LOIS TOBÍO, TRADUTOR

O intelectual viveirense Lois Tobío Fernández (1906-2003) encarnou un galeguismo europeísta e universal, verdadeiramente antitético ao que a miúdo se nos presenta nesa visión tópica dos nacionalismos que hoxe tanto se estila, como doutrinas do exclusivismo e do desprezo por todo o alleo. Ben polo contrario, Tobío e moitos outros membros da súa xeración, a do Seminario de Estudos Galegos, demostraron por activa e por pasiva que só desde o amor e a identificación cordial co propio (lingua, historia, costumes...) se pode acceder á percepción, á comprensión e ao verdadeiro gozo do distinto, do foráneo, do alleo. Ser universal e universalista non é, non pode ser, renegar do particular e do propio, nin tampouco menosprezalo, senón proxectar ese particular e ese propio ao mundo e sobre o mundo, para o enriquecer. Desde esa perspectiva, amar, valorizar e coñecer a propia lingua, a propia terra, a propia cultura non é senón a chave mestra para amar, valorizar e coñecer tódalas demais.

O amor do galeguista Tobío polas linguas e o seu poliglotismo activo son síntomas clarísimos desta actitude aberta e autenticamente universalista de que fixo sempre gala, pois para el “o coñecimento dunha nova lingua é coma entrar nun mundo novo, coma ter outra vida” (Décadas de T.L., p. 343). Ao castelán en que foi educado polos seus pais e pola escola e ao galego dos seus amores, zugado desde o berce no Viveiro popular de comezos do século XX e na Compostela e arredores da Amaía dos anos 20, foi agregando durante a súa dilatada existencia o coñecemento e o cariño por outras moitas linguas: o francés, o alemán, o portugués, o búlgaro, o catalán, o inglés, algo de checo, algo de ruso... Nas súas Décadas deixou reflectida a decepción que o embargou por non ter disposto no transcurso da súa vida académica de bos profesores na lingua de Roma, “pois non sei o que hoxe daría por poder ler en latín de corrido a Tácito u Ovidio” (Décadas, p. 81).

A súa intensa experiencia viaxeira, quer como estudante, quer por razóns do traballo como diplomático, quer polos avatares penosos da súa traxectoria cívica de republicano e galeguista exiliado após a guerra incivil, quer, en fin, por puro pracer, espertou nel unha especial sensibilidade cara á diversidade cultural e cara ás linguas en que aquela, efectivamente, asenta e se manifesta.

En 1926, contando tan só vinte anos de idade, o mozo Tobío atreveuse a impartir no Seminario de Estudos Galegos un curso de Fonética Galega, “en comparanza coa dos demais idiomas peninsuares”, segundo reza a nota que a tal respecto inseriu o boletín ourensán Nós (nº 35, 15.11.1926). No verán de 1928, para celebrar a súa licenciatura, Tobío pasou na Guarda uns días na casa do seu amigo e compañeiro de estudos Xoaquín Sobrino e aproveitou a ocasión para visitar por vez primeira Portugal. Alí, segundo confesará máis tarde, sentiuse como na súa casa, “pero nunha casa enriquentada, en que as cousas dadoito estaban como enlevadas, dignificadas, a comezar pola fala. Vía como a miña pobre fala, desdeñada, esquecida pola nosa burguesía e señorío, botada do mundo oficial e do ensino, tiña alí status senlleiro e total con todos os beneficios e vantaxes que lle cumpren. E, xa que logo, sentía vergonza, envexa e mágoa polo que na miña terra pasara. Pero dábame certo consolo saber que, gracias a Portugal, nel e noutras nacións espalladas polo mundo se tiña salvado a antiga e nobre lingua dos meus” (Décadas, páx. 194).

O seu coñecemento do alemán foi moi profundo. Comezou a adquirilo cando adolescente en Compostela, da man dos profesores José Arbaiza Basoa, Marcial Rodríguez Cebral e Emil Blechmann. Nas Décadas explica a este respecto (páx. 117): “Ademais matriculeime no curso de alemán pois, anque só era obrigatorio para os que seguían medicina, coidei interesante coñecer unha lingua coma esa xa que tiña ocasión. E esta decisión que tomei un pouco á lixeira e sen moito pensar, por sport, coma se dicía entón, ha ter grande importancia na miña vida”. Tobío perfeccionou definitivamente o seu alemán durante a súa estadía en Berlín no curso 1929-1930. Nesa cidade, que fervía daquela política e socialmente, nos prolegómenos do ascenso ao poder das hostes hitlerianas, coincidiu e conviviu con Felipe Fernández Armesto (Augusto Assía), Francisco Ayala, José Canedo, Corpus Barga e Vicente Risco. Do seu saber sobre a lingua teutónica valeuse, xa nos anos 30, Emile Skézely, futura esposa de Salvador de Madariaga, para dar cumprido cabo a unha tradución da obra de Hans Fallada (pseudónimo de Rudolf Ditzen, 1893-1947) intitulada Kleinner Mann, was nun?, traducida para o español como ¿Y ahora qué?.

