UN NOVO LIBRO POÉTICO DE CÁNDIDO DURO

Hai non moitos días visitei, por razóns derivadas do meu labor como sindicalista do STEG, o instituto “Aquis Celenis” de Caldas e aproveitei a ocasión para conversar unha miga e tomar un café co vello amigo Lois G. Magariños, a quen había xa algún tempo que non vía. Na concisa conversa, indo e vindo de tema en tema, apareceu que o noso común camarada poético Cándido Duro viña de editar un novo libro. O comentario que me fixo Lois entón non puido ser máis sintético e elocuente: “O libro é Canducho en estado puro”. Poucas xornadas despois Moncho da Cabanillas reclutábame para este acto e Saúl Otero pasábame un exemplar impreso da obra...

Agora que xa lin o Manual de astronavegante vexo toda a lucidez e acerto que encerra o cariñoso comentario de Lois e confeso que, por máis que o intente, non serei quen de achegar unha mellor definición do poemario: Canducho en estado puro. Mais, en que consiste esa pureza?, preguntarédesvos os que por acaso non coñecedes o autor nin tedes noticia ou contacto coa súa obra precedente. Que estilo, que temas e que trazos a definen? Vaiamos por partes para explicalo.

Cándido Duro Domínguez é un escritor nado en Pontecesures o 7 de outubro de 1965, no seo dunha familia de extracción popular, emigrante e traballadora (ferreiro, o pai; peixeira, a nai). Vítima desde moi cedo dun sistema educativo, diriamos coa xerga pedagóxica actual, que non atendeu as súas necesidades educativas especiais nin soubo administrar as súas precoces e apaixonadas competencias e vocacións (as literarias, as reflexivas e as cívicas), talvez por iren envoltas desde o comezo en xuvenil rebeldía desmascaradora e en insubmisa inadaptación xeral ao hipócrita e inxusto medio dominante, axiña se botou Cándido ao mundo do traballo para gañar o pan de cada día coa suor da súa frente, mais sen renunciar por iso, máis ben ao contrario, a cultivar a escrita na compaña alentadora doutros mozos de Pontecesures e contorna, entre os que cabe amentar ao xa citado Lois Magariños, a Fernando Rodríguez, a Luís Álvarez Angueira, a Begoña e a outros dos promotores de revistas tan paveras e incisivas, por contestatarias, como O coche de pedra.

Obreiro das palabras e obreiro manual, fundador precoz dunha familia con fillos de nome bíblico (Ezequiel e Xacob), pasou nun tempo por fundacións formativas de certo sindicato que lle ensinou que non todo o que de revolucionario e patriótico reloce é ouro e que entre os que máis forte parecen berrar envolvéndose en bandeiras proletarias tamén hai vividores, trepas, tiralevitas e, maiormente, sectarios. Fun testemuña directa do proceso e compartín a acedume do desencanto deses días con Canducho. Penso que desde entón, considerámonos algo máis que simples coñecidos... E cómpre dicir que tamén nos uniu moito e cordialmente a común participación nas actividades da lembrada asociación cultural cambadesa “Santa Compaña”, a finais dos anos 90.

Das voltas laborais e das reviravoltas vitais que viñeron despois, en precipitada sucesión de felicidades e fracasos, de rupturas e resurreccións, mellor fala e informa a propia poesía confesional do noso autor do que o podería facer eu, de maneira que entrarei sen máis demora no repaso da súa traxectoria autorial, sempre buscando que entendades esa definición do Manual de astronavegante como Canducho en estado puro coa que empecei este meu relato.

A traxectoria comezouna Cándido autoeditando en 1989, con tan só 24 anos, o volume Breixo, monólogo dun traballador baixo a choiva. Este primeiro libro inscríbese de cheo na estética do socialrealismo poético galego. É, pois, unha obra epigonal dunha tendencia que ocupara o centro do escenario a raíz da Longa noite de pedra de Celso Emilio Ferreiro (homenaxeado explicitamente por Cándido na obra, por certo, como moitos outros autores da poesía social: Miguel Hernández, Víctor Jara, Gabriel Celaya, Blas de Otero...), mais que nesa altura retrocedía desacreditada e un moito gasta ata a marxinalidade, empurrada polo “boom” da chamada “poesía dos 80”, repleta de culturalismo e sensualidade, sumida en venecianos aires e alérxica, xaora, a todo atisbo de compromiso explícito no verso.

