ENTREVISTA CON CARLOS NEGRO

Figura destacadísima da chamada Xeración dos 90 da poesía galega (xunto a nomes como os de Fran Alonso, Yolanda Castaño, Marta Dacosta, Lupe Gómez, Olga Novo, Paco Souto, os irmáns Rafa e Miro Villar e moitos outros) e columnista habitual da prensa dixital galega (Praza Pública, Sermos Galiza...), Carlos Negro (Lalín, 1970) exerce actualmente a docencia no CPI “Eusebio Lorenzo Baleirón” de Dodro e vén despregando curso tras curso un entusiasta percorrido de recitais, obradoiros e charlas por moitos centros educativos do país, con algúns dos seus poemarios ou coa Literatura en xeral como atinado pretexto.

Para comezar, gostaría de coñecer que lembranzas gardas da túa primeira escolarización e cales foron as vivencias máis determinantes do teu paso infantil e xuvenil polas aulas.

 

Eu fixen a EXB no colexio Sagrado Corazón de Lalín; lémbrome como un rapaz tímido e calado, pero sen especiais problemas de integración; aquela escola de finais dos setenta aínda tiña moito de franquista, mais claro, daquela nós non nos decatabamos deses condicionantes ideolóxicos. Lembro que aínda había bastante permisividade cos castigos físicos, sobre todo cos rapaces internos, que padecían humillacións e malleiras.

Lémbrome xogando ao fútbol con calquera cousa que tivese unha forma máis ou menos esférica, ou ás canicas no recreo, ou intercambiando cromos de series de televisión.

En fin, para resumir, diría que eu formo parte da Xeración Heidi, que medrou con Mazinguer Zeta e os bocatas de pan con chocolate á hora da merenda.

E cando esperta en Carlos Negro esa paixón pola literatura, pola escrita e polos libros que tanto te caracteriza?

 

Diría que é un proceso de natureza intimista, e nel hai unha primeira fase de gozo inocente a través da lectura autodidacta de todo tipo de textos, non sometidos a ningún cánon: os tebeos do Capitán Trueno, as novelas ilustradas da editorial Bruguera, as historias do oeste de Marcial Lafuente Estefanía, as aventuras de Los Cinco... E logo, os clásicos da literatura universal na colección Tus libros de Anaya, que resultou fundamental na miña formación lectora durante a adolescencia. Iso si, todo en castelán, pois a finais dos setenta, nunha vila como Lalín, non creo que houbese moitas posibilidades de acceder á literatura galega, nun sistema de ensino aínda marcado polo franquismo máis serodio.

Só na etapa final do instituto Ramón Mª Aller Ulloa, e grazas ao maxisterio de dous excelentes profesores de literatura (Luz Marina e Mario), a paixón lectora foise facendo máis consciente e reflexiva, de tal xeito que me decantei polos estudos de Filoloxía, atraído polo ámbito literario máis que polo lingüístico. E será na etapa universitaria de Santiago de Compostela cando dea o paso adiante cara á escrita, a través da participación en revistas literarias como Ólisbos. 

O medio xeográfico, cultural e humano en que medras é esa Galiza interior, fortemente rural e ao mesmo tempo en claro devalo que fica retratada, dalgún xeito, no teu Far-West (Eds. Xerais, 2001) e no teu Héleris (Eds. Espiral Maior, 2003). En que medida cres que esa procedencia marca a túa personalidade como escritor e que valoración fas como cidadán galego dese proceso de declinio, que palpaches desde meniño, de todo ese mundo?

 

Claro que estou marcado por esa procedencia, pola luz do monte do Candán no horizonte, polas xeadas e as nevaradas invernais da infancia, polos veráns a carón do río Arnego... pero tamén polas vivencias das feiras na casa dos meus avós maternos, que funcionaba de droguería e perruquería a un tempo, e que estaba no barrio da Cacharela, en Lalín. Son un rapaz de vila, fronteirizo entre o burgués e o agrario. Deses contrastes, mesmo a nivel familiar, vai nacendo o universo de Far-West e Héleris, aínda que con perspectivas distintas en cada caso. Indagacións na memoria, feita de retallos, sensacións, pequenas historias. Pero ese ciclo coido que xa o fechei e agora indago noutros carreiros non relacionados coa identidade individual ou colectiva. 

