Nesta perspectiva, non está de máis reproducir os argumentos con
que Murguía matizaba a mala imaxe do cambadés e relativizaba as
acusacións que contra el se tiñan vertido:
"No necesitaba reunir en sí
tantos cargos [durante a ocupación napoleónica], para ganarse el
enojo y rencor del pueblo, que le odiaba como á todos aquellos
españoles que siguieron el partido francés: antiguos y poderosos
enemigos, tan poderosos como encarnizados, hicieron más grave su
falta á los ojos de todos, y la agrandaron, cuando puede decirse que
ellos mismos le arrastraron á tan lamentable estremo! No vamos á
defenderle, porque para nosotros el más triste de los estravíos es
aquel que nos lleva al lado de los enemigos de la patria, pero
seríamos injustos sinó señalásemos algunhas de las causas que tan
decididamente contribuyeron á apartarle de la senda que en tales
caso debe seguir todo varón de noble y generoso aliento. Achaque que
aun hoy dura, fué a principios del siglo, el apellidar ateos y
volterianos á todos aquellos que ya por carácter, ya por demasiada
instrucción, ya también porque deseaban vivamente el que se
planteasen en España las reformas políticas que se habían llevado
á cabo en el vecino imperio, osaban apartarse de la común
corriente, y defender con tanta acritud como peligro, sus opiniones.
Tales pequeñeces, más pequeñas todavía por el estrecho círculo
en que se agitaban, eran sin embargo, el principio de un general
trastorno, y los que lo temían lo mismo que los que le deseaban,
estaban empeñados en una guerra sorda, cruel, implacable, que
empezaba por la difamación y concluía por un odio eterno y
creciente. Nuestro Bazán fué uno de los que más tuvo que luchar, y
por unas décimas que hemos visto manuscritas en que este escritor se
defiende de la nota de ateo y de irreligioso, con que le tildaban sus
enemigos, se viene en conocimiento de lo que debió padecer en
semejante lucha, tanto más dolorosa, cuanto menor era el mérito de
sus adversarios".
E
concluía Murguía: "Harto caro pagó este estravío, teniendo
que llorarlo en las apacibles aunque estrañas riveras de un
río estrangero!".
Para
mostra desa teimuda campaña que contra Bazán se levantou e perviviu
durante décadas, varios botóns. Manuel Castro López, no seu
Almanaque Gallego bonaerense, emitía en 1922 o seguinte xuízo
sobre a conduta bazaniana:
"Por su ascendencia y por
sus propios méritos estaba el Dr. Bazán de Mendoza, como lo estaban
los demás afrancesados de 1808, llamado a dirigir al pueblo en
contra de la descarada acometida de Napoleón I; pero en vano (...)
¡Duro castigo recibió de haber ayudado a la iniquidad el Dr. D.
Pedro Bazán de Mendoza! Bazán de Mendoza amaba a la Patria; y
¿habrá algo más triste para un patriota que verse en la precisión
de abandonarla, por ella maldecido, que es serlo por la madre, y
precisamente porque caía, y con razón, el Ejército extraño que la
había oprimido?".
Pola
súa vez, Fernández-Villamil, na súa Historia de la Universidad
de Santiago de Compostela, elaborada a partir de materiais
xuntados polo presidente do “Seminario de Estudos Galegos”,
Salvador Cabeza de León, e editada en tres tomos polo Centro
Superior de Investigaciones Científicas en 1946, en pleno fervor do
nacional-catolicismo franquista, refírese ao heterodoxo intelectual
cambadés como “el renegado Bazán” e dedícalle expresións como
a de “famoso y turbulento personaje”, “promovedor de los más
ominosos enredos en la época de la invasión napoleónica”.
Acúsao, así mesmo, de ter “carácter borrascoso”, “corazón
vanidoso y roído sordamente por el despecho”, de ser home de
“descarada e incontenible ambición” que “se distinguía
siempre por sus iniciativas y carácter ganoso de notoriedad y
esplendor personal”, de comportarse en todo con “pedantería y
altanería excesiva”, con “enorme vanidad e indisciplina” e de
ser “amigo de la notoriedad, tendente al dominio” e “monomaníaco
de grandezas”.
Idéntico
xorne, ou só lixeiramente matizado, teñen certas alusións a Pedro
Bazán que plasman tanto o ex-policía e cronista da vila do
Albariño, Caamaño Bournacell (que foi quen atopou e publicou o 12
de outubro de 1950 a partida de nacemento que daba fé da condición
de cambadés do noso persoeiro), como o erudito eumés Couceiro
Freijomil no seu Diccionario de Escritores (Bibliófilos
Gallegos, Santiago, 1951, Tomo 1). Couceiro xustificaba a feroz
animosidade que contra Pedro Pablo se desatou na Compostela da súa
época con estas palabras: "Todo ello era fuerza que le
acarrease no pocas odiosidades - fomentadas por su proceder nada
correcto -, que, si acalladas en un principio, habían luego de
manifestarse ostensiblemente" (páx. 136).
Máis
próximo aos nosos días, Varela Jácome, moito máis ponderado nas
súas apreciacións que os autores antecitados, considerou a Pedro
Pablo Bazán na súa Historia de la Literatura Gallega (Porto
& Cía, Santiago, 1951) "el personaje más singular de la
literatura gallega de principios de siglo [XIX]" e sinalará,
ademais, que "es importante, sobre todo, su labor de traductor".
