Para Pilar
Avión Carrera e Emilio González Vázquez,
meus benqueridos
sogros, in memoriam
1.
Introdución
Na súa
monografía El poeta y el burgués (Universidade
de Sevilla, 1990: 42), a investigadora Marta Palenque indica que o nome de Antonio
Fernández Grilo (Córdoba, 1845- Madrid, 1906) ocupou un lugar moi privilexiado
na chamada “poesía de salón” que triunfou na literatura española durante o
derradeiro terzo do século XIX, na medida en que, “traído y llevado por reyes y
nobles, se convirtió en un poeta ‘imprescindible’ en los salones de mayor
importancia y alcurnia”.
Indica a
mesma autora tamén (1990: 169) que o escritor cordobés, alén de ter excelentes
calidades como recitador e improvisador que facían da súa presenza un auténtico
atractivo en veladas e festas aristocráticas, atendía “a cualquier suceso en el
seno de la buena sociedad para cantarlo en sus versos”, de maneira que “sus
poemas circunstanciales y de salón” acababan enchendo as principais revistas literarias
e ilustradas editadas nese período. Tratábase, por regra xeral, de “versos
dedicados, celebrando tal boda o tal nacimiento, llorando la muerte de un hijo
o una madre, loando la belleza de una dama, acompañando un regalo…”.
Nesa descrición
ofrecida por Palenque cómpre engadir aínda o conxunto de dez poemas que Fernández
Grilo escribiu durante as súas varias estadías no Balneario de Mondariz, oito
deles publicados no Almanaque para 1894 da revista madrileña La Ilustración
Española y Americana, outro manuscrito no Álbum de Honor do mesmo
cara ao ano 1896 e outro máis aínda recollido nun Álbum-Guía.
Las Aguas de Mondariz de 1899. Son eses dez poemas os que
hoxe temos o pracer de contextualizar, rescatar e compartir con todas as
lectoras de Mondaricus.
2.
Un poeta de sona mimado pola aristocracia
Comecemos
por dar breve noticia da traxectoria deste autor, hoxe caído no case total
esquecemento, mais que gozou en vida dunha sona sen apenas parangón con ningún outro
escritor finisecular, talvez coas únicas excepcións de Zorrilla e Campoamor.
Antonio Fernández
Grilo comezou a despuntar literariamente na súa Córdoba natal ao gañar en 1862,
con tan só dezasete anos feitos, os Xogos Florais convocados pola sociedade
cultural e recreativa “Círculo de la Amistad”. Colocado desde entón baixo a
protección de varios mecenas aristocráticos locais, como Ricardo Martel (Conde
de Torres-Cabrera) e Julio Valdelomar Fábregues (Barón de Fuente de Quinto),
publicaría o seu primeiro libro en 1869, co título de Poesías.
A segunda edición
do mesmo, en 1879, xa en Madrid e con prólogo de José Selgas, supuxo a súa
consagración definitiva nos círculos literarios da capital e, de feito, algúns
dos seus poemas mesmo chegarían a ter a partir de entón intensa difusión en
cartillas e enciclopedias de uso escolar: “Las ermitas de Córdoba”, “La Virgen
de la Fuensanta”, “La Noche Buena”, “El invierno”...
Ademais de colaborar
sucesivamente na redacción de xornais como El Contemporáneo (1860-1865,
do que foi tamén redactor Gustavo Adolfo Bécquer), El Debate (dirixido
por Benito Pérez Galdós entre 1871-1873), La Libertad e El Tiempo
(órganos estes dous últimos da facción do Partido Conservador liderada por Silvela),
Grilo axiña encontrou eco nos ambientes máis aristocráticos, refinados e
elitistas da sociedade madrileña e, de feito, gozou da confianza persoal da
raíña Isabel II e do seu fillo, o futuro Alfonso XII, a quen dedicou en 1870 o
opúsculo Oda al príncipe Don Alfonso y a las damas españolas e de quen
recibiu, en contrapartida, a concesión dunha paga vitalicia e mais da Gran Cruz
da Orde Civil. Disque a propia Reina Castiza foi quen financiou en 1891
a edición en París pola casa Sánchez & Cía. do seu segundo libro, titulado Ideales
(Poesías escojidas).