Fixeches estudos universitarios en Compostela. Que nos contas desa época? Como ves a Universidade actual?

   

Da universidade lembro sobre todo as conversas cos amigos sobre o divino e o humano nas cafetarías arredor da Praza de Mazarelos. Tamén as sesións do festival de Cineuropa, onde aprendín de cine case todo o que sei. E das aulas, pois algunhas cousiñas soltas, aínda que non lembro ningún docente que me marcase dun modo definitivo. En todo caso, foi unha etapa da vida fascinante, de descobertas vitais e tamén artísticas.

Da universidade actual non sei moito para emitir un xuízo razoado. Desde a distancia, véxoo como un ente un pouco endogámico desconectado do resto da sociedade, pero se cadra esta é unha apreciación inxusta, ou un prexuízo derivado da miña falta de atención ao seu labor formativo e académico. 

Desde que te incorporas ás aulas como docente (e son testemuña diso), as lecturas en voz alta na aula e o comentario de textos literarios constitúen dous dos elementos máis caracterizadores do teu quefacer. Cóntanos por que é así e que vantaxes e inconvenientes che xorden ao aplicares ese enfoque metodolóxico.

 

Moitas veces esquecemos que a poesía nace, antes que nada, dunha voz que canta. Sonoridade e ritmo. Música interna. Palabra que non di, senón que soa. Por iso paréceme moi necesario insistir na lectura de poemas nas aulas como unha experiencia de recreación artística, e non como unha obsesión por atopar o sentido último dun texto.

En canto ao comentario de textos literario, paréceme unha práctica pedagóxica que debe ser revisada, cando menos no ensino obrigatorio. Comezar a ler poesía con adolescentes pensando xa na interpretación textual e filolóxica coido que é un erro de enfoque, pois afogamos a paixón lectora co rigor academicista. Iso expresábase moi ben na película do Club dos poetas mortos, cando o profesor Keating pon en cuestión os tratados escolares que equiparan a análise poética á disección dun cadáver. 

A pregunta anterior lévame inevitabelmente a che interrogar tamén sobre a túa visión da situación da lingua no ensino e na sociedade.

  

Nisto non podo ser moi optimista. A situación da lingua, como elemento comunicativo e funcional da sociedade galega, está nun punto límite de non retorno. E o proceso de desfeita que estamos a padecer require un compromiso urxente e un esforzo de consenso que non sei se seremos quen de acadar. Porén, moitos cidadáns deste país seguimos educando as nosas fillas e fillos en galego, coa confianza de que lles estamos a transmitir un legado para que se sintan donos do seu destino. E merecemos que se respecten os nosos dereitos, a liberdade de escoller o galego como lingua común, de recoñecemento mutuo, de utilidade social, máis alá de trincheiras políticas e barricadas ideolóxicas.

Nesta perspectiva, que consellos darías sobre o papel que nos corresponde aos mestres no proceso de normalización?

 

Somos responsables máximos de manter vivos espazos de afecto cara ao idioma, desmontando vellos prezuízos e ignorancias ruíns. Non podemos perder a esperanza, pero tampouco ignorar a desfeita. E ademais de amor cara á lingua, necesitamos aprender mellores estratexias comunicativas e emocionais para recuperar a autoestima lingüística dos galegofalantes, sobre todo entre a mocidade. Pero, claro, temos o goberno que temos, e unha política lingüística de eutanasia activa. O profesorado non pode arranxalo todo, se o resto da sociedade non pon algo da súa parte.

Tiveches durante un tempo, hai xa algúns anos, un cargo directivo na AELG (Asociación de Escritores en Lingua Galega), o que supoño che serviu para coñeceres mellor as dinámicas corporativas do gremio. Como avalías os roles que a sociedade confere actualmente aos escritores e como as actitudes que estes manifestan perante as dinámicas e aconteceres sociais?

 

En primeiro lugar, debo dicir que o gremio d@s escritor@s galeg@s, afortunadamente, non funciona como un bloque homexéneo, tanto en actitudes persoais como políticas, ou mesmo en posicionamentos estéticos. E iso paréceme saudable, pois sería bastante aburrido convivir con colegas que pensan e opinan sempre igual ca ti.

