Ramón Cabanillas, Cambados e O Mar da Arousa, de Francisco Fernández Rei

Intervención na presentación do libro RAMÓN CABANILLAS, CAMBADOS E O MAR DA AROUSA, DE FRANCISCO FERNÁNDEZ REI, que se celebrou no Auditorio da Xuventude de Cambados, o xoves 5 de novembro de 2015. 

1. Tería que remontarme ao inicio dos meus tempos universitarios en Compostela, alá polo 1986, para topar co primeiro recordo ou imaxe de Paco Fernández Rei (Cambados, 1952), a quen comecei a tratar moito antes mesmo de ser alumno seu, pois deuse a circunstancia de coincidirmos moi axiña na Xunta de Facultade de Filoloxía, cando a propia Facultade aínda estaba na Praza de Mazarelos, el en representación do profesorado e eu do alumnado, no meu caso facendo parte das candidaturas dos CAF (Comités Abertos de Facultade). Era decano daquela o hoxe presidente da Real Academia de la Lengua, vilalbés de nacemento para máis señas, e non custa moito adiviñar que na maior parte dos asuntos que naquel organismo se debatían era ben doado que coincidisen unha e outra vez os votos de Paco e os meus contra os do citado decano e futuro reitor, pois ambos formabamos parte dun ambiente loitador e esperanzado de traballo en chave nacionalista que se definía, resumidamente, por dous lemas: “Universidade galega e popular”, un, e “Pasou o tempo da rosa, chegou o da mimosa”, outro.

2. Ao chegar a 4º de carreira, na subsección de Galego-portugués dentro de Filoloxía Hispánica (aínda o galego non tiña titulación plena de seu nesa altura, como se pode ver), tocoume Paco como profesor de Lingüística Románica. Aínda conservo pola casa aqueles apuntamentos seus que había que recoller fotocopiados en Tórculo nos comezos do curso e que servían de completo manual para a preparación da materia, ficando dese xeito as clases liberadas da tarefa de explicar o básico e podendo así aventurarse na análise de textos e en reflexións e temáticas que ían alén con frecuencia, por expresa vontade de Paco, do estrito programa académico. Despois, Paco impartiume un dos meus cursos de doutoramento previos á elaboración da tese sobre Antón Villar Ponte e fixen para que o xulgase un traballo sobre a problemática da lingua corsa, que moito lle agradou: daquela, traballaba eu como substituto de Lingua Galega coa súa irmá Elisa no IES Xunqueira I de Pontevedra e era a persoa a quen substituía a cambadesa Engracia Vidal Estévez, unha das meniñas que, como conta Paco no libro que hoxe presentamos, participou o 9 de xaneiro de 1944 neste mesmo local da Xuventude na representación da Ofrenda das fadas no portal de Belén. Xa me diredes se a vida ás veces tece ben ou non os seus fíos verdadeiramente máxicos... 

3. Nese sentido, penso que collín a Paco como profesor nun momento especialmente interesante e frutífero da súa xa longa andaina docente, en que comezaba a arrombar os vellos esquemas adquiridos na abordaxe da filoloxía románica, virada tradicionalmente ao comparatismo interno “neutro” das linguas descendentes do latín (daquela tiñamos que estudar o provenzal medieval e o toscano, por exemplo), e se lanzaba a explorar, facendo pé nos traballos do corso Marcellesi, do croata Zarco Muljacic, etc. anovadoras perspectivas sociolingüísticas, menos preocupadas por comparar idiomas e máis por axudar a coñecer situacións de minorización e discriminación dos falantes das linguas non estatais e garantir a súa supervivencia e continuidade nun mundo globalizado que, non se esqueza, define con modos imperialistas e prepotentes case sempre as relacións entre pobos, tamén as lingüísticas. 

4. Tres son os froitos maduros desa viraxe metodolóxica e científica que acometeu Paco coincidindo cos anos finais dos meus estudos universitarios. 

O primeiro, o compromiso activo coas falas do “galego exterior” (o galego de entre o Eo e o Navia, o do Bierzo, o das Portelas zamoranas, o dos Tres Lugaris do cacereño Val do Xálima) e coas persoas e asociacións que, fronte a todas as hostilidades e incompresións imaxinábeis, levaron e seguen levando a cabo unha tarefa de conservación, promoción, reivindicación e protección desas falas nosas, coa mesma afouteza e valentía que os Villar Ponte en 1916 cando fundaron as Irmandades da Fala, xaora.

