A peza teatral Os
Evanxeos da risa absoluta (Anunciación do Antiquixote), do
escritor viveirés Antón Villar Ponte (1881-1936), foi publicada
pola editorial Nós o 25 de xullo de 1934, coincidindo cos solemnes
actos de ingreso na Academia Galega de Castelao e do propio
xornalista fundador das Irmandades. Levaba como subtítulo o de
“folk-drama da sinxeleza campesina”.
A citada peza organízase
en tres actos ou tempos, intitulados respectivamente “Serán de
Sábado”, “Mañán de Domingo” e “Noite de Luns a amancer de
Martes”. Cada unha destas tres partes é caracterizada polo seu
autor na introdución con estes sintagmas: “Abrente de sábado
lavandeiro no río”, “Intermezo dominical de roupa branca”
e “Epílogo báquico na compaña de Caín”, respectivamente.
A acción transcorre nunha
aldea, segundo aclara a didascalia, “de entre val e montana, nesta
época, como as que canta o xenio barroco do xeógrafo poeta Ramón
Otero Pedrayo”. Os seus protagonistas principais son Electus
(“tolo de lecturas, copreiro e poeta, que deprendeu pra crego ata
se lle enfariñaren os miolos con foula de lúa e que é parente
espiritual de Zarathustra”), Sabela (moza cega e
fermosa que vive na pousada de Ciprianilla), Pedro
(mozo de Sabela antes que esta ficase cega, afiador no inverno e
gaiteiro polo verán) e Xan (irmán xemelgo de Pedro,
gardabosques de oficio, actual mozo de Sabela). Outras personaxes
menores da obra son a menciñeira e pousadeira Ciprianilla, a
Señora Maripepa, Rosiña e Xurxo, fillos
da anterior, as mozas lavandeiras e varios eivados que moran tamén
na pousada de Ciprianilla: o Vello Cego, o Abráquico,
o Sen Pernas e o Xordomudo.
O Primeiro Tempo comeza
cunha escena de rapazas lavandeiras que murmuran no río. Os mordaces
diálogos que manteñen, zarrapicados con coplas populares e ditos
retranqueiros, xiran arredor das condicións e novidades da vida da
aldea: as enfermidades e os gastos médicos; a situación do
campesiñado como clase (“todo o noso suor lévano os amos, as
rendas e os trabucos”, di a Lavandeira 4ª), os amoríos, a
presenza e as repercusións do novo invento radiofónico... A cega
Sabela fai aparición en escena e dialoga un instante coas
lavandeiras. Cando marcha, a conversa destas permítenos coñecer a
súa historia: Sabela foi abandonada polo seu mozo Pedro
cando ficou cega e agora, sen familia, convive con Xan, irmán
de Pedro, na pousada da Ciprianilla (esta “cóbralle
o favor meténdolle polos ollos a Xan o gardabosques para que
este lle deixe apañar leña e molimes de balde”, di a Lavandeira
6ª). A continuación chegan ao río Pedro, que levaba
seis meses fóra da aldea traballando de afiador polas vilas, e
Electus, quen nas súas primeiras intervencións declárase
namorado da lúa e ataca os poetas “que humanizan as cousas para
deshumanizaren os sentimentos da arte, nun circo vicioso”. Marchan
as lavandeiras e fican sós Pedro e Electus, que
dialogan sobre as mulleres, aquel defendéndoas e este atacándoas
(“non hai mal - di- que pola muller non veña”). Electus
marcha e chega Sabela co seu lazarillo. Ten lugar entón a
escena en que Pedro e Sabela rememoran o seu primeiro
contacto sexual e debaten sobre os seus sentimentos recíprocos.
O Segundo Tempo, que se
desenvolve nun campón preto do mesón de Ciprianilla, ten a
Electus como figura central. En diversos diálogos con Rosa
e a tía Maripepa loa o folclore popular e defende o riso e a
alegría: “o deus dos gregos, sempre ledos porque sabían riren
coma nenos, tivo, según Homero, un copreiro antergo, a risa absoluta
polo don supremo da divinidade”. Chegan despois Pedro,
Ciprianilla e varios eivados que falan ben da súa protectora,
censurada duramente por Electus, que a alcuma de “meiga
alcaiota”. Ciprianilla marcha entón desgustada. Chega
Sabela e póñense todos a xogar á pita-cega. Sabela
confunde durante o xogo a Xan con Pedro, detalle este
que terá valor premonitorio. Ao se pór a chover marchan todos e
Electus vaticina que os irmáns “afían a queixada de Caín”.
