SOBRE AS RAÍCES PRIMIXENIAS DO XORNALISMO VIVEIRENSE

Primeira plana dun exemplar do Heraldo

Antes de que o xa centenario El Heraldo de Vivero saíse á rúa por vez primeira en 1912, moitas voltas tiña dado xa o rodicio do xornalismo en relación á vila do Landrove. 

Se ben non foi das localidades galegas máis precoces en dispoñer de imprentas e xornais, nin moito menos, non cabe dúbida de que Viveiro mantivo a partir e ao longo do convulso século XIX unha relación moi viva e constante co novo medio de expresión e iso deu pé, moi axiña, á aparición dunha pléiade de figuras nativas que, con diversidade de credos e ideoloxías, destacaron no seu tempo como cultivadoras da escrita nos papeis periódicos. Cando a citada centuria inauguraba os seus últimos quinquenios, a imprenta e os cabezallos periodísticos instaláronse na vila cunha vocación de permanencia que, felizmente, chega aos nosos días.

Talvez non sexa ousado concedermos o título de “primeiro xornalista viveirés” da historia, avant la lettre, ou cando menos o de primeiro “correspondente” interesado en transmitir aos seus connaturais os feitos e fenómenos que acontecían polo ancho mundo adiante, ao xesuíta XOÁN GARCÍA DE XUNCEDA, quen, segundo conta Donapetry recollendo o dito polo Eco de Vivero (5.2.1899 e 12.2.1899), enviou a finais do século XVI canda numerosas reliquias cristiás extraídas das catacumbas romanas un libro manuscrito do seu puño e letra, intitulado Las maravillas de Roma, que se depositou no Arquivo municipal e que logo, infelizmente, acabou perdéndose.

O ilustrado e afrancesado ferrolán XOSÉ LUCAS LABRADA (1762-1842), humilde porteiro e logo secretario do Real Consulado coruñés, que foi fillo dun modesto profesor de Gramática da Universidade compostelá con procedencia das terras luguesas de Abadín, no bispado mindoniense, ofreceunos un retrato da realidade económica e dos principais sectores produtivos da Terra de Viveiro daquel tempo na súa obra Descripción económica del Reyno de Galicia (Ferrol, 1804). A súa fonte principal foi un informe que lle enviou ao Consulado o entón Correxedor de Viveiro, D. BENITO LOSADA Y QUIRÓS. Grazas á colaboracións destes dous persoeiros sabemos hoxe que os sectores que caracterizaron o tecido económico daquel tempo, ademais da agricultura e a pesca, eran o téxtil (lenzos), o comercio (maragatos que traían lá e bebidas e levaban lenzos Viveiro para Castela; cataláns que facilitaban fío e outros artigos de navegación …), os curtidos (fábrica en Xunqueira) e os artigos de luxo con destino a Ultramar (rocas de fiar, cestiños para a calceta, mobles de palla pintada de adorno …).

Tamén encerra informacións sobre o Viveiro de finais do XVIII que ben poderían facer parte do que hoxe denominaríamos unha reportaxe xornalística o manuscrito de 1799 do cura JUAN MASEDA ZARAGOZA (1746-1837), dado a coñecer por Chao Espina en diversos traballos.
 

Claustro do convento de San Francisco, en Viveiro

E outro persoeiro que temos que traer a colación neste repaso dos “precursores” do xornalismo viveirés é FREI JOSÉ LÓPEZ (¿?-1835), gardián do convento de San Francisco de Viveiro entre 1806-1812, primeiro, e desde 1821, despois. Como membro que foi da xunta gobernativa que, baixo a presidencia de José Ibarlucea y Arratiguibel, se constituíu entón, foi testemuña directa de moitos dos feitos que tiveron lugar na nosa vila durante a invasión das tropas napoleónicas. Antes de falecer en 1835, Frei José deixou escrito un relato deses feitos, ben é certo que con grandes doses de parcialidade (varrendo para o bando que buscaba, segundo di el, “la salvación de su patria, la defensa de su Rey y el amor a su santa y adorable religión”….), na Reseña histórica de la invasión francesa en el pueblo de Vivero durante el año 1.809, opúsculo manuscrito que gardou o sacerdote Manuel Froilán López Vilar, publicou Jesús Noya como folletín en El Eco de Vivero en 1889 e reeditou moi oportunamente a A.C. Estabañón da man de Xosé Ramón Fernández Pacios en 2009, ao se cumprir o segundo centenario daqueles históricos sucesos.

Presenzas pioneiras

Aínda que Viveiro tivo que agardar, como dixemos, ao derradeiro cuartel do século XIX para ver nacer as súas primeiras cabeceiras impresas, estivo non obstante moi presente desde os inicios da centuria nos papeis periódicos, tanto nos editados nas principais cidades de Galiza como nos da Corte madrileña. O nome da nosa vila, como ten posto de manifesto recentemente Julio Fernández Sanguino no volume Viveiro en la prensa histórica (1741-1850), apareceu efectivamente citado con relativa frecuencia. Tres son, dito resumidamente, as razóns ou contidos predominantes nesas abondosas citacións:

1. Novas relacionadas cos acontecementos e avatares políticos que se van producindo na vila, coa loita entre absolutistas e liberais e o nacemento do moderno estado constitucional e centralista español como pano de fondo: a chegada en 1823 da partida liberal de Lastache a Viveiro; as continuas queixas das monxas de Valdeflores como consecuencia do impacto das medidas que conduciron á exclaustración de moitas comunidades relixiosas; o triunfo dos isabelinos sobre os carlistas; etc.