O segundo, a edición con Antón Santamarina do volume Estudios de Sociolingüística Románica. Linguas e variedades minorizadas, que foi publicado pola Universidade compostelá en 1999 e marcou un antes e un despois na disciplina, cando menos entre nós. E, en terceiro e último lugar, a participación de Paco, cun papel calado pero esencial, nas sucesivas edicións de cursos de galego do ILG para universitarios estranxeiros. Cada ano, axudado polos seus colaboradores/as, Paco fai que se mergullen na nosa lingua, cultura e literatura un grupiño de mozas e mozos das máis diversas latitudes, e o certo é que, sen apenas excepcións, convérteos para o sucesivo en entusiastas investigadores/as e tradutores/as do galego e en dignos e impagábeis embaixadores/as seus polo mundo, como se puxo de manifesto na presentación internacional do libro 55 mentiras sobre a lingua galega ou como sabemos ben os veciños e veciñas de Cambados que viñemos escoitar neste mesmo auditorio os poemas de Cabanillas traducidos ao xaponés por Takekazu Asaka, Takiño, ou ao ruso por Elena Zernova. 

4. Non pode admirar, neste sentido, que Paco teña sido, non xa o meirande especialista entre nós na dialectoloxía galega e na elaboración de atlas lingüísticos (véxanse, sen irmos máis lonxe, as súas “Notas lingüísticas sobre Fefiñáns-Cambados” que se recollen no volume que hoxe presentamos), senón tamén un firme defensor do idioma en todos cantos ámbitos lle tocou en sorte participar, nos que coincidín decote con el, por certo. Foino como socio da Mesa pola Normalización e das Redes Escarlata, éo en Prolingua e exerce constantemente, con toda a dignidade e coherencia esixíbeis, como numerario da Academia Galega, institución na que ingresou mediante un acto público celebrado en Cambados, precisamente, o 25 de setembro de 1999 co discurso titulado Ramón Cabanillas, Manuel Antonio e o mar da Arousa. Dúas singraduras na construcción dun idioma para unha patria. Na Academia acompañou a Ferrín na directiva, en cualidade de secretario, ata a súbita demisión do autor de Retorno a Tagen Ata. Como o seu sucesor foi o profesor Alonso Montero e como os libreiros de Cambados lle outorgaron ao autor do Informe dramático naquel mesmo momento o premio honorífico Ramón Cabanillas, encomendándolle a Paco a “laudatio” correspondente, houbo certa curiosidade (ou morbo, se o preferides) nalgúns sectores por ver se ese enfrontamento no seo da Academia repercutía ou traslucía nese acto, mais Paco, que dá constantemente leccións de humanidade e finezza pola calada, deunas tamén en público ese día, facendo a loanza máis completa, sincera e emotiva que probabelmente ninguén teña feito nunca do actual presidente da citada Corporación... 

5. Non ficaría completo este breve repaso polas facetas e vertentes do constante e serio traballo que Paco vén despregando desde hai anos a prol da cultura e da lingua de noso se non fixese mención tamén a dúas publicacións periódicas, emblemáticas as dúas nos seus respectivos ámbitos, como son a A Trabe de Ouro, editada por Sotelo Blanco baixo a dirección do xa citado Méndez Ferrín, da que Paco foi secretario durante longos anos e na que deitou moitas páxinas sobre os máis diversos eventos relativos ao noso devir colectivo, e a revista Ardentía, editada pola Federación Galega pola Cultura Marítima e Fluvial e dirixida polo noso tan chorado Luís Rei. 

6. A entrada de Paco á directiva desa Federación deu rigor e alento para organizar en Cambados, en 2005, un extraordinario Encontro de Embarcacións Tradicionais, para afrontar a presenza galega no Encontro bretón de Douarnenez e para outras moitas actividades de difusión do noso rico patrimonio de salitres e marusías... Gardo para Paco, como para Luís, o máis infinito dos agradecementos por terme deixado vivir con eles esa experiencia de traballo comunal en Ardentía, onde non por acaso apareceron senllas entrevistas coas nais de ambos, Esther Núñez e Xenxa Rei, admirábeis exemplos de mulleres do mar e raíz fecunda de identidade, de orgullo e dignidade sempre para eles. 