Lido hoxe, este primeiro libro de Cándido revela un algo de inxenuidade, transparenta as lecturas iniciáticas que están na base da súa composición, presenta talvez moitos versos sen puír (“o meu verso sae en bruto e déixoo en bruto”, recoñece el propio no limiar) e aparece lastrado en exceso por unhas formulacións temáticas de fondo que resultan consabidas e tópicas. Mais no seu favor direi que conserva frescas, cando menos para min, dúas características que pasarán a configurar ese “estado puro” do Canducho poeta que queremos definir. 

A primeira é a capacidade de exploración e emprego de recursos expresivos moi diversos que levan a poesía lonxe dos territorios do xeroglifo cifrado só apto para exquisitos versófagos e a achegan á condición de “xénero total” e totalizador, á procura de públicos tan amplos como intelixentes: aquí un xogo de palabras, logo un símbolo químico, alí un caligrama, acolá un lema comercial parodiado, máis adiante un verso directamente manuscrito, aló un xogo tipográfico, agora unha fórmula físico-matemática, aquí un palíndromo, a seguir un estribillo, de súpeto unha imaxe inédita ou unha metáfora chea de forza e orixinalidade... Nada foxe ao aspirador poético-lingüístico que aplica o autor sobre a realidade para, despregando toda clase de ferramentas formais da linguaxe, apreixala, condensala, extractarlle a cerna ou desmascarala. Poesía chea de vida, sobre a vida, para a vida, que se expresa ora con contundencia, ora con apuro, ora con raiba, ora con sarcasmo, ora con acentos de delicado lirismo, nunca con finximento, xamais con afectación, lonxe de poses preconcibidas para a feira das vaidades literarias nas que nunca quixo participar. 

A segunda característica valiosa presente xa en Breixo e que fecundará o resto da traxectoria de Cándido, ata chegarmos ao Manuel de astronavegante, é o mundo referencial propio e confesional que formula e debulla, no que é posíbel distinguir diversos nódulos reiterados, moitos deles conmoventes, carimbados polo selo da autenticidade máis pura e esencial:

• a evocación da infancia pobre mais feliz, marcada pola emigración do pai e polas estreiteces materiais;
• a inadaptación ao medio escolar e social dominante;
• os choques adolescentes coas angurias sobre o futuro que experimenta a súa familia (seus pais advírtenlle reiteradamente que de poeta non se pode vivir e que non se pode ser teimudo e protestón como unha burra de Caldas...);
• o espertar da conciencia crítica fronte ao mundo e aos demais;
• as experiencias da explotación cotiá no traballo;
• o contraste dos valores humanistas coa realidade insolidaria, cínica, inxusta e abusadora en que se instalan os privilexiados;
• a procura do amor e da plenitude vital;
• a vivencia desgarradora da soidade e da incomprensión;
• os autorretratos reflexivos;
• o afán por condensar no verso o que se leva e proe nos adentros; etc.   

En Breixo xa está o “astronauta azul”, a “burra de Caldas”, o aprendiz de poeta á procura de voz propia, o anotador en servilletas de papel, o perpetuo reflexivo que fuchica nas feridas do espírito ou o lúcido rebelde que zorrega no lombo da mentira social cun látego de sarcasmo tan eficaz como iconoclasta. 

Precisamente o grande mérito que eu proclamaría na traxectoria xeral de Cándido como poeta é ter sabido ir afinando pouco a pouco, tanto formal como perlocutivamente, os seus poemas para acadar unha voz propia, inconfundíbel, coa que seguir contando, en esencia, o mesmo sempre suxerente mundo referencial que xa presentara no seu primeiro libro... isto é, Canducho en estado puro... 

O xardín das matanzas, editado a medias en 1996 nun mesmo volume da colección “Dobre Espacio” da A.C. Santa Compaña de Cambados, co Manuscrito de poeta con suicidio final, de Pedro Gonzalves, con ilustracións de Lois Magariños e Saúl Otero, respectivamente, supuxo un paso adiante moi firme na traxectoria do noso autor. Canducho, sen renegar dos modelos da poesía social e mesmo homenaxeándoos en forma de citacións ou texto adicados (Manuel María, Blas de Otero...), aprendeu aquí a depurar, a prescindir, a seleccionar e non por iso renunciou a continuar expresando ese puñado de verdades vitais contraditorias, por veces corrosivas, que alimentan o seu verso. O novo libro sitúase maiormente na órbita da poesía da experiencia e amosa un pendor intimista e autorreferencial, con algunha excepción na liña da poesía social sarcástica e irónica.