 

En segundo lugar, coido que o gremio d@s escritor@s é como calquera outro, sexa de taxistas, mecánicos ou arquitectas. Hai xente riquiña e outra repugnante, hai quen se considera o embigo do mundo e, pola contra, quen desconfía dos eloxios tribais. E, por suposto, a calidade literaria non sempre vai aparellada coa altura ética, e viceversa.

En fin, o que eu levo aprendido do contacto co mundo intelectual é que o oficio literario é moi digno (e pouco agradecido se non levas dez anos morto, polo menos) e merece un mínimo respecto por parte da sociedade, pero non máis respecto nin recoñecemento público que o labor dunha panadeira, un electricista ou unha ama de casa. E que o andazo máis común entre os escritores vén sendo o da vaidade, aínda que na maioría dos casos non chega a ser unha enfermidade grave.

E como ves o panorama literario galego, do punto de vista da creatividade, na actualidade?

 

Non se pode reducir todo a un titular rimbombante, deses que nos poñen polas nubes ou nos afunden nun lameiro. Algunha vez declarei en público (medio en serio, medio en broma) que a literatura galega contemporánea era cada vez máis normal, pois cada ano se editaban un feixe de obras sen demasiado valor estético, moitas outras bastante dignas, e mesmo algunha dunha calidade excepcional. En todo caso, non creo demasiado niso das Idades de Ouro, sobre todo cando percibimos o estado de abandono da lingua nas novas xeracións. E de que nos vale escribir de marabilla, se case ninguén nos le? E logo habería que ir facendo análise por xéneros, para ofrecer unha valoración máis exacta. En todo caso, a nosa literatura é tan digna como calquera outra, e hai moito onde escoller para satisfacer o gusto dun público lector diverso e plural.

A edición do teu primeiro libro, As laranxas de Alí Babá (1998), correu da man de Letras de Cal. Logo publicaches con Espiral Maior, con Positivas e con Xerais. Como ves o mundo editorial galego de hoxe, nomeadamente no que toca é edición de poesía?

 

Véxoo como a loita dun barco por non se ir a pique no medio da treboada. E aínda así, sempre atopei nas editoras galegas xente comprometida co universo da lectura, entusiasta do seu traballo, e cun respecto enorme polo labor dos poetas. Pero a situación social da lingua condénanos á clandestinidade dentro do noso propio país. E tamén hai unha parte do profesorado dos institutos que hai anos que non entra nunha libraría a mercar un libro, aínda que logo obriga a ler ao seu alumnado obras que eles nin sequera se dignaron mirar. E así non se pode. E o goberno, a facer que fai... en fin. Pero aínda así, temos experiencias positivas como o Culturgal, que demostran a forza que podemos chegar a ter no ámbito da industria da creatividade, se non nos poñen atrancos no camiño. E sería inxusto esquecer o magnífico labor das bibliotecas escolares e clubs de lectura.

 

E que nos dis da túa relación coa Rede? Moitos dos poetas galegos da túa quinta impulsaron revistas dixitais e blogs. Non estás tentado por esa ferramenta?

 

Tentar, estiven tentado mil veces... Mais sempre atopo unha escusa para non facelo. Dunha banda, non me considero nada exhibicionista da miña intimidade. Doutra banda, coido que non teño tantas cousas importantes que dicir dun modo continuo, e por iso permanecer calado paréceme unha opción interesante. E terceiro, dáme preguiza, non creo que fose moi constante en alimentar os contidos dun blogue, por exemplo. Aínda así, cando quero opinar sobre algo, teño a fortuna de contar cun espazo aberto en Praza Pública e Sermos Galiza, e con iso abonda.

Na túa poética non soen faltar os xogos intertextuais. Hai algún referente imprescindíbel na túa formación como poeta? Que libros son insoslaiábeis no teu proceso de decantación por unha voz e un estilo propios?