2. Novas que, dun xeito ou doutro, se relacionan co desenvolvemento económico da vila, sexa aludindo ao seu florecente comercio marítimo (nun rosario de referencias concretas a temporais, arribadas de barcos, naufraxios, denuncias de contrabando…), sexa informando das subhastas de fincas e bens eclesiásticos que se producen tras a Desamortización de Mendizábal, sexa deixando constancia do nacemento de determinadas factorías e industrias.

3. Novas relacionadas con sucesos que rompían puntualmente o pousado acontecer cotián, como roubos, homicidios, etc. ou informacións que daban conta da regular provisión para o distrito de funcionarios de todos os ramos (vacantes de mestres, nomeamentos da maxistratura, concursos para a provisión do servizo de correos, etc.). Nesta mesma orde de cousas, foron frecuentes as informacións relativas aos proxectos de construción de novas infraestruturas viarias e portuarias (estradas, faros …).

A partir da década de 40 do século XIX, comeza a ser frecuente a aparición en xornais da Corte de novas enviadas por correspondentes oficiais ou oficiosos desde Viveiro [téñase presente que a veciña Mondoñedo dispón ao longo de 1841 de correspondente permanente para o madrileño Eco del Comercio]. Citemos algún exemplo:

El Espectador, Madrid, 15.2.1843: “Escriben de Vivero, en Galicia: Por aquí reina una especie de peste: principia con dolor fuerte de cabeza, concluye por vómitos; y como no acomete sino á los fumadores, todos á una lo atribuyen al pésimo tabaco filipino, que place al señor intendente regalarnos abundantemente, sin permitirnos el gusto de fumar de otro hace ya días, con notable perjuicio de los intereses nacionales, según se echa de ver por tal indolencia”.

El Heraldo, Madrid, nº 266, venres, 26 de maio de 1843: “De Vivero (Galicia) nos dicen haberse verificado en aquellas playas un escandaloso alijo de tabaco y sal. Sobre semejante suceso se estaba formando causa”.

Os “remitidos” que eses case sempre anónimos correspondentes ou simples subscritores dos xornais envían á publicidade visan ás veces tamén temas festivos e agradábeis:

El Guardia Nacional, Madrid, 3.9.1841: “Vivero, 18 de agosto. Anteayer se celebró en una colina inmediata á este pueblo la concurridísima romería de San Roque tan perfectamente descrita por el señor Pastor Díaz en su novelita ó cuento titulado La cita. En este año la concurrencia del pueblo, de las inmediaciones y de otros puntos hermoseaba más aquel bello panorama que parecía á lo lejos como un bello paisage variado y perfecto ó cómo una decoración de teatro bien acabada. Ese día fué perdido para la pena y las angustias y ganado todo para el placer”.

No mes de abril de 1842 rexistramos un cruce de informacións e opinións encontradas sobre o primeiro caso de xudiciarización en Viveiro derivada do exercicio da liberdade de expresión xornalística. Efectivamente, o daquela xuíz Vicente Portal abriu causa contra o escribán de Galdo, Diego José Barrera, “á pretesto de desafección por haber denunciado varias arbitrariedades suyas, valiéndose de la imprenta” (La Posdata, Madrid, 3.4.1842). Os resortes do “cuarto poder”, como pode verse, comezaban a ser empregados no seo da sociedade viveirense, aínda que non sen dificultades…

En paralelo a esta crecente influencia da prensa escrita no vivir colectivo que deixan translucir novas como a que acabamos de citar, cómpre referirse tamén ao paulatino incremento do número de subscritores de publicacións que se verifica na vila do Landrove nas décadas centrais do século XIX. Téñase en conta que desde 1850 está máis ou menos asegurado o correo diario desde Mondoñedo, vía Lugo [8 horas de camiño!!],; que avanzan as obras de construción da estrada ata Roupar, vía de comunicación que contribuirá decisivamente a romper o secular illamento viveirense por vía terrestre; e que desde o 1 de agosto de 1862 a nosa vila dispón de estación telegráfica (liña Santander-Ferrol), con servizo de día completo.

Persoeiros como Fidel Salgueiro y Noguerol aparecen citados desde 1852 como axentes de subscrición en Viveiro de importantes periódicos da Corte, como o conservador La Esperanza e o liberal La Iberia. O xornal barcelonés El Lloyd Español ten como punto de venda e subscrición en setembro de 1861 a libraría de Francisco R. López. 

Pero o realmente decisivo é que nos anos 30/40 do século XIX sairán á palestra da prensa escrita, tanto galega como madrileña, as primeiras plumas de fillos da vila do Landrove que acadan certo renome (nalgúns casos, extraordinario). Son, se val a expresión, a primeira “quinta” de xornalistas viveirenses, que encadra os nomes de Nicomedes Pastor Díaz, Vicente Manuel Cociña, Luís Trelles Noguerol, Gregorio Morales Pantoja, Nicolás Taboada Leal e Cipriano García Méndez Salgueiro, aos que cabería engadir en capítulo á parte, por non ser estritamente naturais da vila, aínda que si persoas estreitamente vinculadas a ela, ao vilalbés José Mª Castro Bolaño e ao ribadense Justo Pico de Coaña.