Unha
lectura actual e sen prexuízos da súa traxectoria, da súa obra e
do seu pensamento, como a que teñen realizado os profesores Barreiro
Fernández e Barreiro Somoza desde unha perspectiva netamente
historiográfica en múltiples traballos, Xesús Alonso Montero desde
a reivindicación da súa actitude crítica e volteriana (cf. "Pedro
Bazán de Mendoza: outro silenciado", Faro de Vigo,
21.8.1981), ou, en datas máis recentes, nas páxinas da edición
arousá do Faro de Vigo, Luís Rei, reclamando con xustiza que
Cambados lembre no rueiro este seu heterodoxo fillo ilustre, debería
servir para diluír e equilibrar esas tinturas, tan escuras, con que
foi trazado acotío o retrato de Pedro Pablo Bazán. Pola nosa banda,
achegamos agora algunhas liñas coa finalidade de espertar novo
interese e renovadas curiosidades sobre esta controvertida figura.
Do
berce ao foro
Naceu
o noso intelectual no seo dunha estirpe nobiliaria asentada cando
menos desde o século XVI en terras arousás, con posesións e
xurisdiccións diversas en Cambados, San Miguel de Deiro, Cores,
András, Tremoedo, Vilanova de Arousa e Rianxo, mais con raíces
remotas no val navarro de Baztán, de onde procede o propio apelido.
 |
| Pazo dos Bazán en Cambados, en 1947 |
Pedro
Pablo fixo estudos primarios en Cambados e no colexio beneditino de
San Xoán de Poio, conseguindo o título de bacharel en Leis en 1776
(daquela imprescindíbel para ser avogado), a licenciatura en 1781 e
o doutoramento en 1782, o mesmo ano en que accede á presidencia da
“Academia de Cánones y Leyes” da Universidade compostelá.
Instalado
logo na Corte madrileña, como tanta outras ponlas da mocidade
fidalga galega da época á procura de cargos e prebendas, ingresou
da man do monarca ilustrado Carlos III no posto de censor e fiscal da
"Academia de Derecho Público” cun discurso sobre asuntos
diplomáticos (concretamente sobre as relacións comerciais e
políticas coa Porta Otomana, isto é, Turquía) e, en 1788, ascendeu
á categoría de asesor do “Consejo Real”. O cambadés móvese,
pois, nos círculos que asesoran e executan a política despótica,
aínda que ilustrada, do citado Borbón.
Con
todo, a non obtención dunha cátedra nunha institución educativa
madrileña (os "Reales Estudios de San Isidro") e a subida
ao trono de Carlos IV, polo que disque sentía nula simpatía,
semellan estar detrás da decisión do noso autor de poñer punto e
final á súa estadía na capital do devalante Imperio hispánico,
regresar a Galiza e tentar facer parte do Claustro universitario en
que se formara algúns anos antes.
Un
activo claustral, inconformista e contestatario
Desde
1789 hai novas da actuación de Pedro Pablo Bazán, rodeada acotío
de controversia, no seo da institución compostelá. Os seus
enfrontamentos co reitor Andrés Acuña y Malvar (Salcedo,
Pontevedra, 1757-Artes, Ribeira, 1845), arcediano do Salnés, son
constantes e págaos vendo como se prohibe que se difundan e discutan
na institución universitaria as propostas e conclusións dun informe
crítico da súa autoría, en que tomando pé nas doutrinas de
Rousseau (Contrato
social, Emilio,
Discurso sobre a
desigualdade, etc.),
postulaba a idea de que o plano de estudos, tal e como estaba
concibido, resultaba perfectamente inútil...
En
outubro de 1799, Pedro Pablo interrompe intempestivamente a clase
maxistral do doutor Vales Bahamonde, co que xa tivera anteriormente
un incidente sobre o dereito a presidir unha xuntanza. Iso cústalle
a suspensión temporal do dereito a voto no Claustro. En resposta á
medida, Bazán organiza un paseo en burro desde Santiago ata Padrón,
colocando no animal, a xeito de entroidada irreverente, diversas
insignias doutorais e universitarias. O escándalo subseguinte deixa
abesullar, como ningunha outra anécdota, as tensións que abalaban a
clasista, escolástica e resesa Universidade compostelá perante os
novos ventos de cambio que percorrían a sociedade, a ciencia e o
pensamento en toda Europa.
Ao
lado destas manifestacións de rebeldía diante do statu quo
reinante na Universidade galega, achamos outras que demostran, a
pouco que se deixen de lado visións preconceptuosas, o carácter
activo e, no fondo, honestamente preocupado e comprometido de Pedro
Pablo Bazán coa institución. Así, en 1798 fai parte da “Mesa
Censoria de Actas” en representación da Facultade de Leis e
integra a delegación de doutores que recibe e agasalla o novo
arcebispo compostelán, Felipe Fernández Vallejo. Pola mesma época
encárgaselle precisamente a el que elabore un proxecto de reforma
dos trámites para a obtención do grao e do doutoramento, ata entón
farragosos e cheos de inútil pompa. O obxectivo do Plan que Bazán
elabora é facer que eses actos e trámites sexan “más dignos de
la Universidad y de la expectación pública”. Como bo ilustrado,
quería que todo resultase claro, ordenado e serio, de maneira que
propón, por exemplo, eliminar certos rituais como que o graduando
tivese que saudar ao Decano da Facultade correspondente cunha
xenuflexión, cousa que, ao seu ver, resultaba “impropia de un acto
que nada tiene de sagrado”.