Por último, o Terceiro
Tempo decorre na cociña da pousada de Ciprianilla. Os
hóspedes agardan pola cea e falan sobre o velorio do finado Tío
Andrés, para o que marcha Ciprianilla pouco despois de
chegaren ao mesón Pedro e Electus. O cego conta unha
historia de mendigos. Electus lanza logo un sermón contra o
catolicismo oficial de “cristos de prata, ouro e brilantes” e
proclama o humilde fento como novo signo do cristianismo galaico.
Tamén dirixe o seu discurso contra as trabas relixiosas, contra o
sentido calderoniano da honra, contra o donjuanismo e contra
as concepcións románticas no amor, defendendo, pola contra, a
liberdade e espontaneidade nas relacións humanas e os ideais de
beleza e amor propios da cultura grega clásica. Cando case todos
marcharan a durmir, aparece Xurxo con viño para o velorio.
Electus confíscallo e organízase unha festa báquica,
preludio da traxedia. Electus segue a discursar sobre o
espírito castelán e contra o Quixote, proclámase “profeta da
segunda volta de Cristo”, defende o “humilde cristianismo do
felgo e a fariña aldeán”, maldice as cidades, anuncia o triunfo
do panteísmo, ensínalles a todos as ladaíñas do viño, etc.
Cando por fin marchan todos a durmir, Electus e Pedro
saen para o velorio…
Nese preciso instante,
Villar Ponte suspende o desenvolvemento do drama cunha longa
anotación, en que explica a necesidade de que os
lectores/espectadores ollen o desenlace con ollos libres de
prexuízos. Trátase, en definitiva, de advertir a quen tiver reparos
morais que non debe verse como algo cru ou sucio o que, segundo
Villar Ponte, é completamente natural: que a mocidade rural galega
sexa fiel ao imperativo da sexualidade “sin previo sometimiento ós
convencionalismos legalizados”. Retómase así o drama con Pedro
volvendo á pousada e penetrando bébedo e coa indumentaria de seu
irmán no cuarto de Sabela. Alí logra enganala e xacer con
ela (este episodio “óese”, pero non se “ve”).
Cando Sabela
descobre o engano a súa reacción é de completa indignación. Pedro
intenta convencela de que o fixo por amor, levado pola audacia que
lle deu o viño. Nese instante irrompe Xan, sorprendéndoos.
Tras unha discusión que eleva a tensión ao máximo, Xan
encerra a Sabela no cuarto, apaga a única luz existente e,
armado con navalla, o mesmo que Pedro, pelexa ás escuras
contra seu irmán. No rifirrafe morre o Xordomudo, que pasaba
nese instante pola sala. Sabela, crendo que o morto é Pedro,
confésalle amargamente o seu amor... Electus, que asoma pola
fiestra, descobre entón que o morto non é ningún dos dous irmáns.
Chega Ciprianilla, que solicita explicacións, pero Electus
mándaa calar. O Xordomudo xa está no ceo da risa absoluta e
Electus proclama, pondo fin ao Terceiro Tempo: “á alegría
pola dor, á libertade pola alegría (...) toda a terra en min e eu
en toda a nosa terra en todo!”.
A peza propiamente dita
termina aquí, mais complétase cun "Tolo soliloquio do ser
ou non ser" pronunciado por Electus, onde se resumen
ou desenvolven algunhas das ideas filosóficas e as mensaxes que foi
deixando caer ao longo das súas intervencións na obra.