7. E chegamos así ao elemento esencial deste libro de Paco que hoxe presentamos, que non é outro que a figura de Cabanillas, con Cambados e o mar arousán sempre ao fondo, eixos ou leit-motivs sobre o que pivotan, dun xeito ou doutro, todas e cada unha das colaboracións, tanto éditas anteriormente (21) como traídas agora á luz (9) nesta colectánea, que é o froito de quince anos de esforzo e investigación (1999-2014, descontando dous artigos que se remontan a 1977 e que cabe considerar “pioneiros”). O Cabanillas poeta, o Cabanillas forxador da lingua literaria galega moderna, o Cabanillas irmán da fala, o Cabanillas elemento proxectado necesariamente sobre o presente e o futuro de Cambados como unha riqueza cultural, un atractivo histórico, un referente universal que sitúa a vila do Albariño, como quedou patente nes marabilloso Ano Cabanillas 2009 que argallaron ao unísono Luís Rei e Paco (nun plan que podedes consultar agora íntegro no libro), no corazón de todas as persoas que aman a literatura como sublime creación da mente humana e recoñecen no autor de Vento mareiro un poeta con maiúsculas.

8. Unha das características que notaredes lendo este libro é que está escrito simultaneando dúas perspectivas tan distintas como, por iso mesmo, complementarias e enriquecedoras. En moitas páxinas a quen escoitamos, no fondo, é a un rapaz da ribeira de Fefiñáns de familia mariñeira humilde, que non ten libros na súa casa, que non coñece case nada sobre a historia da súa vila e sobre o seu escritor máis ilustre mais que, din os seus mestres de escola, “vale para estudar”, seica.... 

Nesas páxinas, Paco guía ao lector/a emocionadamente nas súas propias descubertas, no seu espertar á conciencia idiomática e galeguista, no seu progresivo contacto con persoas (Luís Rei, Pitusa Cabanillas, Xoán Antonio Pillado, Adela Leiro, Manolo Núñez...) que lle van amosando os tesouros do océano cabanilliano e lle van revelando tamén anacos da historia nunca antes contada do Cambados mariñeiro e mariscador dos séculos XIX e XX, do Cambados agrarista, do Cambados loitador na 2ª República, do Cambados da “tráxica falta de luz” da ditadura franquista... Noutras moitas páxinas do libro, en troques, resplandecen as páxinas escritas polo científico brillante, o lingüista competente, o lector de literatura atento, o sabio das formas idiomáticas que usa a tribo metida nas dornas dándolle ao raño, sachando nas leiras ou podando nas viñas, entre o menosprezo ridículo dalgúns “señoritos”.

9. Tamén veredes que o volume está salferido aquí e alá de propostas para visibilizar mellor o rico patrimonio caballiniano: colocación de placas nos lugares emblemáticos da existencia do poeta, sinalización da súa casa-museo e dos roteiros sobre a súa figura, creación dunha Fundación Cabanillas e dunha Casa Virtual Cabanillas na internet... Algunhas desas propostas van camiño de realizarse; outras agardan por alguén que se decida a levalas adiante. Ha contar, seguro, coa axuda desinteresada de Paco e a de moitas outras persoas, entre as que me conto. E aproveito aquí para agradecerlle publicamente a Paco as liñas que nos dedica nalgúns momentos do libro á miña compañeira Isabel, á nosa filla Aloia e a min propio. Son a expresión dunha amizade e dun afecto dos que nos sentimos moi felices e honrados, como el ben sabe.

10. Farei caso da coñecida máxima de Baltasar Gracián polo que toca á brevidade e rematarei estas liñas de presentación dun libro imprescindíbel na biblioteca de toda persoa cambadesa e aínda na de moitas outras por Galiza, España, Europa e o Mundo adiante. Un libro que o triste azar converteu no último que tivo nas súas mans o noso benquerido amigo Luís Rei, mais que tamén pode ser considerado, e eu comprázome en facelo hoxe aquí e agora, a proba de que o inmenso e extraordinario traballo de Luís sobre Cabanillas xa ten un dignísimo e marabilloso continuador.

Parabéns, Paco, e moitas grazas a todas e todos vós pola vosa atención.