Canto ao francés, aprendido na escola desde neno, foi idioma empregado acotío por Lois Tobío no seu labor diplomático, tanto en Bulgaria como, xa durante a guerra incivil, noutros países da área mediterránea. Como veremos, Tobío foi un namorado da literatura francesa, desde François Villon (en homenaxe a esta figura medieval bautizou unha sección súa no xornal de Montevideo El Día co rótulo de “Nieves de antaño”, inspirado nun verso seu), ata os decadentistas decimonónicos finiseculares todos (Baudelaire, Rimbaud, Verlaine...).

Na capital búlgara, Sofia, tratou moitos xudeus sefardís (descendentes daqueles expulsados no século XV da Coroa de Castela pola raíña Isabel a Católica) e mercou libros escritos nese arcaico castelán, aínda que acabaron perdéndose nas reviravoltas da guerra do 36. Tamén durante a súa estadía en Bulgaria, Tobío, segundo as súas propias palabras, “no desexo de coñecer máis a fondo aquel pobo e tamén por curiosidade intelectual”, púxose a aprender o búlgaro e tratou a varias escritoras nesa lingua, como Dora Gabé e maila autora de O eterno e o sagrado (Vechnata i svyatata), Elisaveta Bagriana (1893-1991).

Á nómina de linguas que aprendeu aínda hai que engadir aínda o catalán que falaba a súa muller, María del Carmen (Melu) Soler, e o inglés aprendido durante a súa breve estadía como exiliado en New York e en Cuba, antes de recalar en Montevideo.

Loxicamente, Tobío aproveitou este seu dominio de diversas linguas de moi diversas maneiras. Fundamental foi, por exemplo, o seu saber do alemán e o francés para aprobar a oposición de ingreso na Carreira diplomática, en 1933. Valeulle tamén, profesionalmente falando, para entrar a traballar, en 1947, no departamento de publicacións e propaganda da casa farmacéutica “Roche” (para facer traducións desde e/ou para francés, inglés e alemán), e algún tempo despois, acceder a un posto de tradutor na ONU, ao que non obstante renunciaría axiña. Cando foi xubilado pola “Roche”, en 1973, dedicouse durante medio ano a facer traducións de índole comercial, ata que puido reingresar na carreira diplomática.

As traducións foron actividade e complemento económico fundamental para Tobío poder afrontar as cruezas e intemperies do duro exilio americano, após o tráxico 36.

En 1939 emprendeu en Cuba a tradución da Teoría del Estado (Staastslehre) de Hermann Heller (1891-1933), profesor seu en Berlín durante a súa estadía como bolseiro da “Junta de Ampliación de Estudios” na Universidade alemá. Este labor, que en palabras do propio Tobío “constituía para min un grande gozo intelectual”, concluíu en 1942 e foi editado en 1943 no Fondo de Cultura Económica mexicano, sendo obxecto aínda hoxe de constantes reimpresións (en 1987 ía pola duodécima, hoxe debe superar a vixésima...).

Tamén traduciu desde o alemán para a editorial bonaerense NOVA, moi vencellada á figura de Luís Seoane, varios discursos de contido anti-hitleriano e anti-nazi (“Escoita, Alemaña”, outras veces traducidos como “Alemáns, oíde”) do escritor e premio Nobel de Literatura (1929), Thomas Mann (1875-1955), autor de ben coñecidas obras como A montaña máxica (Der Zauberger) e Morte en Venecia (Tod in Venedig).

Pro pane lucrando realizou o noso Lois en Uruguai, durante os seus longos vinte anos de exilio nese país do Plata, algunhas traducións do inglés e do alemán para o español, con destino á Editorial Sudamericana bonaerense. Asinou, deste xeito, a tradución do Narziss und Goldmund, de Hermann Hesse (1877-1962), premio Nobel de Literatura (1946). Como é sabido, trátase dunha novela de forte pegada autobiográfica e introspectiva, editada orixinariamente en 1930, que desenvolve as vidas paralelas de dous seminaristas medievais, Narciso e Goldmundo, de personalidades en moitos aspectos antitéticas. Desde 1976, esta tradución de Tobío figura no catálogo da casa editora Edhasa, de Barcelona. A novena reimpresión, na colección Pocket, nº 18, data de novembro de 2002.

Tamén saíu da pluma do noso autor a tradución de The Nephew, obra editada en 1961 polo novelista norteamericano James Purdy (n. 1927), famoso no seu tempo por introducir a temática da homosexualidade masculina nos seus textos e por ofrecer unha visión moi crítica da sociedade.