Da súa ideoloxía
conservadora, ademais de monárquica, dan boa mostra algúns poemas como “El
adiós al convento” (crítico coas medidas secularizadoras levadas a cabo polo progresismo
español durante o Sexenio democrático), “Elegía a la memoria del Excmo. Sr.
Conde de San Luís” (en que enxalza a figura dese político marcadamente reaccionario)
e “El dos de Mayo” (onde plasma un patriotismo de corte militarista que,
articulado xa desde comezos do século XIX, terá moito e tráxico predicamento con
posterioridade).
Aínda que en
1906 resultou elixido membro da Real Academia Española para ocupar a cadeira C,
Fernández Grilo non chegou a ingresar na Corporación, pois semanas despois dese
nomeamento padeceu un accidente doméstico con serios danos nun brazo que
terminarían causándolle a morte.
Xa
postumamente, a colección “Los Poetas” (núm. 26, 1929), que se editaba en
Madrid, ofrecería con prólogo asinado por Alberto de Segovia unha antoloxía baixo
o título de Sus mejores versos, mais críticos posteriores como José Mª
de Cossío descualificarían o conxunto da súa produción poética, cualificándoa por
exemplo no ensaio Cincuenta años de poesía española (1960) de “palabrera,
rutinaria y superficial”.
3.
Un
poema manuscrito e outro editado nun Álbum-Guía do Balneario en 1899
Un poema en honra
a Grilo composto polo escritor Neira Cancela e publicado en La Ilustración
Española y Americana (22
de agosto de 1885, p. 110) permítenos datar a que
probabelmente fose unha das primeiras viaxes do escritor cordobés a terras
galegas, acompañado da súa filla Magdalena. Aínda que inicialmente o seu destino vacacional
era a comarca de Ferrol, onde permaneceu ata mediados do mes de setembro, se
cadra foi xa esa tamén a primeira vez que puido achegarse ata as marxes do Tea
para coñecer o enclave termal de Mondariz.
Confirmación hemerográfica de visitas súas
ao núcleo mondarizano encontrámolas, en todo caso, no xornal católico herculino
Diario de Galicia de 29 de xullo de 1894, que o cita “entre lo más
granado de la concurrencia doliente” ao balneario, e tamén de 9 de xullo de
1896, que anuncia expresamente: “Ha llegado á Mondariz el eminente poeta don Antonio
Fernández Grilo”.
O
negocio iniciado en 1873 polos irmáns Gumersindo Ramón e Enrique Peinador Vela (Casa
de Baños-Fonda de Peinador, no seu enunciado primixenio) coñecía nese preciso
instante unha dinámica de intensa expansión empresarial, converténdose en referencia
para o lecer de moitos elementos da aristocracia e da plutocracia da época, tanto
española como portuguesa e aínda doutras latitudes.
En
reforzo desa imaxe de Mondariz como destino turístico chic, eficaz
centro termal curativo, relevante punto de encontro social e remanso natural paradisíaco,
ademais de contratar os servizos do prestixioso médico Isidro Pondal Abente e
de concorrer con mostras de auga embotellada a diversos Certames e Exposicións
Internacionais (Barcelona, Bruxelas, París...), os irmáns Peinador convidaron a
pasar estadías no seu Balneario, non sabemos se de xeito totalmente gratuíto ou
mediante descontos ad hoc, a determinadas figuras relevantes das artes, das
letras e das ciencias daquela época, tentando unha especie de “transferencia mutua
de prestixio” da que todos saían beneficiados.
Unha
desas figuras foi, evidentemente, a do poeta cordobés Antonio Fernández Grilo, que
se sumou así a unha listaxe ben ilustre na que cabe salientar, cinxíndonos aos
lustros finais do XIX, personalidades literarias como Gaspar Núñez de Arce,
José Echegaray, Carlos Arniches, Gonzalo Cantó, Vital Aza, Luís Taboada ou Emilia
Pardo Bazán, entre outras moitas.