Os poemas de O xardín das matanzas van abalando entre a plenitude e o desacougo, entre a ardencia do amor e a friaxe da soidade. O eu recoñécese sumido nun mar de dúbidas, traído e levado por ondas de signo contraditorio, propietario dun “almacén de derrotas”. Hai esperanza e desespero, ledicia e tristura, soidade e compaña, serenidade e axitación, acougo e fervenza; hai un Cándido que toca fírgoas de luz e outro Cándido que se sente preso na “torre da derrota” e “náufrago á deriva” como “un astronauta polos espacios intergalácticos”... Cando o eu poético se disfraza de pobre tolo chamado Urdo Dancodi Minugódez constrúe un autorretrato lírico e irónico ao mesmo tempo no que é doado recoñecer trazos que reaparecerán no Manual de astronavegante:

“Velaquí un home

chamado Urdo Dancodi Minugódez,

fillo de Cándido o ferreiro e Rosa.

De profesión obreiro da palabra

coa voz muda enterrada na area do deserto

dos indios chumichumas do Cesurestám (...)”.

No 2001 apareceu o terceiro libro de poemas de Cándido, Rompendo os adivais da gorxa. Confésovos que non pode dicir moito del, pois só coñezo catro poemas que lin por internet. A cousa, ben sei, ten delito pola miña parte: unha persoa coma min que ten chea a casa de libros e que presume de estar moi ao tanto do que en poesía galega se fai e se edita e non ten o libro dun amigo... Máis imperdoábel aínda resulta que non teña Rompendo os adivais da gorxa cando constitúe, ata onde sei, o único libro do mundo mundial onde un poema está inspirado nun verso da miña autoría:

"As palabras limitan co silencio máis ca nunca"

Emilo Xosé Insua

Porque sinto a necesidade

de botar sobre os ollos

unha placa de cemento armado

para non ver o que vexo.

Porque doen os ollos

coma se tivesen miñocas dentro.

Porque me doe sentir a friaxe desta gorxa muda,

a friaxe destes dedos sen tento

incapaces de abrir as portas

ás caricias.

Porque choro de rabia.

Porque son incapaz de largar os aparellos

e defender este humilde oficio

de pescador de palabras e de soños

como peixes neste mar sen nome,

este oficio que me leva

a pegar cos puños nas paredes

e berrar de dor

ata romper os adivais da miña gorxa.

En fin, apliquémonos o sabio refrán: En casa de ferreiro, coitelo de pau....

Deses escasos poemas de Rompendo os adivais da gorxa que coñezo deduzo, non obstante, unha esencial continuidade coas liñas temáticas e expresivas dos libros anteriores. Vexo, ademais, que poboan os versos imaxes, evocacións e metáforas que volven aparecer no Manual de astronavegante.

Aí está a rapazada rillota de Pontecesures á que Cándido pertenceu, feliz na pobreza e millonaria en soños, que fana (fai a gata) ás clases de Don Elías para xogar ao fútbol con botellas de plástico e porterías imaxinarias e que gasta dez pesetas aos domingos na taberna de siña Pepa a Barcalesa mentres ve a tele en branco e negro, soñando ser astronauta... Aí está o eu poético confuso e solitario na voráxine dunha cidade, “mundo de cemento e asfalto prefabricado”, chea de reclamos publicitarios e de seres humanos que deambulan con présa, automatizados e en silencio... E aí está o Cándido teimando nas razóns da propia escrita, no sentido último dos soños que se deborcan en versos, agarrado á poesía como a un salvavidas en pleno naufraxio vital:

Escribo si

necesariamente como o ar que respiro

para poder camiñar

cos meus pés de barro

neste río

de lastras

que me leva.

En 2008 Cándido edita Só palabras como garabullos. Faino na colección poética Hipocampo Amigo, que xestiona desde Madrid un poeta e editor de orixes pontevedresas, Sabino Torres Ferrer (1924), que compartiu con Celso Emilio Ferreiro en plena posguerra a aventura da colección de poesía “Benito Soto”.

O libro ten un ton xeral de felicidade e de optimismo que responden, dedúcese, a unha situación vital e familiar de relativa plenitude. A luz inunda a casa habitada, saltan faíscas de humor conxugal nos versos, exprésanse olladas tenras sobre a xente do traballo do noso país de outrora (vellos mariñeiros, patifas, vellos que falan de defuntos que xa non están...), destílase o celme da vida segundo a segundo e axótase a depresión botándoa a patadas...