Tobío verteu para o español, igualmente, cos títulos de La juventud del Rey Enrique IV e La madurez de Enrique IV, as dúas partes da biografía novelada do monarca Henrique IV (o instaurador da dinastía dos Borbóns no solio francés) feita por Heinrich Mann (1871-1950), irmán do autor de Morte en Venecia. Ambas novelas foran publicadas orixinariamente en 1935 e 1938, respectivamente, e están accesíbeis para o lector hispano desde 1998 na xa citada colección Pocket de Edhasa, números 123 e 124, respectivamente.

Así mesmo, como tivo ocasión de demostrar na súa tese de doutoramento sobre Tobío o investigador Francisco Maseda, que puntualizou e corrixiu nela erros dun artigo da nosa autoría, foi Tobío responsábel da tradución publicada pola editora Hermes arxentina en 1963 dunha das obras do profesor da Universidade de Georgetown, Carrol Quigley (1910-1977), La evolución de las civilizaciones.

Alén destas traducións de índole estritamente literaria, Tobío afrontou a de senllos volumes de divulgación histórica, The Life of Greece (=Vida dos gregos) e Caesar and Christ (César e Xesuscristo), ambos do estadounidense Will Durant (1885-1981) e mais a do libro The Man of the Renaisaance (=O home do Renacemento), de Ralph Roeder (n. 1890).

Todos estes traballos valéronlle a Tobío constantes eloxios dos principais críticos literarios porteños da época, como J. L. Borges, Bioy Casares, Victoria Ocampo ou Rodríguez Monegal, mais tamén suscitaron algúns avatares desagradábeis. Así, a tradución das citadas novelas de H. Mann foi alterada e retocada posteriormente por ditado do editor sen a pertinente autorización de Tobío, e, como el propio relatou nas Décadas (p. 518), a súa tradución do Narciso e Goldmundo hessiano resultou descaradamente plaxiada en México por certo autor, que procedeu “mudando tamén algunhas frases e palabras e dándoa como sua”.

A motivación basicamente económica das traducións hispanófonas que Tobío realizou para diversas editoras durante o seu exilio uruguaio, ás que vimos de nos referir, está totalmente ausente nos seus traballos de vertido para o galego (“mi lengua natural, cultural y fundamental”, segundo lle contesta ao xornalista Carlos García Bayón nunha entrevista publicada en La Voz de Galicia en xullo de 1991) dunha serie de textos emblemáticos de diversas literaturas europeas (alemá, inglesa, francesa...).

Efectivamente, foi este un labor arduo, paciente, constante, xeneroso e altruísta, co que o intelectual viveirense quixo emprestar un servizo fundamental, outro máis, á causa da dignificación do noso idioma e á tarefa de modernización das nosas letras, posibilitando o seu diálogo coa matriz literaria europea. Constanza Tobío Soler, a súa filla, ten escrito nalgunha ocasión que esa actividade de poñer en galego textos dos máis importantes escritores europeos foi “fonte para el de enorme pracer, á vez que cargada de intencionalidade en canto achega á cultura galega” (Galicia Hoxe, Santiago, 11.3.2004).

Que o noso autor coidaba que moito do prestixio do galego se xogaba na súa capacidade para asimilar o melloriño da literatura feita no Vello Continente ponse ben de manifesto no arroubo e admiración con que fala nas súas Décadas (páx. 164) da pioneira tradución dalgúns fragmentos do Ulysses (1922) de James Joyce (1882-1941) - para moitos, a novela que inicia tecnicamente a narrativa contemporánea- feita por Otero Pedraio en 1926 e publicada no boletín ourensán Nós.

En 1946 e desde Montevideo, Tobío envía unha colección de poemas ingleses e franceses traducidos para galego ao certame convocado pola Federación de Sociedades Galegas na Arxentina, co gallo de se cumprir o vintecinco aniversario da fundación desta entidade referencial da nosa colectividade emigrada en Bos Aires. Coma el fan o propio con senllas coleccións de poemas tamén traducidos outros dous galeguistas exiliados, o valdeorrés Florencio Delgado Gurriarán, desde México, e o corcubionés Plácido Ramón Castro del Río, desde Inglaterra. A citada Federación reuniría finalmente estes traballos (57 en total, dos cales 24 corresponden a Plácido, 13 a Gurriarán e os restantes a Tobío) no volume Poesía inglesa e francesa vertida ao galego (Ed. Alborada, Buenos Aires, 1949), que foi reeditado pola Editorial Galaxia de Vigo en 2005, co patrocinio da Fundación CaixaGalicia.