Os
resultados desa estratexia publicitaria e prestixiante da “Compostela del
enfermo” (como lle chamou o tribuno republicano Emilio Castelar a Mondariz) foron
notorios e o estabelecemento dos Peinador non deixaría de dar pasos adiante no
seu progreso: en 1886 inauguraría o seu Álbum de Honor, destinado a
recoller autógrafos dos visitantes máis ilustres; en 1887 faríanse os primeiros
estudos para a construción do tranvía Vigo-Mondariz, que non obstante tardaría aínda
lustros en poder inaugurar o seu primeiro tramo, Vigo-O Porriño (1920); aparecería
tamén por entón a revista La Temporada, cuxos exemplares máis antigos conservados
remontan non obstante a 1888; e, así mesmo, en 1893 poríase a primeira pedra do
edificio do Gran Hotel, obra do arquitecto Xenaro de la Fuente, que se
inauguraría finalmente no ano do “Desastre” colonial (1898). Outro importantísimo
avanzo na relevancia do Balneario nos compases finais do século foi a obtención
en decembro de 1888 do título de “proveedor de la Real Casa” e do permiso para
empregar en facturas e etiquetas o debuxo das Armas Reais. Se cadra puideron
ter algo que ver nesa obtención as eventuais xestións realizadas en tal sentido
polo poeta Antonio Fernández Grilo, moi estreitamente vinculado, como xa
explicamos, ao clan borbónico que ocupaba entón o trono hispano.
O
relevante é, en todo caso, que por este tempo, coidamos que en 1896, o poeta
Grilo estampou no Álbum de Honra do Balneario de Mondariz, manuscrita,
unha supitánea composición titulada “A Enrique Peinador”, que está recollida de
xeito facsimilar no Libro de Ouro do Balneario de Mondariz editado pola
Deputación pontevedresa en 1999 e que di así:
A ENRIQUE PEINADOR
Fuente benéfica y pura,
Manantial de Mondariz,
Yo no sé qué hay en tus
aguas
De sagrado para mí!
Reinaban nuestras dos madres
En el corazón feliz
Y Fuensanta y Avelina
Marcaban el porvenir!!
Fuensanta ya está enterrada;
Tu hogar está un su zenit;
Ella y tu madre defienden
El manantial desde allí!!
Cada gota es una lágrima
De la anciana que al
morir
No midió toda la suerte
Que Dios te concede al
fin!
La salud está en tu casa;
No hay enfermo que al
salir
No rece a la Providencia
Por tus hijos... y por
tí!!!
Outra
composición de Grilo tamén dedicada ao Balneario de Mondariz foi escrita en
1898, co gallo da inauguración do edificio do Gran Hotel. Ese poema fixo parte
dun dos Álbum-Guía editados nos anos finais do século XIX, concretamente
no de 1899, dirixido por Alfredo Vicenti e impreso na casa tipográfica
Sucesores de Rivadeneyra, de Madrid e foi reproducido anos despois na propia
revista La Temporada de Mondariz (Ano XXXV, nº 2, 17 de xuño de 1923, p.
6) baixo o rótulo “De nuestro archivo literario”. Di así:
ANTE EL NUEVO EDIFICIO DE
MONDARIZ
Con tu cúpula soberbia
Y con tu torre gallarda,
Del trabajo y de la
industria
Todas las grandezas
cantas.
Sobre los hoteles viejos,
Sobre las antiguas casas,
Serenamente desplegas
Tu majestad de monarca.
Una fuente humilde y
sola,
Unas milagrosas aguas,
Dieron el sér á tus ricas
Viviendas hospitalarias;
Y de tu incansable dueño
La fe, el genio y la
constancia,
Lo que ayer fué
despoblado,
Trueca en mansión soberana.
El sol besando tus
bóvedas
Cuando asoma en la
montaña,
En rayos de tornasoles
Se deshace en tus
ventanas;
Y cuando la noche tiende
Sus túnicas enlutadas,
La luz eléctrica finge
Al sol que vuelve la
espalda.
Cuántos vendrán á buscarte
Del dolor con la
nostalgia,
Logrando bajo tus techos
El sueño que no lograban!
¡Cuántos sentirán consuelos
En las tristezas del
alma,
Con sólo ver el paisaje
Que te sirve de guirnalda!
Pronto serás ante el
mundo
De la salud el alcázar,
Como eres hoy el primero
De los hoteles de España.
