DOUS VOLUMES INTERESANTES SOBRE A NOSA CULTURA MARÍTIMA

Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), de Felipe Valdés Hansen

Fundación Barrié de la Maza, A Coruña, 2010, Col. Galicia Histórica.

Doutor en Historia pola Universidade compostelá, o madrileño Felipe Valdés Hansen ofrécenos no volume que nos ocupa unha versión revisada e modificada da súa tese de doutoramento, defendida en abril de 2006. A obra, de case 600 páxinas, parte dos estudos previamente realizados sobre o tema por investigadores como Meijide Pardo, Elisa Priegue e Canoura Quintana, achegando numerosos datos inéditos e varias conclusións anovadoras.

O volume que nos ocupa divídese, pondo de parte as diferentes táboas, catálogos e abondosos apéndices (tanto gráficos como documentais) que enriquecen o conxunto, en dous grandes apartados, feitos con base cronolóxica. No primeiro deles (capítulos 1 a 8), debrúzase o autor sobre as noticias que logrou recompilar en arquivos e fontes diversas sobre a actividade baleeira galega entre os séculos XIII e XVIII, cabe dicir, a etapa “artesanal” ou “tradicional”. No segundo apartado (capítulos 9 a 12), céntrase na actividade, xa plenamente” moderna” ou “industrial”, verificada arredor da pescaría da balea nas nosas costas ao longo do século XX, coas experiencias senlleiras da Compañía Ballenera Española, da factoría flotante da Sociedad Española Corona, da IBSA e de Massó.

Entre ambas etapas hai toda unha serie de marcadas diferenzas técnicas e económicas, que Valdés Hansen explica con pormenor, e que mesmo afectaron ao tipo de especies obxecto de captura: a balea franca (Eubalaena glacialis), o xibarte (Megaptera novaengliae) e os cachalotes ou trompas (Phiseter macrocephalus), na etapa artesanal; os grandes rorcuais (Balaenoptera physalus, Balaenoptera borealis, Balaenoptera musculus, Balaenoptera acutorostrata, etc.), na industrial.

Entre as conclusións que o autor sinala para a primeira das etapas amentadas destacaremos aquela que deixa asente que a actividade baleeira na costa galega (documentada desde o século XIII para San Cibrao, Bares e Prioiro-Ferrol como enclaves cantábricos pioneiros e desde o século XVI para os portos atlánticos de Camelle, Malpica e Caión) debeu de comezar da man de compañías vascas, mais pasou logo a mans de compañías mixtas ou, no século XVI, xa enteiramente galegas. Tamén moi anovadora e ilustrativa resulta a análise que Valdés Hansen realiza do impacto e contía dos diferentes impostos que gravaron o produto desta actividade, fose polos bispados de Mondoñedo e Compostela, fose pola Facenda Real.

Rotunda en moitos aspectos e exhaustiva, en fin, resulta a segunda parte do libro, dedicada a reconstruír con rigor toda a actividade baleeira na Galiza do século XX a través da análise das antes citadas experiencias industriais, que darían pé ao traballo de factorías como Caneliñas, Balea-Cangas e Morás-Xove e ás travesías e angueiras de buques como o Caneliñas, o Temerario, o Lobeiro, o Carrumeiro, o Cabo Morás e os tres barcos da IBSA. Nestes navíos traballaron harponeiros galegos de Ares, Corme, Coruxo, Cangas e Porto do Son, xunto con outros de orixe vasca. A actividade baleeira, que tivo o seu canto de ciño entres os anos 1978/1982 coa apertura dos mercados xaponeses como importadores de carne de cetáceo, cesou entre nós definitivamente a mediados da década de 90 do século pasado.

Pódese dicir con seguranza que este libro de Valdés Hansen marcará un referente fiábel e imprescindíbel para toda futura revisión deste importante flanco da nosa historia como pobo de cote virado ao mar.

 *******************************************************************************

Tráfico marítimo e fluvial nos portos do sur da provincia de Pontevedra (séculos XIII-XVII), de Ernesto Iglesias Almeida

Editorial Toxosoutos, Noia, 2006, Col. Anais, nº 2

Tradución para galego de Ramón Blanco Fernández

A documentación que se garda no Arquivo da Catedral de Tui é a base sólida deste breve pero valioso traballo de divulgación (132 páxinas) asinado polo arquiveiro xubilado e Cronista Oficial da vila tudense Ernesto Iglesias Almeida, que xa tiña dado ao prelo, directamente en castelán, opúsculos sobre a cultura marítima na diocese como Los antiguos ‘portos’ de Tui y las barcas de pasaje a Portugal (18984) e mais Notas históricas del Bajo Miño: puertos barcos y pesqueros (1988).

O volume, prologado por Clodio González, inclúe oito capítulos e un apéndice documental final. Aqueles repasan , de xeito un tanto fragmentario, aspectos diversos do tráfico e da actividade marítima na área da vella diocese tudense (portos de A Guarda, Tui, Baiona, Bouzas, Vigo e Redondela), como os testemuños das navegacións en tempos da Antigüidade, os tipos de embarcacións que se empregaron para os distintos mesteres (barcos de sacada, bolantes, carochos, carabelas, palmeiros, pinazas, pataches, rasqueiros, etc.), o desenvolvemento dos gremios e confrarías de mareantes e as peculiaridades da actividades piscatorias no río Miño. 

Tamén se debruzan sobre outros aspectos, como a presenza de corsarios na área, a peripecia histórica das barcas de pasaxe entre Galiza e Portugal (Tui-Valença, Salvaterra-Monção, Porto-Lapela, Goián-Vilanova da Cerveira e Camposancos-Caminha) ata o intre en que se inaugura en 1886 a Ponte Internacional, ou, finalmente, o desenvolvemento da pesca e da cabotaxe nos distintos portos da contorna, nomeadamente os de Baiona e Tui.

O apéndice, pola súa vez, recolle numerosos textos de índole notarial e xurídica (foros, cartas executorias, contabilidades, protocolos comerciais, contratos navieiros, contratos de arrendamento de pesqueiras ou embarcacións, concordias, sentenzas…), todos eles datados nos séculos amentados no título da obra e que constitúen, en conxunto, a privilexiada fonte de onde extrae o autor as interesantes informacións que achega, tal vez unha miga dispersas por momentos, neste volume.