No limiar que o propio Tobío redixiu (e non Arturo Cuadrado, como se ten dito algunha vez) para o volume que nos ocupa, fican expresadas con claridade meridiana as coordenadas desde as que cumpría entender e acoller unha obra desas características. A lingua e a literatura galegas benefícianse do contacto con outras, pois, son palabras tobianas, “os aires de fora limpan, refrescan, renovan. A voz de Galicia ten que se ouvir no mundo e as do mundo en Galicia”. O labor tradutor, duro e difícil, resulta non obstante sumamente frutífero, tanto para o escritor que o emprende como para a lingua á que verte as producións foráneas. Mercé a traducións como as que no volume se recollen, conclúe Tobío, “o alleo é agora noso”.

Na nómina de autores que Tobío traduce para galego figuran os románticos “lakistas” ingleses Shelley (1792-1822), Keats (1795-1821), Tennyson (1809-1892) e Longfellow (1807-1882) e os “decadentistas” e pre-vangardistas franceses Charles Baudelaire (1821-1867), Paul Verlaine (1844-1896), Paul Bourget (1852-1935), Arthur Rimbaud (1854-1891), René Laporte (1905-1954) e Louise de Vilmorin (1902-1969).

Non pode sorprender este profundo e variado coñecemento da poesía inglesa e francesa do século XIX en Tobío, pois el mesmo se ten referido á intensidade con que as lía durante diferentes momentos da súa traxectoria vital. Así, na súa adolescencia e mocidade, en tempos do Seminario de Estudos Galegos, acontecía que “eu lía tamén daquela moita poesía galega, castelá, francesa e mesmo catalana: Maragall, o “Himne ibèric”, “La vaca cega”. Despois de varios anos cos románticos, na adolescencia, Zorrilla, Espronceda, o meu Pastor Díaz, Lamartine e Musset, eran agora meus compañeiros cotiáns os modernistas, Rubén, os poetas malditos, máis ca nada Verlaine (Ai, Verlaine!). Adoitaba ler a poesía en voz alta para gustar da sua música, mesmo diante de amigos, en pequenos recitais caseiros. Deste xeito cheguei a saber de memoria moitos poemas” (Décadas, p. 161). Así tamén durante a súa estadía como diplomático en Sofia (Bulgaria): “Podo dicir que endexamais estiven tan mergullado coma entón na literatura francesa do momento: Claudel, Morand, Giradoux, Montherland, Maurois, Mauriac... e o patriarca Proust eran a miña compaña diaria, xunto cos poetas malditos, nunca esquecidos, e, dos recentes, a condesa de Noailles e o gran Valery” (Décadas, p. 339).

Tobío verte para o idioma galego, igualmente, algunhas das xoias das letras alemás, das que adquirira os primeiros exemplares xa en 1930, cando vivira en Berlín. Así os Sonetos a Orfeu (Die Sonette an Orpheus) do escritor checo en lingua alemá Rainer Mª Rilke (1875-1926), publicados polas Ediciós do Castro en 1980 e reeditados en edición da benquerida amiga Marga Romero pola “Biblioteca Galega de Clásicos Universais” que promoveu o xornal coruñés La Voz de Galicia, facendo o seu volume 31.

Tamén fai Tobío a versión para galego (nun galego, conste, repleto de modismos típicos da fala popular da Terra de Viveiro, como alpuxarra, abitar, etc.) da peza Nai coraxe e máis os seus fillos, de Bertold Brecht (1898-1956), publicada polas Ediciós do Castro en 1987. Editada orixinariamente en 1941 e ambientada nas guerras de relixión centroeuropeas de mediados do século XVII, constitúe esta obra, como é ben sabido, un dos cumios do teatro político e antibelicista universal, pola contundencia con que denuncia os males da guerra e amosa a inversión de valores que esta leva sempre aparellada.

Despois de que Otero Pedraio fixese os primeiros intentos, é Lois Tobío quen culmina final e felizmente a ciclópea tarefa de traer para a nosa lingua o monumental Fausto de Goethe (1749-1832), tirado do prelo pola casa Laiovento, de Francisco Pillado, en 1997, merecedor do Primeiro “Premio de Tradución Plácido R. Castro” (2002) e reeditado tamén na xa citada “Biblioteca Galega de Clásicos Universais” (volume 10).

Cónstanos, por último, que tamén traballou Tobío na tradución para o galego das Elexías de Duíno, de Rilke, mais ao coñecer por indicación nosa, durante unha conversa polas rúas de Viveiro dun xa afastado agosto de 1996, a edición da obra que Jaime Santoro de Membiela preparou e editou en 1995 na “Espiral Maior” de Fernán-Vello, decidiu gardar o seu traballo no caixón, nun enésimo acto de humildade e de “diplomacia” pola súa parte...