4.
Oito poemas máis nunha revista luxosa
e de grande difusión
Alén dos xa reproducidos, oito poemas máis a Mondariz de Antonio Fernández
Grilo viran lume con anterioridade, como adiantamos, no Almanaque para 1894 da revista La
Ilustración Española y Americana.
Esta nacera en Madrid o 25 de decembro de 1869 como continuadora de El Museo Universal, presentándose a si propia como “Periódico de ciencias, artes, literatura,
industria y conocimientos útiles”. Editouna e dirixiuna o empresario gaditano
Abelardo de Carlos y Almansa (1822-1884).
O xeneroso formato (41’5 x 29 cms.), o
tipo de papel (couché), a disposición
a tres columnas, o nutrido número de páxinas (16, cando o habitual era que os
xornais non pasasen de 4 nin as revistas de 8), a abundancia de reclamos publicitarios
e a inserción de excelentes gravados, entre outros elementos, fixeron dela unha
revista preciosa e elegante, que só se vendía mediante subscrición (28 pesetas
anuais en provincias e 25 en Madrid). O seu público lector habitual era, desde
logo, un “obxectivo” perfecto para calquera estratexia de captación de novos
clientes que quixese despregar unha empresa termal e turístico-vacacional como era
a dos irmáns Peinador en Mondariz.
A revista medrou especialmente durante o
período da Restauración grazas ao seu ton moderado, ao seu carácter ideoloxicamente
conservador disfrazado de “apoliticismo” e a unha moi nutrida e variada nómina
de colaboradores, tanto literarios como artísticos, que integraba por igual figuras
xa consagradas (Campoamor, José Selgas, Manuel del Palacio, José Jackson, o
propio Fernández Grilo...) e moitísimos aspirantes ao Parnaso naquel Madrid
convertido por obra e graza do centralismo en destino imprescindíbel para
calquera que quixese facer carreira na esfera pública.
Tamén contribuía para o seu éxito a
variedade de contidos das súas moitas seccións: “Crónica general”, “Nuestros grabados”,
“Actualidad”, “Por ambos mundos”, “Artículos científicos”, “Pasatiempos”,
“Narraciones varias”, “Álbum Poético”... Só a partir da aparición das súas directas
competidoras Blanco y Negro (1891), Nuevo Mundo (1894) e máis adiante Mundo gráfico (1911) e La Esfera (1914), a sorte da publicación
que nos ocupa mudaría de signo, iniciando un proceso de paulatina decadencia
que, así e todo, aínda lle permitiría resistir ata decembro de 1921.
A nómina de galegos colaboradores de La Ilustración Española y Americana non foi
moi nutrida, mais tampouco resultou irrelevante: Celso García de la Riega, Victorino
Novo, Remigio Caula, Benito Losada, Neira Cancela, Aureliano J. Pereira, Concepción
Arenal, Emilio Fernández Vaamonde, o viveirense Luís Sipos, etc.
Centrándonos neses oito poemas de Antonio
F. Grilo dedicados a Mondariz na revista en cuestión diremos que presentan un
estilo caracterizado pola brevidade, a sinxeleza expresiva e o predominio das
rimas consonantes. Así e todo, manéxanse neles diversas combinacións e medidas de
versos, tanto de arte maior como menor, o que sen dúbida dota de certa variedade
propositada o conxunto.
Tres son as notas temático-ideolóxicas que
merecen destacarse, coidamos, nese pequeno feixe poético. En primeiro termo, a
exaltación paisaxística e dos encantos naturais da zona, representados polas fontes
de Gándara e Troncoso, loxicamente, mais tamén polos camiños, os bosques de piñeiros,
as parras, as montañas, o río, o val...
En segundo, a relixiosidade. Disque a
curación por intercesión da Virxe da Fuensanta cordobesa dunha doenza que
padeceu na vista durante a súa mocidade foi determinante para un arraigado
sentimento devoto en Antonio F. Grilo, que se plasmou en numerosos poemas e que
aparece de cheo, como pode comprobarse, nesta serie dos oito poemas ambientados
en Mondariz. A propia condición salutífera das augas non deixa de ser vista por
el como un don precioso e gratuíto da divindade; a crenza no seu poder curativo
repousa asemade na devoción relixiosa e as belezas e encantos do val do Tea
permiten contemplar mellor que en ningures a omnipotencia divina.