Conspirando
pola reforma
É
ben sabido que as universidades, hexemonizadas historicamente polo
estamento clerical (ser cóengo era requisito imprescindíbel para
poder ostentar o cargo de Reitor, por exemplo), constituíronse a
partir de 1780 en auténticos baluartes antirreformistas. No seu seo
librouse un férreo combate contra as ideas da Franza revolucionaria
e o propio ministro hispano Floridablanca chegou a prohibir a saída
de estudantes a Universidades estranxeiras, ademais de estabelecer
unha ríxida censura de libros e folletos con pé de imprenta
transpirenaico.
A
medida que a situación política hispana se ía deteriorando nos
primeiros compases da centuria decimonónica (derrota de Trafalgar,
tratado de Fontainebleau, motín de Aranjuez...), medraba na
Universidade o esforzo dos sectores pro-absolutistas por impedir o
crecente “contaxio” liberal e a imparábel difusión de doutrinas
empiristas e antiescolásticas. Como estes sectores inmobilistas
cortocircuitaban a posibilidade do debate de ideas dentro das
facultades, florecerán extramuros outro tipo de entes que, dentro
dos límites que impuñan as circunstancias, non se pechaban en banda
ás novidades e á heterodoxia: tertulias, academias, algunhas
“Sociedades de Amigos del País”, os primeiros "papeis
periódicos"...
 |
| Pazo de San Xerome, en Compostela |
O cenáculo reúnese no colexio de San Xerome (na praza do Obradoiro, actual Reitorado) para ler e discutir as obras e as anovadoras ideas (soberanía nacional, división de poderes, separación Igrexa-Estado...) de autores e filósofos que estaban sinalados como prohibidos: Locke, Adam Smith, Rousseau, Condillac, Montesquieu, Voltaire... O seu obxectivo fundamental e inmediato non é outro que reformar a Universidade, comezando pola loita contra un dos elementos básicos do inmobilismo da institución: o sistema de dotación de cátedras.
En
1801, cando conta corenta e tres anos de idade, o propio Pedro Pablo
logra acceder a unha delas, a de Institucións Civís, e participa
activamente na “Sociedad de Amigos del País” compostelá. O seu
prestixio dentro e fóra da Universidade medra sen cesar e as súas
conviccións resultan insubornábeis, o que exaspera aos seus
inimigos, a cada máis numerosos, dentro do Claustro.
En
1806, en calidade de inspector, non dubida en elaborar un informe
desfavorábel á continuidade como mestre de cerimonias na
Universidade santiaguesa de Fernando Rey Andrade, por estimalo “muy
inepto y descuidado”. No mesmo ano emite tamén un informe sobre a
pertinencia dunhas reclamacións salariais presentadas polo
catedrático de Cirurxía, Marcos Marín. En 1807 adquire a condición
de catedrático de Historia do Dereito e preside a comisión
encargada da aplicación do plano de reformas elaborado polo Marqués
de Caballero. Ademais, con data de 5 de setembro dese ano encabeza un
documento en que se solicitan melloras salariais para os catedráticos
e se defende como medida para un mellor financiamento da Universidade
a detracción á Igrexa de determinados fondos pecuniarios.
Culminando
dalgunha maneira esta espiral en que a súa persoa se significa
dentro do Claustro compostelán como referente das ansias de reforma
e azoute dos corruptos e dos inmobilistas e clericalistas, entre
decembro de 1807 e abril de 1808 o cambadés integra a comisión
creada ad hoc para investigar un roubo de caudais por valor de
80.000 reais de vellón acontecido na Universidade. Cando Bazán
semella ter identificados os autores do latrocinio, recibe un escrito
do reitorado que lle comunica que o seu posto na devandita comisión
pasará a ser desempeñado polo Marqués de Santa Cruz de
Ribadulla... Corren rumores xa pola Península relativos ao avanzo de
tropas francesas de Napoleón sobre a capital hispana.
 |
| Napoleón Bonaparte |
Apenas
coñecida en Compostela, en maio de 1808, a designación do xeneral
Murat, duque de Berg, como lugartenente xeral do Reino, en calidade
de xefe supremo das tropas napoleónicas invasoras, a cidade
dividiuse entre a minoría que saudou con ledicia a nova e a maioría
que se lanzou a axitar as bandeiras do Trono, do Altar e da
Independencia patria para se opor aos novos mandatarios.
Entre
ese minoritario sector “afrancesado” ou “xosefino” figura, en
lugar moi sinalado, Pedro Pablo Bazán, quen na compaña dos
catedráticos José de la Vega e González Varela dirixe unha carta
de felicitación ao citado duque de Berg. Algúns alumnos declararían
posteriormente que o catedrático cambadés ameazara neses días con
que negaría a certificación de curso (=aprobado) a quen dixese que
os exércitos franceses “tenían otras intenciones que las de
amistad y nuestra propia felicidad”.
O
envío da tal misiva desencadea de inmediato un proceso fulminante
contra el e os demais asinantes, que desemboca na súa expulsión da
Universidade, na privación das respectivas cátedras e na
incautación dos seus bens. Bazán foxe e agóchase, creando un
curioso problema "burocrático": o secretario da
Universidade formula por escrito o 29 de decembro de 1808 a pregunta
de se debía admitir ou non as matrículas dos alumnos da cátedra de
Dereito Español que rexentara Bazán, pois este, no rebumbio daquela
hora, deixara sen cubrir as correspondentes certificacións. A Xunta
de Goberno universitaria acordou remitir o listado deses alumnos a
Bazán, “donde quiera que estuviere”, para que certificase se
efectivamente “gañaran” ou non (así se dicía no argot
escolar daquel tempo) o pasado curso...