Non é esta a única mudanza contrastiva do poemario de Cándido con respecto aos anteriores. Hai agora unha aposta clara pola fórmula condensada e esencializada do texto, que devén breve, sentencioso, por veces lacónico, sempre filosófico, na liña do haiku oriental ou da poesía que tamén cultivan por esa época Gonzalo Navaza, xogando cos palíndromos, ou outro amigo e poeta cesureño, Fernando Rodríguez Gómez, en libros como Miradas Ausencias (2004), que mereceu o Premio de Poesía Prados Ledesma do Concello de Viveiro (comigo, Xoán Neira, Isidro Novo e Antóm Fortes no xurado, por certo). En palabras de Cándido:

Palabra

Quérote

por riba de todo

sinxela e transparente

Mais non desaparece, non, o Canducho lúcido e incisivo que olla o mundo criticamente e que ataca o militarismo a conta dos mísiles disque “intelixentes” da guerra do Afeganistán ou que nos advirte sobre os peores lobos, dito sexa en termos do filósofo Hobbes, que non son senón, dinos o poeta, “os disfrazados de ovellas”...

E chegamos así ao Manual de astronavegantes (2013), que é un libro, como case toda a obra de Cándido, autoeditado, desta vez en Meubook. O poemario, composto por 23 textos, ten de novo unha concepción altamente confesional e autorreferencial do discurso e aparece tinguido outravolta de cores emotivas predominantemente grisáceas. O contido deses 23 poemas, penso, pódese agrupar nos seguintes ciclos:

• Poemas de evocación do tempo infantil (“Burro de Caldas”, “Libreta de escola”, “Casiña na rúa Deputación 39”), que lle serven ao eu poético non só para repasar vivencias dese tempo orixinario, definido por notas como a feliz inconsciencia, a labazada da inadaptación, o fracaso escolar e as angueiras e angurias familiares omnipresentes (traballo, emigración, estreitez económica, doenza...), senón tamén para plasmar o desencanto e a decepción do individuo adulto que non foi quen de catapultar os soños acariñados naquela época até a atalaia da felicidade (“Non veu hoxe Charles Bukowski a saudarnos”, “Discusión familiar”).
  
  
• Poemas de crítica social (“Alta costura en movemento”, “Outro sur”, “Champion league”, “Tantoporcento”, “Chove en Compostela”), que poñen en solfa, con sarcasmo e ironía unhas veces, con raiba outras, valores e prototipos da sociedade capitalista e de consumo que padecemos ou que visan denunciar realidades horrorosas padecidas por seres humanos abandonados á súa sorte polo sistema: inmigrantes que morren en pateras, pobres que remexen nos colectores do lixo para se poderen alimentar, desempregados que non dan atopado traballo, etc..
  
  
• Poemas dedicados a persoas admiradas ou queridas que xa non están entre nós, como “Aldea de Vilar”, en memoria de Xosé Lois Miguéns Castaño; “Artesáns da palabra”, en honra do poeta Manuel María, ou “Da poesía non se vive”, escrito para Manuel Alonso Pérez. A idea do valer e do valor da poesía preside este monllo de composicións.
  
  
• Poemas de indagación no propio eu (“Propósito poético”, “Inventario”, “Presente”, “Ceo despexado”) ou de xélido desamor, que reflicten o fracaso e a ruína paulatina dunha relación humana e sentimental noutrora sinónima de plenitude: “Hoxe xa non é onte”, “Poema da nocturna ausencia”, “Cómpre seguir vivindo”, “Busca”, “Out”...
  
  
• E, por último, un poema final de renacer, vinculado á vivencia esperanzada dun novo amor: “Hai Luz”.

   

Así pois, e xa concluíndo, este Manual de astronavegante, libro que cabe catalogar como de definitiva madurez na traxectoria do seu autor, convídanos a explorar as galaxias do intimismo evocativo e sentimental e as constelacións do compromiso cos desfavorecidos. Canducho en estado puro, dixo Lois Magariños e subscribo eu. Ou sexa: poesía, sentimento, sensibilidade, lucidez, raiba e humanidade regaladas a raudais desde unha voz ferida pola vida.

Moitas grazas pola vosa atención e un parabén moi grande para o camarada poeta Cándido!

[Este texto corresponde á miña intervención no acto de presentación do libro Manual de astronavegante que tivo lugar o día 9 de maio de 2014 en Cambados, organizado polas librarías "Contos" e "Cabanillas"]