Polo demais, un deses poemas constitúe un
canto á Capela de Troncoso, dedicada nesa altura aínda á Virxe do Carme e retratada
durante unha misa dominical, á que acoden as bañistas ataviadas con algunhas
galas “castizas”, como a mantilla. Esa capela, como é sabido, pasaría a ser
igrexa parroquial en 1904, coa Virxe de Lourdes como nova veneranda, mentres
que nas inmediacións do futuro Gran Hotel ergueuse e inaugurouse algo máis
tarde, o 16 de xullo de 1898, outra capela, coñecida como “do Bosque”, que asumiu
a advocación carmela abandonada pola de Troncoso. Nesa Capela do Bosque casaría
en 1925 unha filla do empresario, Avelina Peinador Porrúa, con Isidro Parga
Pondal.
Dos oito textos a Mondariz publicados por
Grilo en La Ilustración Española y Americana foi ese titulado “La
capilla” o único que reproduciu algún tempo despois nas súas planas a revista La
Temporada de Mondariz. Fíxoo, concretamente, no exemplar correspondente ao
ano XXXIII, núm. 7, 24 de xullo de 1921, páx. 2. Outro poema do cordobés, aínda
que sen relación temática directa con Mondariz, vería tamén lume no exemplar de
La Temporada correspondente ao 23 de xuño de 1918. Referímonos ao titulado
“El salón de máquinas”, que se publicara orixinariamente no Álbum-Almanaque
de La Ilustración Española y Americana para 1897.
A terceira e derradeira nota ideolóxico-temática
do conxunto de poemas dedicado por Grilo a Mondariz, en fin, ten a ver co “hábil
caneo” por parte do escritor dalgúns dos aspectos socialmente menos xustos e moralmente
máis “conflitivos” que lle coubo contemplar, inevitabelmente, na súa estadía en
terras do Tea. Tal é o caso da mendicidade e da pobreza infantil, encarnadas pola
nena xordomuda coa que se atopou camiño da fonte e pola rapariga que amenizaba
con música de arpa os opíparos banquetes dispensado aos hóspedes do balneario.
En ambos casos, Grilo envolve e mitiga a crueza do que ve en compensadoras
alusións e etéreas referencias de teor relixioso, que no seu xeito de ver debían
servir de presunto consolo para o drama desas dúas meniñas representantes dos estratos
máis desfavorecidos naquela sociedade.
Debemos reparar, por último, no implícito diálogo
que Grilo estabelece nalgún dos versos do seu “Mondariz al anochecer” co poema “Unha
noite no xardín sentada” de Curros Enríquez, de quen, polo que se deduce, foi
atento lector. Non sería descartábel que, aínda coñecéndose e tratándose con
anterioridade nos ambientes literarios e xornalísticos madrileños, Grilo e Curros
coincidisen nalgún momento como usuarios do balneario mondarizano.
Eses oito poemas de Grilo a Mondariz din
así:
LA FUENTE
¡Oh dulce manantial sabroso y tibio!
¡Oh fuente de salud férvida y sana!
Aquí la puso Dios para el alivio
Y aquí perpetua y solitaria mana.
En medio de estas plácidas orillas
Franca es la entrada y la salud es
cierta;
Llegad hasta la fuente de rodillas;
¡La botica de Dios tenéis abierta!
Aislada en un peñasco del camino,
Ni salta en ondas ni murmura recio;
Otro vaso al enfermo peregrino
Y á rezar y á creer; ¡ese es el
precio!
MONDARIZ AL
ANOCHECER
A lo lejos se ve el caserío
Del crepúsculo envuelto en la luz;
El relente ya tiene rocío;
Ya está obscura la margen del río,
Y la selva, y la ermita y la cruz!
En la rústica choza cerrada
Ecos tristes oyéndose están;
Tal vez es la mansión encantada
Donde llora una nena coitada
Os desdéns
de un ingrato galán!
CAMINO DE LA
FUENTE
(A UNA MENDIGA, NIÑA SORDO-MUDA)
Muda y sorda es la niña: ¡bendita
sea!