Villar Ponte, na nótula
final que pon ramo ao seu folk-drama, fai explícitos dous dos
obxectivos que perseguía ao confeccionalo: o primeiro, demostrar a
necesidade de pervivencia do teatro (capaz de reflectir a paisaxe
psíquica e física dun país só “falando”) perante o puxante
cinematógrafo; o segundo, lograr expresar con palabras as esencias
do “genius” ou “wolkgeist” da Galiza. De feito, xa en maio de
1934, no transcurso dunha lectura privada da súa peza, Villar Ponte
explicáralles aos seus amigos coruñeses que “mi deseo fue no
hacer una obra gallega más, sino una de las obras gallegas por
antonomasia. Algo nuevo y netamente enxebre a guisa de pócima de
nuestros motivos geórgicos más bellos que todavía en gran parte se
hallan inéditos para la literatura (…) Cuanto nuestro paisaje
tiene de vivo y humanizado procuré consubstanciarlo en un fluir de
palabras que mojan las raíces de lo etnográfico y liban las
esencias de los cantares silvestres (...). Paisaje y personas quise
que fueran una misma cosa”. E o 2 de decembro do mesmo ano
amentado, nun diario herculino do que era colaborador, o de Viveiro
salientaba: “Tentei unha obra que demostrase varias cousas: a
beleza expresiva da nosa lingua na sua forma popular que construín
coidadosamente; o que ten d-orixinal e propio a-ialma galega, como
inda para o teatro e a novela andan inéditos na busca d'autores os
mais auténticos motivos raciaes, pesi-a tantas obras que xa se levan
feito. (…) A diversidade galega co'a sua i-alma panteista, cheia de
ledicia pagana, antípoda do espírito irto da Meseta, inda non tiña
espello literario, agás no verso. O honor calderoniano andivo sempre
lonxe da nosa Natureza”.
Puidemos demostrar no seu
día, no correspondente fascículo da Historia da literatura
galega editada pola AS-PG e A Nosa Terra (nº 20, 1996), como
Villar Ponte reutilizou nesta obra ideas, parágrafos e fragmentos
literais de conferencias, poemas, discursos e artigos de prensa que
foran previamente elaborados e mesmo publicados por el en diversos
xornais e revistas. Todo ese material refundiuno cun modelo básico
de referencia, que non foi outro que o teatro nacionalista irlandés
contemporáneo. Este, desenvolvido arredor do “Abbey Theatre”
dublinés a comezos de século, tiña ao Premio Nóbel William B.
Yeats e a John Millington Synge como máximos expoñentes e
caracterizábase por trazos como o uso dunha linguaxe moi poética; a
fuxida do realismo; a abundante presenza de símbolos; o uso de
lendas e elementos folclóricos nos argumentos; o ritmo lento e a
falta de acción; a utilización de música, máscaras e danza na
representación; etc. Tratábase, en principio, dun teatro concibido
para un público culto, de fina percepción, nada proclive aos
efectismos e moi pendente, en troca, da beleza, tanto plástica como
verbal. Talvez por este motivo, tomouse en moitas ocasións como un
tipo de teatro “só para ler” ou descualificouse como “elitista”,
propositadamente “obscuro” ou “difícil” de máis. De moitos
deses trazos da dramática irlandesa que sinalamos participan,
efectivamente, Os Evanxeos...
Ora ben, resulta así mesmo innegábel,
na nosa opinión, o influxo directísimo que no deseño e no contido
desta obra villar-pontina exerceron algunhas creacións literarias de
Ramón Mª del Valle-Inclán, concretamente Flor de Santidad
(1904), El Marqués de Bradomín. Coloquios románticos (1907)
e El embrujado. Tragedia de tierras de Salnés (1913).
Xa Manuel María falou con acerto en
1970 de influenzas evidentes de Valle-Inclán na obra teatral do
escritor viveirés. Francisco Pillado e Manuel Lourenzo definiron a
peza que nos ocupa no seu manual O teatro galego (1979), con
razón, como “unha sorte de rapsodia valleinclanesca, ebria de
literatura”. E, por último, non deixa de ser significativo que xa
aos críticos coetáneos que comentaron a peza na prensa galega lles
parecese, por citarmos un exemplo, “un sugestivo drama rural
(folk-drama campesino, le llama el autor) en el cual el mismo Antón
Villar Ponte desarrolla en forma dialogada y escenificada un tanto
al modo valleinclanesco, un intenso episodio rústico”.