Mudan as tornas: Bazán nas cúspides do poder
O
9 de xaneiro de 1809, as tropas de Napoléon farán a súa entrada
triunfal en Compostela, ao mando do xeneral Marchand, e permanecerán
na cidade ata o 23 de xuño do mesmo ano. Os militares ocupantes
botan man dos “afrancesados” locais (comezando polo catedrático
Sánchez Boado Fraguío, que será designado alcalde e xefe da
Milicia Honrada) para as tarefas de xestión e goberno, resultando
así que o cambadés Pedro Bazán pasa a exercer diversos cargos de
moita relevancia: director xeral da Policía de Santiago e Provincia,
inspector e censor rexio da Universidade, intendente honorario da
Provincia, intendente dos Exércitos, xuíz de imprenta,
superintendente de Postas e Correos...
Na
Universidade, moitos edificios son postos ao dispor das tropas
ocupantes, para o seu uso como hospitais e cuarteis, e estabelécese
a obriga de xurar fidelidade ao rei Xosé Bonaparte para continuar
exercendo a docencia. O 21 de xaneiro son repostos nas súas cátedras
González Varela, J. de la Vega e o noso Bazán, ao que se lle
concede ademais dispensa para atender o desempeño dos cargos
públicos que ostenta.
Entre
as moitas e variadas medidas de goberno que adopta o cambadés
durante o período de ocupación de Compostela polas tropas
napoleónicas merece destacarse, pola relevancia que ten para
entender a mala prensa e hostilidade que o acompañarán xa de por
vida e o tratamento feroz que lle dispensará a historiografía
oficial hispana posterior, como xa explicamos, a súa orde de
supresión do Tribunal do Santo Oficio da Inquisición compostelán,
que se acompañou co apreixamento de todos os inquisidores, coa
incautación e libramento dos libros prohibidos que aqueles retiñan
e coa reconversión do propio edificio do Tribunal (sito no solar que
hoxe ocupa un coñecido hotel, na Praza de Galiza compostelá) para
servizo e avituallamento das tropas napoleónicas.
Ademais,
Bazán ordena confiscar os bens daqueles individuos que se manifesten
rebeldes á autoridade do novo monarca, como é o caso do entón
arcebispo de Compostela, o navarro Rafael de Múzquiz y Aldunate
(1747-1821), que foxe disfrazado da cidade, permanece agochado
durante semanas en Vilaxoán de Arousa e embarca finalmente desde
Ogrove, en febreiro de 1809, rumbo a Lisboa.
Bazán
intenta, así mesmo, embora sen éxito, que se celebre con
normalidade a Semana Santa de 1809. Condena mediante bando emitido o
23 de abril ao clero alzado en armas, e, con senllos bandos emitidos
o 12 de febreiro e o 6 de abril, respectivamente, fai todo o posíbel
para que que se reanude a actividade académica na Universidade. O
boicot do profesorado “fernandino” e “patriota”, por unha
banda, e a ausencia do groso do estudantado, mobilizado militarmente
no chamado “Batallón Literario” para loitar contra os invasores,
por outra, frustran, así e todo, os seus desexos.
Tamén
non lle axudan os excesos de todo tipo que comete a tropa francesa
acantonada: o propio bibliotecario da Universidade, o tamén
"afrancesado" José Pedrosa, tenlle que parar os pés aos
soldados que pretendían incautar libros para alimentar as fogueiras
coas que combater o frío daquel inverno compostelán...
Cómpre
sinalar a circunstancia de que o posicionamento político de Pedro
Pablo Bazán non deixou de ter amargas consecuencias no plano
familiar e no círculo dos afectos amicais. O sobriño do noso autor,
Miguel Pardo Bazán (Cambados, 1785-1842), na altura colexial de
Fonseca, é un dos estudantes que se enrola no citado "Batallón
Literario", cuxa historia novelou Cotarelo Valledor en senllas
obras intituladas Palladis Tirones (1919) e La enseña
radía (1921), respectivamente. Co tempo, Miguel ha de se
significar como ardente liberal e ha de padecer, por ese motivo, como
o seu afrancesado tío, as iras da represión ordenada polo monarca
absolutista Fernando VII. Da mesma maneira, un bo amigo desde a
mocidade do noso protagonista, o sacerdote e escritor Antonio
Francisco de Castro (1746-1825), coñecido como segundo Cura de
Fruíme, rompeu con el en 1808 e saudou a derrota dos "afrancesados"
con diversas composicións literarias, como a silva "Galicia
libre del yugo francés" ou o relato Glorias de Galicia en la
guerra de la Independencia.
 |
| Xosé Bonaparte |
Algúns
historiadores sinalan que, no inicio do seu breve e tormentoso
reinado, Xosé Bonaparte impulsou unha política intencionalmente
conciliadora, buscando apoio entre figuras prestixiosas (velaí o seu
ofrecemento ministerial a Jovellanos, que o rexeita) e mandando levar
adiante unha intensa campaña publicística en que folletos, cartas e
opúsculos debían servir para afirmar a súa lexitimidade como
ocupante do trono e sinalar as presuntas avantaxes e méritos do seu
labor gobernativo. Expoñente máximo desa campaña é o texto do
Conde de Cabarrús intitulado Consideraciones de un español a sus
conciudadanos.