Ni me escucha ni habla; ¡Dios lo ha
querido!
Y cuando tan risueña va por la
aldea,
¿Qué le dirán los ángeles en el oído?
¡Ay! tal vez aquí abajo Dios la
mantiene
De su propio silencio siendo
cautiva,
Porque nadie descubra de dónde viene
Y que ninguno sepa lo que hay arriba !!
LA MENDIGA
DEL ARPA
(EN LA MESA DEL BALNEARIO)
Todos á la mesa están;
La niña canta y sonríe,
Y su mirada se engríe
En un pedazo de pan.
Ni escucho el aire ligero
Ni oigo la doliente letra,
Que en mi corazón penetra
Como una punta de acero!
Sus notas se van ahogando
De la mesa en el estruendo;
¡Todos comiendo y comiendo!,
¡Y ella cantando... y cantando!
Mas si otra niña la besa
Y la ampara dulcemente,
¡Quizá la Virgen se siente
Por las noches á su mesa!
BAJO UNA
PARRA DE MONDARIZ.
De un gallo acerca el aire
La voz lejana;
Se filtra por las hojas
El sol poniente;
Y al eco melancólico
De una campana,
Se destrenza llorando
Sola la fuente.
La luna blanquecina
Como un sudario,
Borrosa en claridades
De luz febea,
Se asoma al hueco roto
De un campanario,
Para ver lo que pasa
Dentro la aldea.
LA CAPILLA
¡Hoy es domingo! Toda de gala
La alta capilla recibe al sol,
Y con la púrpura de una bengala
Finge la ojiva su tornasol.
No hay cara hermosa sin la mantilla;
¡Con la mantilla las hay que ver!
Á sus mujeres la dió Sevilla,
Y es el encanto de la mujer.
Su último toque da la campana;
Ya el sacerdote vestido está,
Y á misa acude la caravana
Que el agua pura bebiendo va.
De mansedumbres cristianas llenos,
Todos dan gracias al Redentor;
Los que están buenos… porque están
buenos;
Los que están malos… para ir mejor!
¡Se alza la Forma! La luz pasando
Le hace de rayos arco triunfal,
Mientras las notas van resbalando
De la sonora marcha Real.
Blanca y humilde, pobre y sencilla,
Bajo su nave me hallo feliz;
Soy un devoto de la capilla,
De la capilla de Mondariz!
LOS PINOS DE
MONDARIZ
Pinares de las cumbres solitarias
Ola verde que ondula desigual;
Testigos de las citas legendarias;
Escolta del divino manantial;
Llenáis de vida el campesino ambiente
Y completáis del agua la virtud;
¡Vivid! vivid para velar la Fuente
Que devuelve al enfermo la salud!
AL PIÉ DE LA
MONTAÑA
¡Omnipotente Señor
Que la luna alzando vas
Sobre el valle seductor!
¡Aquí te descubres más,
Porque te miran mejor!
Debemos
poñer fin a estas liñas, mais non sen antes engadir que, morto Antonio F. Grilo
en 1906, os responsábeis do Balneario de Mondariz tiveron a gala homenaxealo posteriormente
en, cando menos, dúas ocasións.
Efectivamente,
o recitado da composición “Las ermitas de Córdoba” dese poeta “al que tantas
veces admiramos”, en palabras do propio Peinador (La Temporada de Mondariz,
ano XIX, núm. 13, 25 de agosto de 1907, p. 2), fixo parte do programa da velada
celebrada no Balneario en honra ao bispo de Madrid-Alcalá a finais de agosto de
1907. Nesa ocasión foi o mozo mallorquino Antonio Font o encargado do recitado.
Da mesma
maneira, no verán de 1911 e no transcurso dun concerto que tiña como obxecto recadar
fondos con destino aos bañistas pobres do Asilo de Mondariz (La Temporada de
Mondariz, ano XXIII, núm. 10, 6 de agosto de 1911, p. 2), outro mozo
chamado Eduardo Galván recitou novamente ese mesmo poema do vate cordobés.
[PUBLICADO ORIXINARIAMENTE NA REVISTA MONDARICUS, 2022]