 

Esta é a típica pregunta na que me sinto indefenso. Admiro desde a primeira vez que os lin a Álvaro Cunqueiro, a Manuel Antonio, a Uxío Novoneyra. Logo, máis tarde, descubrín a Rosalía de Castro, as súas múltiples anticipacións e desafíos. Tamén lle debo mil cousas @s poetas dos noventa, e sei que Chus Pato está máis alá dos meus limítes, e que Xela Arias e Lois Pereiro son dous malditos magníficos. E os poemas de Celso Fernández Sanmartín están a carón dos meus das laranxas, e Emilio Araúxo abriume os ollos á forza da lingua oral da comunidade. E de fóra das nosas fronteiras... hai tantos nomes que case non sabería dicir. Raymond Carver ou Wislawa Szymborska, por citar dous así de primeiras. E tamén Valente e Gamoneda, ou Antón Reixa na etapa dos Resentidos e Manuel Rivas con aqueles poemas de Ningún cisne. E tamén me sinto moi identificado coa actitude poética de autores como Fran Alonso ou Raúl Vacas.

Da lectura dunha parte dos versos do teu libro Héleris (Ed. Espiral Maior, 2003) pódese deducir que non te identificas nadiña con certos ideoloxemas pondalianos... Fran Alonso dixo algunha vez que había que ler máis a Curros... Ti que dis?

 

Digo que ler a Eduardo Pondal supón un pracer estético enorme, diso non hai dúbida, pero tamén digo que podemos criticar con naturalidade as posicións ideolóxicas dos nosos clásicos, por desfasadas ou retrógradas. O machismo dalgúns poemas de Pondal non admite dúbidas, e o celtismo é unha elaboración mitolóxica como calquera outra, máis que non creo que aporte nada desde un punto de vista da contrución nacional da Galicia contemporánea. Pero dito isto, Pondal é un poeta con maiúsculas. E Curros interésame, sobre todo, na súa faceta satírica e irónica. O humor é un antídoto contra todas as derrotas.

Hai un libro na túa traxectoria que, ao meu ver, recibiu unha acollida moito menos entusiasta do que merecía, sequera fose pola súa orixinalidade e polo seu espírito satírico e “gamberro”. Refírome ao Abelcebú (Eds. Positivas, 2010), do que damos nestas mesmas páxinas unha pequena mostra. Como foi o proceso compositivo deste libro e que sabes das reaccións que suscitou entre o público lector?

 

Resulta curioso, Abelcebú foi un proxecto moi divertido e liberador durante o proceso de composición, pero logo, por razóns que ignoro, pasou bastante desapercibido entre a crítica e o público, a pesar de que eu pensaba que era unha obra, en certo modo, máis comercial que calquera libro de poesía. Se cadra foi un produto híbrido e inclasificable, difícil de encaixar no noso sistema literario, demasiado irreverente para consideralo unha brincadeira e demasiado extravagante para ser tomado en serio. En todo caso, é unha obra que me permitiu exercer a sátira sen limitacións, utilizando un humor retranqueiro e xoguetón. E todo comezou como unha homenaxe íntima ao famoso Dicionario do demo de Ambrose Bierce, aínda que logo as definicións de Abelcebú foron collendo un aire máis absurdo, mesmo poético ás veces.

A túa obra poética destaca, en xeral, pola incisiva e lúcida ollada que deitas sobre certas dinámicas que se dan na nosa sociedade. Sénteste un “poeta social”?

 

Se che son sincero, as etiquetas impórtanme máis ben pouco. Non me sinto nada cando escribo, só me preocupa o poema en si mesmo, a súa veracidade nese espazo indeterminado onde a linguaxe estoupa e acontece. Non obstante, trato de aceptar con naturalidade que as lectoras e lectores (críticos incluídos) establezan marcos que delimiten o carácter xeral da miña obra. Nese contexto, non me molesta o epígrafe de “poeta social”, sempre que se aplique nun sentido amplo, non cinguido a factores de intervención ideolóxica ou panfletaria. Non acredito na poesía posta ao servizo dunha causa. En realidade, a poesía é unha causa en si mesma, e non precisa de aditivos externos que a xustifiquen.

En todo caso, si que resultas un poeta pouco hermético ou xeroglífico...

Pois si, é algo que xa teño escoitado antes, debo ser iso que na banda deseñada se denomina un autor de liña clara. En todo caso, coido que o universo poético pode ser tan plural que admite tanto a transparencia como o ocultamento, o problema é cando os poemas resultan demasiado obvios ou en exceso retóricos, pois daquela, deixan de existir. En todo caso, gustaríame lembrar un aforismo de Andrés Neuman que define como o proceso creativo consiste nunha procura do equilibrio sobre a corda frouxa: “Asombrarnos de lo elemental de manera compleja, o asombrarnos de lo complejo de manera elemental. En esa elección nos jugamos todo el lenguaje”.