Seguindo
ese ditado bonapartino escribe e edita tamén o cambadés Pedro Bazán
en abril de 1809, coa oportuna autorización do censor Felipe Sobrino
Taboada (quen, por certo, había alegar máis tarde que foran as
ameazas de Bazán as que explicaban a súa colaboración cos
ocupantes franceses...), un folleto que se cita habitualmente como
Carta a un patriota español, cando o seu verdadeiro título,
algo longo pero moi significativo, é o de Carta circular, que
escribe un Patriota español á sus Paisanos, procurando ponerles de
acuerdo para que cese de correr la sangre, que inutilmente se está
derramando en el día en toda la Península.
De
sermos mal pensados, que neste caso debemos selo, non semella
casualidade a manipulación evidente na mención do título do
folleto por parte de certa historiografía de pendor “antibazanista”.
Repárese en que, por unha banda, fica ocultado o desexo fondamente
humanista (todo o demagóxico que se queira) que se manifesta no
título orixinal, que indica unha actitude “conciliadora” que non
casaría coa imaxe “maléfica” do cambadés. Por outra, nótese
que se coloca o termo “patriota" como referido ao presunto
destinatario da carta, cando en realidade é adxectivo que se
autoaplica Bazán a si propio...
O
folleto en cuestión está presidido pola máxima latina “Salus
populi suprema lex” (=“a felicidade do pobo é lei suprema”) e
nel o daquela intendente xeral da Policía compostelá, ademais de
advertir sobre o caos e as tribulacións que sobrevirían de se
retiraren os ocupantes franceses, aplaude determinadas medidas
lexislativas do Bonaparte e ataca diversos sectores da opinión que
eran contrarios ao novo rei.
Especialmente
relevantes son as críticas que verte contra o papel histórico e a
pervivencia do Tribunal do Santo Oficio da Inquisición, en liña
coas que outro elemento liberal da Galiza decimonónica, o xornalista
Manuel Pardo de Andrade, plasmará pouco despois nos versos do seu Os
rogos dun gallego:
“Católico sin hipocresía ni
fanatismo resuelto firmisimamente á morir en la Religión de mis
Padres, quisiera que mi mano se valdase, y que mi lengua se
enmudeciese antes de escribir ni de pronunciar palabra que la
ofendiese, ni á los ministros sabios y virtuosos que la sirven y
adornan entre nosotros [...pero] jamás podré persuadirme á que el
posterior establecimiento del Tribunal de la Inquisición hubiese
servido para dar ningún realce á la Religión, y si estoy bien
seguro de que ha embrutecido sobre manera á la Nación; y obligando
al Gobierno á dar imprudentísimas providencias, há contribuido no
poco á su progresiva ruina [...] ¿Y en estos supuestos habrá
alguno despreocupado que no bendiga la mano del Emperador que ha
mandado abolir este Tribunal por decreto de 4 de Diciembre último?".
Bazán
defende, na mesma liña, a xurisdicción exclusiva do Rei para
perseguir e castigar delincuentes “sin valerse de medios
tenebrosos” e “sin estar casi siempre persiguiendo á los
literatos de primer orden”, así como o principio da separación de
Igrexa e Estado, de xeito que “al Eclesiástico, como tal, solo le
corresponde el servicio del culto, la explicación del Evangelio á
los fieles, y su única Jurisdicción es la del confesionario. Demos
á Dios los que es de Dios, y a César lo que es del César”.
Aplaude a seguir a medida do emperador Bonaparte (decretada en
decembro de 1808) de reducir á terceira parte o número de conventos
existentes en España, pois, en opinión de Bazán, eran demasiados e
actuaban como refuxio de moitos aproveitados: “Nada más digno de
veneración que el Eclesiástico sabio y virtuoso; nada más
perjudicial que el franquear indiscretamente la entrada á esta
dignidad á sujetos ignorantes, que solo la buscan para poder vivir
con comodidades y holgando, y valerse tal vez de la inmunidad de la
Iglesia para que les sirva de impunidad para toda clase de excesos”.
Outro
decreto napoleónico que recibe o plácet no opúsculo editado
por Bazán é o de abolición do dereito feudal e da xurisdicción
señorial. O cambadés denuncia precisamente o interese dalgúns
sectores eclesiásticos e señoriais en promover desordes e
levantamentos contra o francés a calquera prezo e por calquera
pretexto, para revirar a situación e poder recuperar os privilexios
e prebendas perdidas, ás que alude como “constituciones viciosas,
por cuyo medio lograban de una autoridad indebida y opuesta al bien
general del Estado”.
Por
último, reflexiona Bazán sobre as dificultades de que España
conservase íntegras as súas posesións americanas, de non mediar un
bo tratado diplomático cos ingleses, que confía poida conseguirse.
Como colofón, reclama a pacificación e o cesamento da oposición a
Xosé Bonaparte, a quen considera monarca “pacífico, dulce,
compasivo y bueno”, porque “ha sabido hechar abaxo de un solo
golpe estos monstruosos baluartes que cerraban fuertemente la entrada
á todo lo que fuese felicidad pública”.
Unha
resposta clerical ao folleto de Pedro Bazán
A
"carta circular" do patriota español Bazán non ficou sen
réplica. No propio 1809, a oficina impresora de Juan Francisco
Montero, en Compostela, tiraba do prelo unha Carta en contestación
a la que se imprimió en abril de este año con nombre de Un patriota
español á sus paisanos [...], asinada coas iniciais J.J.E.C.E.
O
seu autor, ignoto para nós, comeza o seu opúsculo mencionando esa
carta bazaniana "que tanto oí alabar en este desierto á
sugetos, que tenía por eruditos" e confesando o desagrado que
"me ha causado cada una de sus clausulas, conforme la iba
leyendo, porque todas y qualquiera de ellas son un parto de un
Anticatolico, de un enemigo de la Patria y el Rey, y de un verdadero
hijo de enciclopedistas". Coida, ademais, que nela Bazán "no
perdona sofisma para engañar incautos, y aparentando zelo de
religion y patriotismo, todo lo ataca a un tiempo con la mayor
estupidez y barbarie".