En Flor de santidad,
efectivamente, concorren como personaxes o cego Electus e unha
moza cega chamada Sabela la Galana, como Sabela é a
invidente que protagoniza Os Evanxeos...
Na segunda das obras valleinclanianas
citadas, El Marqués de Bradomín, non só aparece un
personaxe chamado, como o protagonista de Os Evanxeos...,
Electus, cego de Gondar, presentado polo propio Valle-Inclán
como “famoso prosero” (o villarpontino é “copreiro e poeta”),
senón que rexistramos tamén unha hoste de mendicantes formada por
“patriarcas haraposos, mujeres escuálidas, mozos lisiados” (o
Manco de Gondar, o Tullido de Céltigos, Paula la
Reina, La Inocente de Brandeso, Sr. Cidrán el Morcego,
La Quemada, Minguiña, etc.) na que parecen inspirarse
directamente algunhas das personaxes secundarias de Os Evanxeos...
como O Vello Cego, O Abráquico, O Eivado das pernas
ou O Xordomudo, se ben é verdade que tamén poden
considerarse criaturas que beben a súa esencia nos debuxos e
caricaturas de Castelao sobre o particular. De igual maneira, achamos
certos paralelismos entre a Ciprianilla villarpontina,
“naipeira, manciñeira e patrona de mesón para feireantes e
méndigos de romaxe” e a Madre Cruces de El Marqués de
Bradomín, vella de aldea alcoviteira ou conqueridora.
Nalgunha escena da peza do vilanovés interpretan os merlos unha
riveirana, como merlo é o paxaro que co seu canto fai que
Pedro e Sabela rememoren, na peza do viveirés, o seu antigo
noivado...
Por último, en El embrujado
constatamos novos puntos de conexión coa obra villarpontina que nos
ocupa: aparece, outra volta, o personaxe Electus, o cego de
Gondar, que bota coplas coa zanfona e ten moita labia; e intervén un
coro de mulleres fiandeiras, transmutadas na obra de Villar Ponte en
lavandeiras, que dialogan e discuten sobre diversos temas da vida
comunal aldeá.
Resulta esclarecedor, neste sentido, que
pola mesma época en que compuña a súa peza, Villar Ponte tivese
dedicado parágrafos de loa a Valle Inclán, reivindicando o seu
estilo sensualista, simbiose de fantasía e realismo, e excluíndoo
explicitamente do listado de autores (Pérez Lugín, Linares Rivas,
López de Haro...) que, a xuízo do viveirés, ofenderan, denigraran
ou presentaran nalgunha das súas obras unha visión aldraxante e
degradante de Galiza, do galego e dos galegos: “Tal vez alguien
diga: ¿Y la Galicia de Valle-Inclán? Y yo responderé: la Galicia
de nuestro manco genial es una Galicia legendaria, ajena al tiempo y
al espacio, que con la pátina del ayer arraiga lo que [sic, de]
hoy y con la sensibilidad de hoy vitaliza lo de ayer poniendo la
naturaleza acorde con la fábula en simbiosis exquisitas de fantasía
y realismo que sublima un estilo de gran poeta, donde, como en el de
D'Anunzio, hay eterna fiesta de luz, colores, aromas y sonidos (Cf.
"Pretextos cotidianos. La eterna cantinela de los aturuxos
ofensivos", El Pueblo Gallego, Vigo, 14.3.1934).
E aínda noutra ocasión, ao fío duns
ataques de membros da Real Academia Española á figura do autor das
Sonatas, reflexionaría en voz alta o xornalista viveirés:
“Hay tragedias del gran don Ramón (para nosotros de lo más genial
de teatro español) de escenario gallego y de alma toda gallega, que
están pidiendo a gritos una interpretación idónea en la tierra que
las inspiró, y más que nunca ahora, cuando el secretario perpetuo
de la Academia Española acaba de opinar sobre el casticismo de Muñoz
Seca y sobre el anticastizo arte literario valleinclanesco que, a los
que no somos inmortales, se nos antoja lo mejor de la
literatura castellana contemporánea” (Cf. "Pretextos
cotidianos. El teatro gallego y Valle Inclán", El Pueblo
Gallego, Vigo, nº 3.324, 30.11.1934).
Ningún comentario:
Publicar un comentario