Cultivos transxénicos (Instituto de Estudos Miñoranos, 2008) retrata con ironía o fenómeno de abandono do mundo rural que acontece na Galiza dos nosos días, cos seus males asociados (especulación urbanística, despoboamento, deterioro ecolóxico, desfeita cultural e patrimonial…). Canto de irreversíbel consideras este proceso degradatorio? Hai algún motivo polo que debamos sentirnos esperanzados?

 

Resúltame difícil contestar a isto dun modo certeiro. É un asunto moi complexo, que sobrepasa a miña capacidade de análise racional. En realidade, síntome esgazado, pois non me considero parte do mundo rural, cando menos como elemento activo. Eu xa nunca fun un Balbino, senón un rapaz de clase media criado nunha vila e educado para fuxir da terra e da fala. A miña lingua materna foi el castellano de pueblo con fonética de aldea, e desa herdanza veño. Claro que vivín os estertores da sociedade rural precapitalista con intensidade afectiva, sobre todo a través da miña familia paterna de Agolada, pero sei que ese mundo de artesas e muíños nunca vai volver. Pero tampouco quero habitar na nostalxia dun rural idealizado, e de aí que Cultivos transxénicos resulte unha especie de acta de defunción, fría como unha autopsia. E, ao mesmo tempo, resúltame moi violenta e inxusta coa nosa tradición cultural colectiva esa transición feroz cara á unha modernidade sen memoria, tecno-dictatorial. Por iso, non sei xa que máis dicir deste tema. Só que leades a Emilio Araúxo en Cinsa do vento, para que valoredes na súa xusta medida aquilo que perdemos.

En Makinaria (Eds. Xerais, 2009) e en Penúltimas tendencias (Eds. Xerais, 2014) debrúzaste sobre mecanismos de alienación que afectan sobre todo á xente máis nova, o noso alumnado, en definitiva. Fálanos dos motivos que te levaron a formular esas propostas poéticas tematicamente tan orixinais e, como sinalou Isabel G. Avión nunha recensión aparecida no segundo número da propia revista Aulas Libres, tan empáticas coa xeografía emocional e social das rapazas e rapaces actuais.

 

Se de algo me sinto satisfeito nestes últimos anos é de ter conectado co universo emocional d@s adolescentes a través da poesía; Makinaria foi, en certo modo, un salto cego á piscina, sen saber se había auga ou non, mais a resposta da mocidade foi magnífica; percibín, no percorrido polos institutos, como o ritmo e a enerxía fluían dun modo moi natural, e como se establecía unha conexión moi forte co auditorio a través do recitado dos versos. Dun modo intuitivo fun descubrindo un universo temático achegado ás súas vivencias, a través dunha estética que fuxía adrede do lirismo académico, e que falaba de coches tuneados e derrapaxes polas pistas.

 

En canto a Penúltimas tendencias, trátase dun proxecto máis reflexivo, con maior carga de profundidade na loita contra os estereotipos de xénero, pero segue a formular retos difíciles: habitar na voz dunha moza contemporánea, expresando a súa individualidade en loita contra as marcas dunha sociedade sexista, a pesar da aparente modernidade cool que nos venden.

En ambos os dous casos, a motivación principal destes libros aparentemente tan pouco poéticos foi ese desexo de achegar os versos á mocidade rachando os tópicos que aínda pesan sobre o xénero, e que tan ben desvelou Fran Alonso no prólogo de Poetízate. E, por suposto, sen renunciar a certo espírito crítico, pois boa falta nos fai.

 

Xa como remate, Carlos, quería coñecer a túa valoración sobre dúas cuestións que nos afectan como docentes: os concertos cos centros que segregan alumnado por xénero e a LOMCE.

 

Uf! Diría que a ofensiva reaccionaria cheira que alcatrea. Pero como a vara e a besta a teñen os de sempre, a ver quen lles tose.

E moitas grazas pola vosa atención e interese, que recibo como un agasallo inesperado.

[PUBLICADA ORIXINARIAMENTE NO TERCEIRO NÚMERO DA REVISTA AULAS LIBRES, EDITADA POLO STEG]