A
respecto da predicción do cambadés de que unha retirada dos
franceses do Reino non había traer máis que caos e desgraza,
replica o anónimo autor que iso xustamente é o que estaba a traer
consigo o invasor napoleónico: "tantas Villas y Lugares
quemados, las Iglesias profanadas, las sagradas Imagenes inculcadas,
las mugeres y doncellas estrupadas, y... ¿para que he de repetir lo
que estamos viendo y palpando?". A propia edición da Carta
de un patriota español... era, segundo o detractor de Bazán,
unha manobra máis do cambadés para "justificar las impiedades
de Napoleon por conseguir dones y honores".
 | |
| O vello pazo da Inquisición en Compostela, a comezos do s. XX. |
Logo
de negar que o número de conventos fose excesivamente alto como para
xustificar a súa reducción e de cualificar de "temeraria"
a proposta de deslindar por completo as potestades dos eclesiásticos
das que exercería o Estado, o anónimo discrepante sinalaba que a
abolición dos señoríos e privilexios feudais non era máis que
unha manobra do inepto Xosé Bonaparte para poder asentar
mellor a súa tiranía... En definitiva, os que inspiraban liñas
como as escritas por Bazán eran
"los malditos Heresiarcas,
que nunca tubieron lugar en estos Dominios. Son los enemigos de la
Religion y del Estado: los que desean el tolerantismo para vivir
licenciosamente; y los que adulan a Josef Napoleon; no tanto porque
sea su Rey, quanto porque sirva de cubierta á sus desembolturas y
obscenidades. ¿Y ha de correr por erudito entre nosotros un Papel
sedicioso y engañador, como este? ¿Hemos de consentir, que baxo el
falso nombre de un Patriota, quiera pervertirse á nuestros Paisanos,
que desistan de la mas justa defensa, y que no reclamemos nuestro
Rey, nuestra Religion, y nuestros Derechos?".
Para
o autor do folleto replicante, en fin, contra os ocupantes franceses,
"exercito de foragidos", e contra os seus colaboradores,
como o cambadés Pedro Bazán, só cabía berrar: "Guerra,
Guerra, Arma, Arma".
De
castigo en castigo. Bazán en retirada.
Nos
finais de maio de 1809, as tropas contrarias a Bonaparte achéganse a
Compostela ao mando do xeneral Martín de la Carrera. Pouco despois,
os franceses, comandados polos marechais Soult e Ney, emprenden a
retirada de territorio galego. Con eles vai o intelectual cambadés
Pedro Pablo Bazán, que aínda demora na Península algún tempo para
desempeñar cargos importantes (intendente da provincia de Soria, por
exemplo) do tambaleante goberno bonapartista e para proseguir cos
seus alegatos a prol das reformas alentadas polo ocupante francés,
como é o caso do seu Discurso sobre la toma de Tarragona por las
tropas francesas, pronunciado na catedral de Soria o 28 de xuño
de 1811.
En
ausencia, Bazán recibe todo xénero de castigos, degradacións e
represalias. O 30 de xullo de 1809 a Xunta de Goberno da Universidade
compostelá, en base aos informes emitidos por unha comisión
depuradora especial impulsada polo catedrático de Leis e furibundo
absolutista Francisco Cabrera, ademais de anular o xuramento de
fidelidade a Xosé Bonaparte e de emprestar un novo de obediencia a
Fernando VII, acorda anular as reposicións ou concesións de
cátedras aos “afrancesados” González Varela, José de la Vega,
Boado Fraguío e o propio Bazán, deixar sen efecto os seus títulos
de doutoramento, privalos a todos eles perpetuamente de voto activo e
pasivo no Claustro e declarar particularmente “abominables y
despreciables los empleos que obtuvo el Sr. Bazán”. Ademais, “por
sus notorios antipatrióticos procedimientos y conducta”, ordena o
citado órgano de goberno que “sus nombres sean proscritos y
borrados de los libros todos de claustros, grados y juntas”.
Menos
dun ano despois, concretamente o 28 de abril de 1810, o “Tribunal
de Seguridad Pública” emite sentenza declarando traidores á
patria a Bazán e aos seus colegas xa citados.
O
infortunio do desterro
A
retirada francesa definitiva da Península ten lugar en xuño de
1813. Máis de doce mil hispanos “afrancesados”, entre os que se
conta Pedro Pablo Bazán, emprenden daquela o camiño do exilio,
instalándose en localidades próximas á fronteira pirenaica, como
Burdeos, Perpignán ou Bayonne.
As
súas esperanzas de poder regresar semellan cobrar forza cando se
conxuntan a renuncia de Napoleón Bonaparte (abril de 1814), a
actitude benevolente de Luís XVIII e o regreso ao trono hispano de
Fernando VII, recibido nas rúas ao revelador berro de "¡Vivan
las caenas!". Mais nada máis arribar á Corte, "El
Deseado" emite un decreto (maio de 1814) que condenaba á
incautación de bens e á expatriación perpetua a todos os
individuos que, como era o caso do noso cambadés e o doutros cinco
mil exiliados, aproximadamente, tivesen ostentado durante o período
bonapartino cargos públicos de maior ou menor relevancia.
Bazán
non se resignaría inicialmente ao exilio. En 1820, aproveitando a
coxuntura (inicio do Trienio liberal) solicitaría a intercesión do
Claustro santiagués diante do monarca agora sometido á Constitución
para que lle fose autorizado o regreso, mais o citado organismo
universitario denegaría tallantemente o seu concurso e axuda no
intento. Así as cousas, o cambadés acabaría os seus días en
territorio francés, abandonado por case todos e execrado por moitos,
vendo en todo o caso como se incrementaba ano tras ano a nómina de
españois liberais que fuxían da desatada ira absolutista de
Fernando VII.
 |
| Retrato de Voltaire |
Para
subsistir e para paliar a mágoa do desterro, Pedro Pablo Bazán
púxose a traducir literatura francesa para español. En realidade,
non era tarefa nova para el, pois xa editara en Madrid, antes mesmo
da "francesada" (en 1786, segundo Murguía; en 1806,
segundo Couceiro Freijomil), a tradución en verso da peza teatral
Hirza, de Voltaire.
O
certo é que en 1816 publica nunha imprenta de Alais (cidade occitana
do departamento de Gard, na rexión do Languedoc-Roselló) a
tradución en verso para español da epopea volteriana A Henriada
e un ano despois fai o propio coa Arte poética de Boileau.
Deixou manuscritas, ademais, versións en español das pezas en verso
volterianas Esther e O Británico.
A
admiración de Bazán polo escritor e filósofo ilustrado francés
François-Marie Arouet (1694-1778), autor de obras como as Cartas
inglesas (1729), Cándido ou o optimismo (1759) e o
Tratado sobre a tolerancia (1763), é absoluta e coincide coa
que lle profesaron outros destacados liberais hispanos, como Eugenio
Palafox Portocarrero, Conde de Montijo, quen traduciu en 1805 a súa
peza Bruto.
Bazán
considera Voltaire o quinto dos grandes épicos da literatura
universal, por diante de Camões e xunto a Homero, Virxilio, Ariosto
e Taso, “con cuyas bellezas de detalle rivaliza, y aun quizá vence
en alguna parte”. Non coincide con el só no pensamento, senón
tamén na sorte de perseguido. Así, no prólogo á súa tradución
da Henríada volteriana, alude Bazán ás “desaforadas
censuras, que desde su publicación hasta el día, han vomitado la
envidia y el resentimiento contra ella, ó mas bien contra su autor,
sobradamente ilustre y mordáz, para dexar de ser, á su véz,
igualmente perseguido y calumniado con furor”.
De
feito, moitas liñas dese longo prólogo con que encabeza o seu
traballo dedícaas Bazán a rebater as críticas que contra Voltaire
e a súa obra tiña vertido o crítico Laharpe, relativas a presuntos
defectos na concepción da epopea e no desenvolvemento da súa
fábula. Para o cambadés, en derradeira instancia, "qualquiera
que fuese la falta de una entera perfección en el plan de su fábula,
¿no la compensaría con harto exceso la multitud de bellezas de
estilo y de detalle, de que el autor adorna y enriquece la más
importante acción de la vida de un rey, cuyo glorioso nombre, dulce
memoria, y benéfica conducta adora la Francia, admira la Europa, y
puede servir de modelo á todos los Príncipes de la tierra?".
Bazán
xustifica tamén no seu prólogo variados aspectos da súa tradución.
Fronte aos que consideraban a oitava real a estrofa máis apropiada
para a epopea, opta polos versos hendecasílabos asonantados e fronte
aos defensores da literalidade absoluta no labor de verter dunha
lingua para outra, aclara que "yo no soy un traductor esclavo,
sino libre y fiel", de maneira que "en obsequio de la
índole de nuestra lengua, y de la claridad y la armonía, multiplico
el número de versos, amplío, modifico, y contraigo períodos,
suprimo, añado, ó cambio epítetos, y aun perifraseo en fin ideas y
sentimientos".
Así
mesmo, facendo pé na auctoritas de escritores como Menéndez
Valdés, Cadalso ou Leandro Moratín ("afrancesado" coma
el, a quen proclama ademais "nuestro moderno Molière"),
explica a pertinencia do emprego de "voces exóticas" e
neoloxismos (palabras como intrigar, emoción, asaltante,
apremiante...), de arcaísmos (lidia, avezado...) e
de palabras consideradas vulgares (renquear, enclenque,
ralea, demonio...), pois para el, perfecto neoclásico
desde esta perspectiva, "el estilo y lenguaje deben corresponder
y observar siempre cierta sabia y oportuna proporcion con la
naturaleza sublime, mediana, ó ínfima de los objetos que se narran,
describen, ó pintan".
Sen
querer presumir de poeta, deixa ben asente que "amé siempre un
arte tan agradable y útil; saludé y aun frequenté muchos de sus
mas insignes maestros, y no me son desconocidos sus preceptos, sus
primores, y sus faltas". E da mesma maneira que amosa un
perfecto coñecemento do francés e mais do idioma do Lacio, confesa
que “carezco de aquellos profundos concimientos del griego, que son
necesarios para poder sentir perfectamente por mi propio la grave y
dulce armonía de la sabia y rica lengua en que escribió Homero”.
Motivos
da tradución volteriana.
No
prólogo da súa tradución da Henríada volteriana, publicada
como dixemos na cidade occitana de Alais en 1816, o cambadés
'afrancesado' Pedro Pablo Bazán revela que "la aplicación á
este ensayo poetico dulcificó ya mis amargas penas, y en las
apacibles aunque extrañas riberas del Garona, me distraxo, como allá
á Ovidio en el Ponto, de mil profundas y tristes meditaciones sobre
la dura suerte de mi violento destierro".
Desexando
que coa lectura da súa tradución "quedes utilmente ilustrado,
ó quando menos, dulcemente divertido", Bazán diríxese ao
lector compatriota, sexa amigo ou inimigo ideolóxico seu. No
primeiro caso, aspira grazas a ela a "corresponder" esa
amizade "desde este mi triste refugio, del mejor modo que hoy
puedo". Para o lector inimigo, en troques, sinala Bazán non sen
certa ironía, a obra ten unha intencionalidade algo distinta: "[...]
quiero también enseñarte generosidad y Religion, y aun retribuirte
por la parte que has tenido en esta produccion literaria, cuyos
defectos, deberás mirar siempre, por graves y feos que sean, con
cariñosa indulgencia, como de una hija infeliz, peregrinamente
abortada de mi negro destierro, y por consiguiente, de una
desgraciada nieta de tu feroz persecucion".
Son
varios, segundo expón Bazán no limiar, os motivos que o empurraron
a emprender esta tradución. En primeiro lugar, dar a coñecer á
mocidade hispana unha obra que debía figurar entre as máis
excelentes escritas no xénero da epopea, un xénero para o que
coidaba especialmente apta a propia lingua castelá "por la
copiosa riqueza, rotunda plenitud, grandiosa estructura y grave
armonía de sus voces, frases y períodos". En segundo lugar,
amosar agradecemento ao país que o acollía como exiliado, a Franza,
"esta Nacion sensible y civilizada, donde asi yo como todos mis
respetables compañeros de desgracia, hemos experimentado, á pesar
de las críticas y peligrosas situaciones de nuestra peregrinación y
refugio, las mas sinceras y favorables demostraciones de asilo y
hospitalidad".
 |
| Cadro sobre a matanza de San Bertomeu, en París |
Na
mesma liña, consideraba o intelectual cambadés que os lectores
hispanos "podrán al mismo tiempo ver de bulto en este poema
traducido, para perpetuo aunque harto tardío escarmiento suyo, los
horrores, desastres y calamidades á que conduce ciega y
bárbaramente, por un lado, el espíritu de faccion y partido, por
otro el de anarquía, despotismo y goticismo, y por todos, el de
fanatismo y supersticion. Vendrán á sentir, que jamas el Príncipe
y su Pueblo pueden llamarse sólida y reciprocamente felices, sino
quando aquel sea respetado de este, como el padre comun de todos sus
individuos, y estos mirados de aquel, por su comun familia,
reconciliada y abrigada toda á la sombra de su solio como en el
reynado del Gran Henrique IV".
Por
último, confesa Bazán que tamén emprendeu a tradución por
interese, quere dicir, por unha mestura de amor propio, confianza no
mérito do seu traballo, afán de recoñecemento e mesmo necesidade
pecuniaria: "He creido que mi traduccion era buena, y por
consiguiente, esperé que su publicación me reportaría algun honor
literario, y aun quizá algun corto provecho, tan oportuno y precioso
en mi actual situacion".
O
certo é que o éxito non coroou, máis unha vez, os esforzos do
escritor cambadés. A súa tradución, obra dun home marcado polo seu
inmediato pasado político e pola súa condición de exiliado, tivo
escasa difusión. A Inquisición compostelá, reinstaurada por
Fernando VII, non tardou en incluíla, ademais, no seu Índice
de libros prohibidos (15 de xaneiro de 1817). De nada valeron, xa que
logo, parágrafos que o cambadés colocou no limiar da súa obra como
o seguinte:
"[...] si he conservado
substancialmente intactos en mi traduccion algunos pasages del
original, dignos acaso de grave expurgacion eclesiastica, ha sido,
por no atraverme á suprimir ó desfigurar la fuerza y belleza
poetica del estilo, que brilla en ellos [...] Someto sin embargo, en
todo caso, este mi modo de pensar y toda la obra, por lo que me toca,
al superior juicio de la Santa Madre Iglesia Católica Apostólica
Romana, á quien no puede jamas dexar de protestar la mas filial y
ciega obediencia un buen Español, y con especial distincion, el
natural de un Pays [=Galiza], que desde los mas remontados y bárbaros
siglos, se distingue entre todos los de aquel vasto Reyno con el
ilustre nombre de Fidelisimo, llevando por blason en su
Estandarte un Santisimo Sacramento rodeado de siete veneras ó
cruces, correspondientes á las siete Provincias de que se compone".
Unha comparecencia póstuma
Nese
poema, de evidente estilo neoclásico, o cambadés aborda un tema que
casa como anel ao dedo coa súa propia peripecia vital, que aquí
glosamos: o da falta de correspondencia entre talento e mérito
persoal e fortuna na vida, ficando así como único consolo a idea da
inmortalidade como recompensa reservada aos sabios:
"Dices
bien: rara vez, Furmio, en alguna
Persona el alto Jove ha
permitido
(Triste ejemplo eres tú) que
reunido
el mérito se viese á la
Fortuna:
Si Alcázares, destina al alta
cuna,
De la inmortalidad el Templo ha
sido
La morada que al sabio ha
repartido
De cuyas puertas francas tienes
una;
Sagrada y alta puerta á que han
pulsado,
De tu canto á Aliaga las
bellezas,
Y que Clío te abrió, quien te
pregona
Si el contrario de un Dios, de
otro el privado,
cuando Plutón te niega sus
riquezas
Y
Apolo de laureles te corona".
Ningún comentario:
Publicar un comentario